Jakub Z. Lichański

Jakub Z. Lichański

RETORYKA

RETORYKA

Zarys historii i teorii – od

Zarys historii i teorii – od

początku do współczesności

początku do współczesności

skrypt do wykładu

skrypt do wykładu

inventio

inventio

, czyli nauka o wyszukiwaniu i

, czyli nauka o wyszukiwaniu i

gromadzeniu materiału.

gromadzeniu materiału.

•

Aby przygotować mowę (=tekst), musimy

Aby przygotować mowę (=tekst), musimy

opracować temat w trzech fazach

opracować temat w trzech fazach

przygotowawczych.

przygotowawczych.

Składają się na nie:

Składają się na nie:

•

—

—

zasady ustalania problemu, przedmiotu

zasady ustalania problemu, przedmiotu

tekstu (=mowy) —

tekstu (=mowy) —

nauka o status

nauka o status

,

,

•

—

—

nauka o sposobach przekonywania —

nauka o sposobach przekonywania —

argumentatio

argumentatio

,

,

•

—

—

wykaz rozmaitych schematów —

wykaz rozmaitych schematów —

loci,

loci,

topoi

topoi

.

.

ZASADY OGÓLNE

ZASADY OGÓLNE

•

każdy temat możemy podać w

każdy temat możemy podać w

formie jednego lub kilku

formie jednego lub kilku

pytań

pytań

. Stanowią one właściwą

. Stanowią one właściwą

materię naszego wystąpienia.

materię naszego wystąpienia.

Musimy zastanowić się, czy są

Musimy zastanowić się, czy są

to pytania natury ogólnej

to pytania natury ogólnej

(

(

tezy

tezy

), czy też szczegółowe,

), czy też szczegółowe,

odnoszące się np. do

odnoszące się np. do

określonej osoby, czasu,

określonej osoby, czasu,

miejsca itp. (

miejsca itp. (

hipotezy

hipotezy

).

).

Możemy ewentualnie oddzielić

Możemy ewentualnie oddzielić

problemy teoretyczne, tzn.

problemy teoretyczne, tzn.

ogólne problemy naukowe

ogólne problemy naukowe

bądź filozoficzne, od tez

bądź filozoficzne, od tez

praktycznych.

praktycznych.

•

Z reguły to, o czym chcemy

Z reguły to, o czym chcemy

mówić, jest problemem

mówić, jest problemem

spornym, a zatem odpowiedzi

spornym, a zatem odpowiedzi

twierdzącej można zawsze

twierdzącej można zawsze

przeciwstawić jakąś przeczącą;

przeciwstawić jakąś przeczącą;

mówca musi być zatem

mówca musi być zatem

przygotowany na

przygotowany na

przeciwstawne twierdzenia i

przeciwstawne twierdzenia i

zastrzeżenia swego przeciwnika.

zastrzeżenia swego przeciwnika.

Zasadnicze elementy hipotezy,

Zasadnicze elementy hipotezy,

które razem z

które razem z

okolicznościami

okolicznościami

(

(

perystazami

perystazami

) są najważniejsze,

) są najważniejsze,

to:

to:

affirmatio — potwierdzenie

affirmatio — potwierdzenie

oraz

oraz

negatio — zaprzeczenie

negatio — zaprzeczenie

. Z

. Z

przeciwstawienia ich wynika

przeciwstawienia ich wynika

dopiero

dopiero

status

status

,

,

właściwy stan

właściwy stan

sprawy

sprawy

, a więc to właśnie, co

, a więc to właśnie, co

mówca ma udowodnić.

mówca ma udowodnić.

Podział status

Podział status

I

I

•

Status przedłożonej sprawy

Status przedłożonej sprawy

•

uzasadnienie sprawy (stawianie

uzasadnienie sprawy (stawianie

zarzutów) —

zarzutów) —

causa

causa

•

zbijanie zarzutów —

zbijanie zarzutów —

continens

continens

•

rozsądzenie —

rozsądzenie —

iudicatio

iudicatio

Właściwy podział status

Właściwy podział status

•

status przypuszczenia

status przypuszczenia

— czy jest?

