Wykład 3

Wyobrażeniowa i pojęciowa

reprezentacja rzeczywistości

Czym jest wyobrażenie?

Tradycyjnie

Obraz umysłowy badany introspekcyjnie

Obecnie

Zmysłowa reprezentacja obiektu lub zdarzenia

występująca pod jego nieobecność

Dwa kryteria:

Nieobecność obiektu
Zmysłowość (np. ukłucie igłą)

Wyobraźnia twórcza

To samo słowo może mieć różne

znaczenia

Wąskie i szerokie ujęcie wyobraźni

Wąskie: “percepcja” pod nieobecność obiektu
Szerokie: zdolność tworzenia wszelkich

reprezentacji umysłowych

W szczególności: “percepcja” obiektu, który

nie istnieje (np. Pegaz, Atlantyda)

Rodzaje “obrazów”

umysłowych

Spostrzeżenia (percepty): percepcja

obiektu

Wyobrażenia: pamięć obiektu

Obrazy ejdetyczne: żywa pamięć obiektu

Halucynacja: złudzenie percepcji obiektu

(utrata kontroli)

Podobieństwo wyobrażeń do

spostrzeżeń

Efekt wielkości obiektu (1)

Pytanie o cechy wyobrażonego zwierzęcia
Sześć rozmiarów (XXXL, XXL, XL, L, M, S)
RT tym dłuższy, im wyobrazone zwierzę mniejsze

(Kosslyn, 1975)

Efekt wielkości obiektu (2)

Wyobrażone pary zwierząt różnej wielkości
Pytanie o cechy królika, gdy występuje w parze ze

Słoniem
Muchą

RT dłuższy, gdy królik wystepuje w parze ze słoniem

(Kosslyn, 1983)

Wnioski z badań Kosslyna

Mały obiekt wymaga umysłowego

powiększenia(“zoom” mentalny)

Cel: aby się lepiej “przyjrzeć”

Czyli wyobrażenia wywołują identyczne

reakcje, jak wrażenia zmysłowe

Hipoteza o ekwiwalencji percepcji i

wyobraźni

Ograniczone podobieństwo

wyobrażeń do spostrzeżeń

Obrazy następcze

Przez dłuższy czas wpatrujemy się w

Czerwony kwadrat
Poziome paski

Potem na białym ekranie widzimy barwę

lub kształt kontrastowy

“Wyobrażeniowe” obrazy następcze:

czy efekt będzie podobny?

Wyobrażeniowe obrazy

następcze

KSZTAŁT

Występuje efekt następczy

BARWA

Nie występuje efekt następczy

Wniosek

Nie ma ekwiwalencji
Wyobrażeniowe efekty następcze wynikają z ukrytej

wiedzy o percepcji

Być może ukryta wiedza lub oczekiwania badacza

wyjaśniają też efekt wielkości obiektu

(Finke & Schmidt,
1978)

Czym są wyobrażenia?

Śladem pamięciowym obiektu?

Formą umysłowej reprezentacji świata

fizycznego?

Relacja wyobrażen do innych forfm

reprezentacji

Teoria podwójnego kodowania

(Alan Paivio)

System werbalny

Logogeny  generują reprezentacje

werbalne

System percepcyjny (obrazowy,

niewerbalny)

Imageny  generują reprezentacje obrazowe

Obraz (image) = percept lub wyobrażenie

analiza sensoryczna

a

s

o

c

j

a

c

j

e

image

n kot

image

n pies

imageny

bez

nazwy

logog

en kot

logog

en

pies

logogeny
słów
abstrakcyjny
ch

kot i pies?

logogen
zwierzę

relacja
referencyjna

Relacja
referencyjna

a

s

o

c

j

a

c

j

e

wyjście

systemu

obrazowego

wyjście

systemu

werbalnego

Relacje między systemami

"Teoria podwójnego kodowania zakłada, że

oba systemy są niezależne, lecz nawzajem

powiązane. Niezależność implikuje, że

aktywność poznawcza i percepcyjna mogą

przebiegać w każdym z tych systemów

oddzielnie albo też oba systemy mogą

działać równocześnie" (Paivio, 1978, s. 380).

