Dahrendorf stwierdza, że w stosunkach społecznych
wszechobecne są stosunki zależności. Wszelka
organizacja społeczna jest oparta na zróżnicowaniu
pozycji wyższych i niższych, „każda pozycja w
imperatywnie skoordynowanej grupie może być
przypisana komuś, kto sprawuje władze, bądź
komuś, kto władzy podlega”.

Interesy mających władze i tych, którzy są władzy
pozbawieni, są ze sobą sprzeczne: pierwsi są
zainteresowani w utrzymaniu statusu quo, drudzy
natomiast w jego zniesieniu. Konflikt nie wybucha
od razu, gdyż początkowo owe interesy są utajone, a
ich nosiciele nie tworzą jeszcze grup w pełnym
słowa znaczeniu, lecz tylko quasi-grupy, które staja
się grupami wówczas, gdy interesy stają się jawne
tj. zostają uświadomione. Przekształcanie się
interesów utajonych w jawne, quasi-grup w grupy,
oznacza wybuch konfliktu, który powoduje szybsza
lub wolniejsza zmianę status quo.

Zmiana oznacza zjawisko lub proces przejścia
obiektu, faktu, kategorii itp. z jednej fazy w
inną, z jednego stanu w odmienny, z jednej
kategorii w kategorię różną od poprzedniej, z
jednej formy w formę różną od tej poprzedniej
- zarówno pod względem jakościowym lub też
ilościowym.

Zmiana społeczna w tym rozumieniu to forma
procesu

społecznego,

polegającego

na

pojawianiu się, znikaniu lub restrukturyzacji
dotychczas

istniejących

składników

rzeczywistości społecznej.

Główne typy zmian to:
a) zmiana autonomiczna (endogeniczna) – forma zmiany
społecznej, wywołana pośrednio lub bezpośrednio przez
procesy lub czynniki wewnętrzne danego systemu
społecznego,
b) zmiana zewnętrzna (egzogeniczna) – forma zmiany
społecznej spowodowanej bezpośrednio lub pośrednio
przez czynniki sprawcze lub procesy zewnętrzne wobec
zmieniającego się systemu społecznego,
c) zmiana ewolucyjna – będąca efektem ukierunkowanego
procesu rozwojowego, zmierzającego bez gwałtownych
skoków czy napięć do realizacji bardziej funkcjonalnie
skoordynowanego, a zarazem bardziej skomplikowanego
układu. Zmiana ewolucyjna dokonuje się w stosunkowo
długim czasie i polega na przejściu zjawiska, procesu lub
społeczeństwa z jednego etapu (stadium) rozwojowego w
następny;

inaczej:

jest

to

proces

nieustannych,

stopniowych zmian ilościowych w obrębie określonej
jakości.
d) zmiana rewolucyjna – dokonuje się w postaci przewrotu,
gwałtownych przemian jakościowych lub ilościowych,
trwających

i

kształtujących

się

skokowo.

Zmiana

rewolucyjna zazwyczaj powoduje głębokie przekształcenia
wzorców,

norm

i

paradygmatów

społecznych,

przeobrażenie istniejącego stanu rzeczy oraz nagłe
przejście od jednego stadium rozwojowego do drugiego.

Teoria zmiany społecznej koncentruje się na
różnorodnych aspektach zmiany społecznej, w
szczególności na czynnikach jej pojawiania się,
przebiegu, naturze, skutkach oraz poszczególnych
odmianach oraz przypadkach procesu tej zmiany.

Czynniki zmian:

• nowa technika i technologia (T. Lenski, W. Nolan;
1991)

• wartościujące przekonania na temat tego „jak być
powinno” w odniesieniu do podstawowych dziedzin
życia społecznego (M. Weber; 1904)

• dyfuzja (rozprzestrzenianie się) „nowości” i
wartości; uczenie się jednych społeczeństw od
drugich,

• zmiana stosunków ekonomicznych w ramach
zmiany strukturalnej.