— czy jest?

(stwierdzenie istnienia)

(stwierdzenie istnienia)

•

status określający

status określający

— czym jest?

— czym jest?

(charakterystyka)

(charakterystyka)

•

status jakości

status jakości

— jakie

— jakie

jest? (określenie

jest? (określenie

jakości)

jakości)

•

status dwuznaczności

status dwuznaczności

•

status litery i ducha

status litery i ducha

prawa

prawa

status

status

wnioskowania

wnioskowania

•

status praw

status praw

sprzecznych

sprzecznych

status

status

odroczenia procesu

odroczenia procesu

Progymnasmata i ich

Progymnasmata i ich

podział

podział

I

I

Rodzaj doradczy

Rodzaj doradczy

•

—

—

wymyślone opowiadanie (fabula)

wymyślone opowiadanie (fabula)

•

—

—

Krótkie przypomnienie danego tematu dla

Krótkie przypomnienie danego tematu dla

jakiegoś określonego celu (chreia)

jakiegoś określonego celu (chreia)

•

—

—

zwięzłe zdanie (sententia)

zwięzłe zdanie (sententia)

Rodzaj sądowy

Rodzaj sądowy

•

—

—

obalenie argumentów (restractio)

obalenie argumentów (restractio)

•

—

—

potwierdzenie argumentów (confirmatio)

potwierdzenie argumentów (confirmatio)

•

—

—

ocena projektu prawa (legislatio)

ocena projektu prawa (legislatio)

•

—

—

wspólne miejsca (locus communis)

wspólne miejsca (locus communis)

Progymnasmata i ich

Progymnasmata i ich

podział II

podział II

Rodzaj okolicznościowy (=pochwalny)

Rodzaj okolicznościowy (=pochwalny)

•

—

—

pochwała (laus)

pochwała (laus)

•

—

—

nagana (vituperatio)

nagana (vituperatio)

•

—

—

porównanie (comparatio)

porównanie (comparatio)

•

—

—

przedstawienie charakterów (ethopoeia)

przedstawienie charakterów (ethopoeia)

Wspólne wszystkim rodzajom są:

Wspólne wszystkim rodzajom są:

•

—

—

opis (descriptio)

opis (descriptio)

•

—

—

małe opowiadanie (narratio)

małe opowiadanie (narratio)

Wspólna rodzajom doradczemu i okolicznościowemu

Wspólna rodzajom doradczemu i okolicznościowemu

jest:

jest:

•

—

—

ocena danego problemu (thesis)

ocena danego problemu (thesis)

Rozdaje spraw i sposób ich

Rozdaje spraw i sposób ich

przedstawienia

przedstawienia

•

1.

1.

genus honestum

genus honestum

— sprawa wydaje się godna zwalczania lub

— sprawa wydaje się godna zwalczania lub

obrony i nie wymaga wstępu,

obrony i nie wymaga wstępu,

•

2.

2.

genus humile

genus humile

— osoby, które oskarżamy lub których bronimy,

— osoby, które oskarżamy lub których bronimy,

są prostymi ludźmi, którzy, jak i przedmiot sprawy, nie wydają

są prostymi ludźmi, którzy, jak i przedmiot sprawy, nie wydają

się godni uwagi,

się godni uwagi,

•

3.

3.

genus ambiguum

genus ambiguum

lub

lub

anceps

anceps

— sprawa ma charakter

— sprawa ma charakter

mieszany, np. godna osoba a nieuczciwa sprawa,

mieszany, np. godna osoba a nieuczciwa sprawa,

•

4.

4.

genus admirabile

genus admirabile

lub

lub

turpe

turpe

— przedmiot wywołuje zdziwienie,

— przedmiot wywołuje zdziwienie,

że można podjąć się np. jego obrony,

że można podjąć się np. jego obrony,

•

5.