Relacje

Asocjacyjne (wewnątrz systemów)
Referencjalne (między systemami)

Pytania:

Czy istnieją imageny “abstrakcyjne”?

Pies jaki taki?
Zwierzę jako takie?

Który system ma pierwszeństwo?

Fakty empiryczne

Efekt dominacji przetwarzania obrazowego

Łatwiej zapamietać listę słów konkretnych, niż

abstrtakcyjnych

W pierwszym przypadku działają oba systemy, w drgim –

tylko werbalny

Efekt odległości symbolicznej

Łatwiej porównać obiekty wyraźnie różniące się

wielkością (np. słoń i osioł) niż podobne (np. koń i osioł)

Nawet wtedy, gdy dostajemy tylko etykiety słowne
Ale w drugim przypadku trwa to dłużej
Dlaczego?

kod werbalny  referencja do kodu obrazowego 

porównanie  odpowiedź

Wątpliwości

Czy obrazy umysłowe rzeczywiście

występują?

Czy w istocie są bardziej pojemne

informacyjnie (i dlatego łatwiejsze do
zapamiętania)?

Czy obrazy umysłowe są generowane przez

bardzie podstawowe formy reprezentacji?

Dwa stanowiska

Stanowisko obrazowe (Steven Kosslyn)

Obrazy są pierwotną formą reprezentacji
Obrazy nie są redukowalne do innych form

reprezentacji

Stanowisko propozycjonalne (Zenon Pylyshyn)

Wiedzę przechowujemy w umyśle w postaci sądów

(propositions)

A jest większe od B, X leży pod Y itp.
Dwa obiekty + relacja

Obraz jest nietrwałą strukturą powierzchniową

wygenerowaną przez sąd

Badania: rotacje mentalne

Rotacje mentalne:

podsumowanie

Efekt rotacji mentalnych (zależność

RT/kąt) jest niezależny od:
- kierunku i płaszczyzny rotacji
- liczby wymiarów rotowanej figury
- rodzaju symboli (litery, cyfry, figury)
- rodzaju wykonywanego zadania
(ocena formy, identyfikacja,
porównanie

Badania: skaning mentalny

(efekt odległości)

Kosslyn, Ball i Reiser (1978):

- mapa wysepki rysowana z pamięci z

dokładnością do 6 mm

- plamka poruszająca się z punktu

fiksacji do punktu docelowego

- RT zależy od odległości punktów

(funkcja rosnąca)

Pylyshyn (1981) - udana replikacja

efektu

Mentalny skaning mapa

Efekt odległości

Wyobraźnia jako zbiór

obrazów

Argumenty za:

- ekwiwalencja funkcjonalna

percepcji i wyobraźni

- efekt rotacji mentalnych (RT/kąt)

- efekt skaningu

Wyobraźnia jako zbiór

obrazów

Argumenty przeciw:

- tożsamość funkcjonalna nie

oznacza tożsamości strukturalnej

- co z efektami rotacji i skaningu w

innych modalnościach (dotyk!)

- skaning zależy od oczekiwań

badaczy (instrukcja!)

- alternatywne wyjaśnienia efektów:

wyjaśnienia propozycjonalne (sądy!)

Pożytki z wyobraźni

Elastyczność

Paivio: zmiana kodu  kreatywność, zmiana

strategii

Mnemotechniki

Obraz wspomaga słowo I odwrotnie

Wizualizacja

Sport, zmaganie się z chorobą lub stresem

Orientacja w przestrzeni

Różne techniki orientacyjne

Reprezentacje pojęciowe

Pojęcie rozumiane jest jako reprezentacja

umysłowa, która odnosi się do jakiegoś
zbioru obiektów i w której skład
wchodzą istotne właściwości tych
obiektów (Smith, Medin, 1981).

Problemy:

Co to są istotne właściwości?
Jakie są reguły składania tych właściwości w

obiekt?