FUNKCJONALISTYCZNA

TEORIA

ZMIANY

SPOŁECZNEJ

Funkcjonalizm,

dzięki

swym

korzeniom

sięgającym organicyzmu początków XIX w., jest
najstarszą i do dziś jedną z najważniejszych
perspektyw

teoretycznych

w

socjologii.

Podstawowe założenia:

1. Całości społeczne - społeczeństwo lub też

„organizm społeczny” lub system społeczny
wymagają pewnych wzorów lub środków służących
do zintegrowania swych elementów składowych.

2. Pewne procesy czy komponenty w całościach

społecznych - takie np. jak podział pracy,
„sumienie zbiorowe”, prawo czy religia - działają w
kierunku utrzymania integracji - całości –
społeczeństwa.

3. Obok analizy przyczyn istnienia danych

elementów i zmian w nich zachodzących, należy
zająć się konsekwencjami, jakie mają one dla
utrzymania integracji całości społecznej.

4. Stąd analiza funkcjonalna społeczeństwa zawiera

w sobie dwustopniową metodę: (a) poszukiwanie
elementów,

które

utrzymują

integrację

całości

społecznej, oraz (b) poszukiwanie przyczyn istnienia i
zmian zachodzących w tych elementach.

5. Potrzeba integracji całości społecznej może

pomóc wyjaśnić istnienie i zmiany zachodzące w tych
elementach, które przyczyniają się do integracji.

6. Definicja celów społeczeństwa jako całości może

powodować

powstawanie

pewnych

elementów

składowych, a także regulować ich zmiany w taki
sposób, by przyczyniały się one do utrzymania tych
celów.

Funkcjonalne wymogi społeczeństwa to elementy

systemu społecznego konieczne do jego przetrwania,
sprawnego funkcjonowania i utrzymania właściwej,
wewnętrznej integracji

a) Adaptacja: ustalenie właściwych stosunków ze

środowiskiem, w sposób zapewniający stały dopływ
środków koniecznych do funkcjonowania systemu.

b) Osiąganie ustalonych celów i wytyczanie

sposobów ich realizacji,

c) Integracja – zapewnienie odpowiedniego,

spójnego układu stosunków pomiędzy poszczególnymi
elementami systemu,

d)

Socjalizacja

–

przekazywanie

wzorów

kulturowych i społecznych,

e) Kontrola społeczna – zaburzeń wewnętrznych

(szczególnie wszelkich form dewiacji)

f) Stratyfikacja – przypisanie do określonych ról

społecznych najwłaściwszych członków społeczeństwa

Ład społeczny stanowi główny modus vivendi.

Funkcjonalny model społeczeństwa wyobraża je w
postaci stanie „equilibrium’, „ładu”, „równowagi”, czy
„homeostazy”.

Istota zmiany społecznej (w ujęciu funkcjonalizmu)

Chociaż integracja społeczna nie jest w nigdy

doskonała, systemy społeczne zasadniczo znajdują się
w stanie dynamicznej równowagi, tj. przystosowawcze
reakcje

na

zmiany

zewnętrzne

zmierzają

do

minimalizacji zmiany wewnątrz systemu.

T. Parsons w The Social System ujmuje system

społeczny

jako

całość

pozostającą

w

stanie

equilibrium (pojęcie to zostało zapożyczone od
socjologa włoskiego, Vilfreda Pareto).

Oznaczało to zarazem dążenie społeczeństwa do

osiągnięcia tego stanu (inaczej „homeostazy”) oraz
wytwarzanie

mechanizmów

integrujących

różne

poziomy rzeczywistości społecznej i utrzymujących to
equilibrium.

Dla

tego

celu

musi

dojść

do

zintegrowania systemów osobowości z systemami
społecznymi i kulturowymi. Parsons zakłada, iż
przyczyniają się do tego dwa mechanizmy ogólne,
które spełniają tę funkcję: mechanizmy „socjalizacji” i
„kontroli społecznej”.