5.

genus obscurum

genus obscurum

— przedmiot sprawy jest zawikłany i mało

— przedmiot sprawy jest zawikłany i mało

zrozumiały.

zrozumiały.

•

Można oczywiście wprowadzić jeszcze inne rodzaje spraw. Np. z

Można oczywiście wprowadzić jeszcze inne rodzaje spraw. Np. z

punktu widzenia zakresu sprawy — czy temat zawiera

punktu widzenia zakresu sprawy — czy temat zawiera

kontrowersję co do jednego lub wielu punktów, czy można

kontrowersję co do jednego lub wielu punktów, czy można

zastosować

zastosować

etos

etos

—

—

przedstawienie charakteru

przedstawienie charakteru

, czy

, czy

patos — apel

patos — apel

do namiętności

do namiętności

, itd.

, itd.

Podział rodzajów spraw oraz sposób

Podział rodzajów spraw oraz sposób

ich przedstawiania

ich przedstawiania

•

Jeśli temat dotyczy przeszłości, to mówca wypowiada po

Jeśli temat dotyczy przeszłości, to mówca wypowiada po

prostu swoje prawdziwe przekonanie i mówi w sposób

prostu swoje prawdziwe przekonanie i mówi w sposób

prosty (

prosty (

ductus simplex

ductus simplex

).

).

•

Jeśli temat dotyczy teraźniejszości lub przyszłości, wówczas

Jeśli temat dotyczy teraźniejszości lub przyszłości, wówczas

mówca nie wypowiada swego prawdziwego zamysłu i

mówca nie wypowiada swego prawdziwego zamysłu i

posługuje się mową figuratywną (

posługuje się mową figuratywną (

sermo figuratus

sermo figuratus

). Tu

). Tu

upatrywałbym źródło tak krytykowanego od czasów Platona

upatrywałbym źródło tak krytykowanego od czasów Platona

zjawiska, jakim jest figuratywność mowy (=tekstu).

zjawiska, jakim jest figuratywność mowy (=tekstu).

•

Może mówca wreszcie posłużyć się subtelnym sposobem

Może mówca wreszcie posłużyć się subtelnym sposobem

mówienia (

mówienia (

ductus subtilis

ductus subtilis

); to, co mówca myśli, wyrażone

); to, co mówca myśli, wyrażone

zostaje akurat zupełnie inaczej, zarazem daje on do

zostaje akurat zupełnie inaczej, zarazem daje on do

zrozumienia słuchaczom, co naprawdę myśli.

zrozumienia słuchaczom, co naprawdę myśli.

•

Mówca może przekonywać do czegoś innego, niż sam mówi,

Mówca może przekonywać do czegoś innego, niż sam mówi,

aby pokonać przeciwnika — mamy wtedy do czynienia z

aby pokonać przeciwnika — mamy wtedy do czynienia z

zależnym sposobem mówienia (

zależnym sposobem mówienia (

ductus obliquus

ductus obliquus

).

).

Układ mowy [tekstu].

Układ mowy [tekstu].

•

Na początku umieszcza się zazwyczaj

Na początku umieszcza się zazwyczaj

prooemium — wstęp

prooemium — wstęp

,

,

a na końcu —

a na końcu —

epilog

epilog

.

.

•

Dowodzenie

Dowodzenie

rozbudowano dodając:

rozbudowano dodając:

zbijanie argumentów

zbijanie argumentów

przeciwnika

przeciwnika

.

.

•

Także samo przedstawienie podzielono wyodrębniając:

Także samo przedstawienie podzielono wyodrębniając:

zapowiedź przedmiotu omawianej sprawy (propositio)

zapowiedź przedmiotu omawianej sprawy (propositio)

oraz

oraz

przegląd dyspozycji (partitio)

przegląd dyspozycji (partitio)

i wprowadzając je do

i wprowadzając je do

opowiadania (narratio)

opowiadania (narratio)

.

.