Reguły składania

Koniunkcja

Kawaler to dorosły nieżonaty osobnik płci męskiej

Dysjunkcja

Róża to kwiat biały lub herbaciany lub różowy lub

czerwony

Funkcja

Kawaler to dorosły nieżonaty osobnik płci męskiej,

ale nie ksiądz katolicki, nie rozwiedziony, nie

wdowiec, za to samodzielny życiowo I finansowo i

posiadajacy zdolność do czynności prawnych,

jednym słowem: zdolny do ożenku

Pojęcie a kategoria

Kategoria = zbiór obiektów

Pojęcie = umysłowa reprezentacja tej kategorii

Etykieta werbalna = słowa używane w

zastępstwie kategorii

Nie wszystkie kategorie są reprezentowane

pojęciowo, nie wszystkie pojęcia są opatrzone

etykietami werbalnymi, nie wszystkim

etykietom odpowiada jakaś kategoria czy

pojęcie

Kategorie: odkrywane czy

tworzone?

Trzy typy kategorii:

Naturalne

Odkrywane, np. kwiaty, zwierzęta

Sztuczne

Tworzone, aby odpowiadać przedmiotom

wyprodukowanym przez człowieka, co np.
narzędzia

Nominalne

Konwencje lingwistyczne, np. kawaler

(Medin, Lynch & Solomon,
2000)

Typy kategorii

Taksonomiczne

Wspólne cechy, (np. pióra  ptaki)

Zorientowane na cel

Brak wspólnych cech, tworzone ze względu na

osiągnięcie idealnego wyniku (np. Coś, co zbija

gorączkę)

Kategorie ad hoc

Tworzone jednorazowo ze względu na konkretną

sytuację lub potrzebę (np. przedmioty do zabrania

na pierwszą randkę)

Funkcje pojęć

Ekonomia umysłowa

Redukcja róznorodności
Stereotypizacja

Rozumienie i wyjaśnianie

Zwłaszcza pojęcia naukowe

Wnioskowanie

Z przynależności do kategorii wynika posiadanie cech

Komunikowanie

Warunek: treść pojęcia jest taka sama u obu stron

Teorie pojęć

Oparte o zasadę podobieństwa

Pojęcia jako reprezentacje kategorii podobnych

obiektów

Kryteria podobieństwa: różne, zależne od

kontekstu

Oparte na założeniu, że pojęcia to miniteorie

Pojęcia jako elementy struktury wiedzy
“Nie mam o tym zielonego pojęcia”
Pojęcie grawitacji jako wyjaśnienie

Pojęcia

Czy istnieje jedna
reprezentacja?

Czy istnieje zbór
cech definicyjnych?

Pogląd
Klasyczny

Pogląd
Probabilistyczny

Pogląd
Egzemplarzowy

tak

nie

tak

nie

Koncepcje oparte o zasadę

podobieństwa

Pogląd klasyczny

Pojęcie odpowiada kategorii, w której

każdy element ma tę samą liczbę cech
istotnych

Posiadanie cech istotnych jest

koniecznym I wystarczającym kryterium
przynależności do kategorii

Pojęcia “sztuczne” lub “matrycowe”

Kwadrat (figura zamknieta, 4 kąty proste, 4

boki równe)

Trójkąt (figura zamknięta, trzy boki
…?

Konsekwencje

Granice pojęcia są ostre
Pojęcia są stabilne

Wszyscy uzywamy ich zawsze tak samo

Pojęcia są jednoznaczne

Nie można się pomylić, czyba że nie zna

się treści pojęcia

Problem: czy takie pojęcia odpowiadają

realnemu światu fizycznemu, a
zwłaszcza społecznemu?

Dwa typy abstrakcji w

nabywaniu pojęć

Abstrakcja pozytywna

Wyodrębnianie cech istotnych, “wyrywanie” ich

spośród masy danych

Abstrakcja negatywna

Pomijanie cech nieistotnych

Błedy kategoryzacji

Błąd abstrakcji pozytywnej
Błąd abstrakcji negatywnej

(Lewicki,
1960)

Istota pojęcia a procedura

identyfikacji

Istota: zbiór cech istotnych
Procedura: proces podejmowania

decyzji o przynależności kategorialnej

Np. Mężczyzna czy kobieta?

Istota: pary chromosomów XX i XY
Procedura: kształt sylwetki, ubiór, sposób

chodzenia, włosy itd.