Dla T. Parsonsa głównym wymogiem funkcjonalnym

była zatem integracja osobowości z systemem
kulturowym i społecznym.

Rozwój społeczny:

1) wieloetapowy

wielofazowy

proces

przemian

społecznych, zmierzający określonym kierunku,
powodujący

wzrost

stopnia

zorganizowania

społeczeństwa (grup, zbiorowości) i dokonujący
się kolejności wynikającej z jego wewnętrznych
praw.

Zwykle odbywa się na zasadzie dążenia od form

niższych w sensie społeczno-ekonomicznym (np.
wspólnota pierwotna) do form wyższych (np.
społeczeństwo

post-industrialne),

wówczas

utożsamiany jest z postępem,

2) proces przemian społecznych, którego prawidłowy

przebieg

powoduje

m.in.

wzbogacenie

zróżnicowanie

struktur

organizacyjnych

kulturowych

danej

zbiorowości.

Również:

rozszerzenie się możliwości zaspokajania potrzeb
indywidualnych

i

jednostkowych

w różnych

okresach historycznych.

Wyróżnia się następujące główne odmiany teorii

rozwoju społecznego:

• marksistowską (uwzględniającą determinizm

ekonomiczny),

• „konfliktową”.

Determinizm: stanowisko filozoficzne, według

którego wszystkie zdarzenia są jednoznacznie i
całkowicie wyznaczane przez okoliczności i warunki, w
jakich występują.

Determinizm ekonomiczny (najdobitniej głoszony

przez K. Marksa) był poglądem, według którego
ludzkie zachowania i ich wzory oraz struktura
społeczna

są

uwarunkowane

przez

czynniki

ekonomiczne

(Marksowskie

„byt

kształtuje

świadomość”).

Według marksistowskiego i materialistycznego

ujęcia rozwoju społecznego jednym z głównych
czynników rozwoju społecznego jest konflikt społeczny,
jedno z podstawowych pojęć socjologii, który oznacza
proces społeczny zachodzący pomiędzy jednostkami,
grupami, klasami w wyniku sprzeczności interesów i
powodujący wrogość między nimi.

Następstwem konfliktu jest współzawodnictwo,

walka lub rozwiązanie kompromisowe – w skutek czego
dokonuje

się

postęp,

rozwój,

doskonalenie,

przechodzenie

do

wyższych

form,

wolnych

od

konfliktogennych przyczyn.

Szczególne znaczenie w historii ludzkości miały

konflikty społeczne między dwoma antagonistycznymi
klasami: posiadaczy i nie-posiadających. Konflikt
społeczny klasowy wynika ze sprzeczności interesów
klas społecznych w sferze ekonomicznej, politycznej
ideologicznej.

Konflikt (z łaciny conflictus - zderzenie),

niezgodność, sprzeczność interesów, poglądów,
spór, zatarg.

W naukach społecznych oznacza to walkę

ludzi

reprezentujących

odmienne

wartości

(moralne, ideologiczne, religijne), walkę o
władzę bądź dostęp do ograniczonych dóbr
(materialnych,

surowcowych).

Celem

stron

uczestniczących w konflikcie jest nie tylko
osiągnięcie pożądanych wartości, ale także
zneutralizowanie,

ograniczenie

lub

wyeliminowanie przeciwnika.

Można wyróżnić konflikty: ekonomiczne,

społeczne, polityczne, międzynarodowe.

W praktyce konflikty mają różny charakter i

siłę, mogą przybierać formę np. wojny, rewolucji,
strajku, konkurencji.

W tradycyjnym ujęciu przyjmowany jest jako

zbędny i szkodliwy, w ujęciu funkcjonalistycznym
konflikt służy reorganizacji społeczeństwa.

Funkcjonalne ujęcie konfliktu społecznego Lewisa A.