•

Wyróżniamy zatem:

Wyróżniamy zatem:

prooemium, narratio, tractatio

prooemium, narratio, tractatio

lub

lub

probatio, refutatio, peroratio

probatio, refutatio, peroratio

czyli

czyli

wstęp,

wstęp,

opowiadanie,

opowiadanie,

dowodzenie, odparcie argumentów przeciwnika,

dowodzenie, odparcie argumentów przeciwnika,

zakończenie

zakończenie

.

.

•

Jest to pięć stałych części mowy.

Jest to pięć stałych części mowy.

Wstęp (

Wstęp (

prooemium,

prooemium,

exordium

exordium

)

)

•

ma on przygotować słuchaczy do sprawy.

ma on przygotować słuchaczy do sprawy.

•

Powinien on

Powinien on

skłonić słuchaczy do życzliwości i uwagi

skłonić słuchaczy do życzliwości i uwagi

(

(

captatio

captatio

benevolentiae

benevolentiae

).

).

•

Rozpoczyna się on albo od osoby (mówcy, oskarżonego, przeciwnika,

Rozpoczyna się on albo od osoby (mówcy, oskarżonego, przeciwnika,

sędziego, słuchaczy), albo od sprawy, bądź od jednego i drugiego.

sędziego, słuchaczy), albo od sprawy, bądź od jednego i drugiego.

•

Przy

Przy

genus ambiguum

genus ambiguum

wprowadzenie musi uzyskać przychylność

wprowadzenie musi uzyskać przychylność

sędziego i słuchaczy,

sędziego i słuchaczy,

•

przy

przy

genus obscurum

genus obscurum

— musi pobudzić intelekt sędziego, przy

— musi pobudzić intelekt sędziego, przy

genus

genus

humile

humile

— pobudzić uwagę.

— pobudzić uwagę.

•

Genus honestum

Genus honestum

, w zasadzie, nie wymaga wstępu,

, w zasadzie, nie wymaga wstępu,

•

natomiast przy

natomiast przy

genus admirabile

genus admirabile

mówca musi starać się ostrożnie, a

mówca musi starać się ostrożnie, a

czasem nie wprost wzbudzić przychylność słuchaczy. Wtedy mamy do

czasem nie wprost wzbudzić przychylność słuchaczy. Wtedy mamy do

czynienia nie ze wstępem, ale raczej z tzw.

czynienia nie ze wstępem, ale raczej z tzw.

wstępem sugerującym

wstępem sugerującym

(

(

insinuatio

insinuatio

).

).

•

Rozmiar wstępu dopasowuje się do ważności i stopnia trudności

Rozmiar wstępu dopasowuje się do ważności i stopnia trudności

sprawy. Musi on być tak przygotowany, aby powstało niewymuszone

sprawy. Musi on być tak przygotowany, aby powstało niewymuszone

przejście do następnej części.

przejście do następnej części.

Opowiadanie — narratio

Opowiadanie — narratio

•

informuje wprowadzonego już ogólnie przez wstęp odbiorcę w

informuje wprowadzonego już ogólnie przez wstęp odbiorcę w

sprawie.

sprawie.

•

Może ono nie występować, jeżeli wszystko jest dostatecznie

Może ono nie występować, jeżeli wszystko jest dostatecznie

wiadome albo problem został już, w innej mowie,

wiadome albo problem został już, w innej mowie,

rozstrzygnięty.

rozstrzygnięty.

•

Większość retorów wymagała od opowiadania wyraźności,

Większość retorów wymagała od opowiadania wyraźności,

krótkości, prawdopodobieństwa.

krótkości, prawdopodobieństwa.

•

Opowiadanie staje się wyraźne dzięki przejrzystemu

Opowiadanie staje się wyraźne dzięki przejrzystemu

następstwu przedstawienia zdarzeń, dzięki wdziękowi i

następstwu przedstawienia zdarzeń, dzięki wdziękowi i

określoności formy wypowiedzi, poprzez przedstawienie sprawy

określoności formy wypowiedzi, poprzez przedstawienie sprawy

w sposób prosty i w spokojnie przebiegającym wykładzie.

w sposób prosty i w spokojnie przebiegającym wykładzie.