Wady modelu klasycznego

Utożsamianie pojęć z atrybutami

Na codzień posługujemy się atrybutami (procedura

identyfikacyjna, np. stawianie diagnozy)

Niemożność wyjaśnienia tzw. efektu typowości

“lepsze” i “gorsze” egzemplarze
Np. 5 jest “bardziej nieparzyste”, niż 43

Nie analizowano pionowej organizacji pojęć
Ignorowano fakt, że ludzie rzadko posługują

się pojęciami o ostrych granicach

Czy 17-latek pracujący zawodowo jest kawalerem?
Czy 18-latek uczący się jest kawalerem?

Pogląd probabilistyczny

Ludwig Wiittgenstein: pojęcia naturalne

są z natury nieostre

Nie ma jednej wspólnej cechy tego, co jest

GRĄ

Dotyczy to nawet pojęć konkretnych

Czym jest krzesło?
T. Kotarbiński: krzesło to “jednosiedziec

tylnooparciowy”

Zasada pobieństwa

rodzinnego

Zasada podobieństwa rodzinnego

stwierdza, że co najmniej jeden
element, a prawdopodobnie kilka z
nich, posiada jedną lub więcej cech
wspólnym z innymi elementami, lecz
żadna z tych cech nie jest wspólna
dla wszystkich elementów”

(Rosch, Mervis, 1975, s. 575).

Istota poglądu

probabilistycznego

Prototyp

Najbardziej typowy przedstawiciel kategorii
Niekoniecznie rzeczywisty obiekt, raczej “byt

umysłowy”

Cechy definicyjen a cechy

charakterystyczne

Pierwszy etap identyfikacji: cechy

charakterystyczne

Drugi etap identyfikacji: cechy definicyjne

(Smith, Shoben i Rips,
1974)

Podłoże empiryczne

Swobodne przywoływanie egzemplarzy

kategorii

Wymień znane ci ptaki (owoce itd.)

Decyzje kategorialne

Czy jeleń to zwierzę? Czy meduza to zwierzę?

Zastępowalność kategorii nadrżędnej

poszcsególnymi egzemplarzami i ocena
typowości zdań

Ptaki stanowią zagrożenie dla ruchu lotniczego

Rosch: Trzy poziomy pojęć;

poziom podstawowy

pojazdy

motocykle

samochody

autobusy

Honda

Suzuki

Jawa

Fiat

Ford

Ikarus

Volvo

Man

Problemy

Czym jest prototyp

Byt umysłowy czy realny egzemplarz (np.

występujący najczęściej)?

Indywidualne zróżnicowanie w ocenie

prototypów

Eksperci: ideał, nie-eksperci: coś typowego

Wpływy kulturowe w ocenie prototypów

Ponadto…

Trudno wyjaśnić istnienie pojęć złożonych

Np. zwierzę domowe
Zwierzę  pies, coś co jest w domu  stół,

zwierzę domowe  stołopies?

Zależność prototypu od kontekstu

Czy pomidor to owoc?
Czy wieloryb to ssak?

(po lekcji biologii i przed nią)

Pogląd egzemplarzowy

Nie abstrahujemy
Nie tworzymy prototypów

Reprezentacje poznawcze tworzymy w oparciu

o wiedzę o poszczególnych egzemplarzach
kategorii (wersja umiarkowana)

Egzemplarz to reprezentant kategorii (wersja

skrajna)

Podobieństwo

Pogląd klasyczny

Do wszystkich egzemplarzy ze względu na

cdechy istotne

Pogląd probabilistyczny

Do prototypu

Pogląd egzemplarzowy

do egzemplarza spotkanego po raz pierwszy
do ostatnio spotkanego egzemplarza

Wady i zalety poglądu

egzemplarzowego

Wady

Nie docenia roli abstrakcji i innych “wyższych”

procesów

Dopuszcza się duży stopień dowolności w

tworzeniu kategorii na podstawie
podobieństwa

(czy filiżanka i jeż należą do tej samej kategorii,

bo ważą mniej niż pół tony?)

Zalety

Dobrze ujmuje rozwój poznawczy małego dziecka
Podkreśla dużą pojemność informacyjną kategorii