Cosera:

Konflikt należy postrzegać nie jako dysfunkcje, ale jako

czynnik pozytywny, a źródeł sytuacji konfliktowej dopatruje
się w aspiracjach i ambicjach jednostek.

Trwanie konfliktu: im mniej ograniczone są cele

przeciwników w konflikcie, tym bardziej konflikt będzie się
przedłużał. Im większe jest emocjonalne zaangażowanie
członków oraz im większa jest sztywność struktury, w
której zachodzi konflikt, i im bardziej pozorny jest
charakter konfliktu - tym mniej prawdopodobne, ze cele
stron konfliktu będą miały ograniczony charakter,

Dalej, im mniejsza jest zgoda co do celów konfliktu,

tym bardziej długotrwały będzie ten konflikt.

W tych dwóch twierdzeniach L.Coser podkreśla fakt, że

długotrwałe będą takie konflikty, w których dążyć się
będzie do osiągnięcia szerokiej gamy celów, lub też w
których cele te są nieokreślone. Gdy cele te są ograniczone
i starannie wyartykułowane, możliwe jest rozpoznanie,
kiedy zostaną osiągnięte, dysponując zaś wiedza o
warunkach osiągnięcia celu można łatwiej położyć kres
konfliktowi.

„Konfliktowy

model

społeczeństwa

Ralfa

Dahrendorfa:

Konfliktowy model społeczeństwa opiera się na
czterech założeniach, diametralnie przeciwstawnych
założeniom modelu funkcjonalistycznego:

• Każde społeczeństwo w każdym momencie podlega
procesom zmiany – zmiana jest wszechobecna.

• W każdym społeczeństwie w każdym momencie
występuje niezgoda i konflikt – konflikt społeczny
jest wszechobecny.

• Każdy element w społeczeństwie przyczynia się do
jego dezintegracji i zmiany.

• Każde społeczeństwo opiera się na przymusie
stosowanym przez jednych jego członków w stosunku
do innych.

Modernizm wyrażał w niektórych swoich
aspektach optymizm z powodu wzrostu
technologicznego, porządku w obrębie
jednolitej całości (przykładem może być
jednocząca się Europa, zmierzanie do
ujednolicania

kultury,

stylu

bycia,

wyrażania się itp.).

Postmodernizm (post- + fr. modernisme,
niem. Modernismus): współczesny kierunek
w sztuce, literaturze, muzyce i filozofii
charakteryzujący się odejściem od koncepcji
modernizmu,

negacją

nowoczesności,

współczesnej cywilizacji, konsumpcyjnego
stylu

życia,

unifikacji

i

racjonalizacji

rozumienia porządku świata, dążący do
przewartościowania

tych

tendencji

i

zwracający się ku historycznym sposobom
myślenia i tworzenia;

Ostrze postmodernizmu jest skierowane
przeciwko

technizacji,

unifikacji,

racjonalizacji,

totalizacji

cywilizacyjnej

ostatnich dwu stuleci, wielkomiejskości,
użytkowo-konsumpcyjnemu stylowi życia.

Jego zwolennicy głoszą schyłek i rozpad istniejących
dotąd tradycji. Pod hasłem dekonstrukcji promują
odrzucenie

wszelkich

struktur

i

schematów,

proponując jednocześnie radykalny pluralizm. Chcą
udowodnić, iż w tej dziedzinie rzeczywistości istnieje
wiele

niezależnych

od

siebie

podstawowych

czynników czy zasad. W przypadku postmodernizmu,
pluralizm odnosi się do form wiedzy, sposobów
myślenia i życia jak również wzorców postępowania.

Postmoderniści, mając na uwadze demokrację i
tolerancję, negują istnienie obiektywnej prawdy o
rzeczywistości, uważając ją za środek przymusu.
Należy porzucić tradycyjne kryteria oceny, a zatem
usunąć

poczucie

filozoficznej

pewności,

które

wynikało z założenia, że rzeczywistość ma jakąś istotę
czy obiektywną prawdę narzucaną społeczeństwu.