•

Staje się ono prawdopodobne, jeżeli jest spójne wewnętrznie,

Staje się ono prawdopodobne, jeżeli jest spójne wewnętrznie,

nie zawiera sprzeczności i nie kłóci się z potoczną wiedzą o

nie zawiera sprzeczności i nie kłóci się z potoczną wiedzą o

sprawie oraz z naturą i możliwościami, które tkwią w samej

sprawie oraz z naturą i możliwościami, które tkwią w samej

sprawie.

sprawie.

Opowiadanie – narratio II

Opowiadanie – narratio II

•

opowiadanie winno składać się z dwu elementów:

opowiadanie winno składać się z dwu elementów:

niezależnych od sztuki mówcy (=autora; nie jest on

niezależnych od sztuki mówcy (=autora; nie jest on

sprawcą czynów, o których mówi) i zależnych od jego

sprawcą czynów, o których mówi) i zależnych od jego

sztuki. Jak powiada Arystoteles (rhet., 1416 b 15-25):

sztuki. Jak powiada Arystoteles (rhet., 1416 b 15-25):

•

“

“

Musi on przecież przedstawić czyny, albo udowodnić

Musi on przecież przedstawić czyny, albo udowodnić

ich realność, jeśli budzi to podejrzenie, albo ich

ich realność, jeśli budzi to podejrzenie, albo ich

znaczenie, albo ich ilość, albo też wszystkie te

znaczenie, albo ich ilość, albo też wszystkie te

aspekty jednocześnie. Dlatego nie należy niekiedy

aspekty jednocześnie. Dlatego nie należy niekiedy

prowadzić opowiadania w sposób ciągły, ponieważ tak

prowadzić opowiadania w sposób ciągły, ponieważ tak

przedstawioną sprawę trudno zapamiętać. Osobno —

przedstawioną sprawę trudno zapamiętać. Osobno —

przedstawić czyny i świadczące [np.] o męstwie

przedstawić czyny i świadczące [np.] o męstwie

bohatera, osobno — o mądrości lub sprawiedliwości

bohatera, osobno — o mądrości lub sprawiedliwości

”.

”.

podania tematu

podania tematu

(

(

propositio

propositio

) i

) i

podziału

podziału

argumentów

argumentów

(

(

partitio

partitio

)

)

•

Nie należy wyliczać np. zbyt wielu punktów

Nie należy wyliczać np. zbyt wielu punktów

dowodzenia, bo potem trzeba je wyjaśnić.

dowodzenia, bo potem trzeba je wyjaśnić.

•

Ustalona kolejność dowodzenia powinna być

Ustalona kolejność dowodzenia powinna być

zachowana bez opuszczenia

zachowana bez opuszczenia

poszczególnych elementów.

poszczególnych elementów.

•

Współcześni mówcy, jakże często, po

Współcześni mówcy, jakże często, po

zapowiedzi:

zapowiedzi:

•

w kilku punktach wykażę słuszność (bądź

w kilku punktach wykażę słuszność (bądź

niesłuszność) tezy — zapominają o tej

niesłuszność) tezy — zapominają o tej

zapowiedzi. Jest to poważne uchybienie

zapowiedzi. Jest to poważne uchybienie

podważające wiarygodność mówiącego!

podważające wiarygodność mówiącego!

Dowodzenie

Dowodzenie

(

(

argumentatio, gr. pisteis

argumentatio, gr. pisteis

— co

— co

oznacza także

oznacza także

wiarę, wiarygodność

wiarę, wiarygodność

) I

) I

•

jest to najważniejszą częścią mowy, której nigdy nie

jest to najważniejszą częścią mowy, której nigdy nie

powinno zabraknąć.

powinno zabraknąć.

•

Arystoteles podzielił

Arystoteles podzielił

dowody

dowody

ogólnie na

ogólnie na

dowody nie

dowody nie

oparte na sztuce retorycznej

oparte na sztuce retorycznej

oraz

oraz

dowody na niej

dowody na niej

oparte

oparte

.

.

•

Te pierwsze

Te pierwsze

mówca ma już do swej dyspozycji, musi je

mówca ma już do swej dyspozycji, musi je

tylko sformułować i zastosować. Należą do nich:

tylko sformułować i zastosować. Należą do nich:

ustawy, świadectwa, umowy, przyznania się, przysięgi.

ustawy, świadectwa, umowy, przyznania się, przysięgi.

Później dodawano jeszcze: oficjalne wezwania, skargi,

Później dodawano jeszcze: oficjalne wezwania, skargi,

wyroki zapadłe w omawianej sprawie, pogłoski, inne

wyroki zapadłe w omawianej sprawie, pogłoski, inne

dokumenty. Analizowano drobiazgowo odpowiedzi

dokumenty. Analizowano drobiazgowo odpowiedzi

świadków.

świadków.

•

Do mowy włączano także pytania i odpowiedzi świadka

Do mowy włączano także pytania i odpowiedzi świadka

bądź wymianę zdań, spór pomiędzy stronami.

bądź wymianę zdań, spór pomiędzy stronami.

Dowodzenie II

Dowodzenie II

•

Dowody oparte na sztuce retorycznej

Dowody oparte na sztuce retorycznej

dzielono na:

dzielono na:

•

etyczne

etyczne

— dotyczące charakteru, działań i dążeń np.

— dotyczące charakteru, działań i dążeń np.

oskarżonego,

oskarżonego,

•

patetyczne

patetyczne

— mające na celu wywołanie emocji u słuchaczy oraz

— mające na celu wywołanie emocji u słuchaczy oraz

•

logiczne

logiczne

, a raczej

, a raczej

pragmatyczne

pragmatyczne

— opierają się one na

— opierają się one na

operacjach logicznych, które za pomocą dowodzeń pewnych

operacjach logicznych, które za pomocą dowodzeń pewnych

bądź prawdopodobnych usiłują stworzyć trudno podważalną

bądź prawdopodobnych usiłują stworzyć trudno podważalną

wiarygodność.

wiarygodność.

•

Dowody opierają się na indukcji bądź sylogizmie, raczej:

Dowody opierają się na indukcji bądź sylogizmie, raczej:

dedukcji; wykorzystuje się często (zamiast indukcji) przykład, a

dedukcji; wykorzystuje się często (zamiast indukcji) przykład, a

zamiast dedukcji lub sylogizmu — entymemat. Jest on skróconym

zamiast dedukcji lub sylogizmu — entymemat. Jest on skróconym

sylogizmem ograniczonym tylko do zdania twierdzącego z

sylogizmem ograniczonym tylko do zdania twierdzącego z

wyczerpującym uzasadnieniem.

wyczerpującym uzasadnieniem.

•

Jeśli jednak

Jeśli jednak

wnioskowanie retoryczne jest pełne i składa się

wnioskowanie retoryczne jest pełne i składa się

nawet

nawet

z pięciu zdań

z pięciu zdań

(do obu przesłanek dodane są

(do obu przesłanek dodane są

uzasadnienia), to nazywa się ono

uzasadnienia), to nazywa się ono

epicheirema

epicheirema

.

.

Dowodzenie III

Dowodzenie III

•

Entymematy

Entymematy

tworzone były ze zdań

tworzone były ze zdań

prawdopodobnych, z poszlak lub oznak;

prawdopodobnych, z poszlak lub oznak;

odwoływały się one nie do wiedzy, a do mniemań.

odwoływały się one nie do wiedzy, a do mniemań.

•

Jeszcze niżej, już poza sztuką retoryczną, stoi

Jeszcze niżej, już poza sztuką retoryczną, stoi

erystyka, która posługuje się tylko pozorami

erystyka, która posługuje się tylko pozorami

argumentacji. Jej opis, wraz z komentarzem, dał

argumentacji. Jej opis, wraz z komentarzem, dał

Artur Schopenhauer.

Artur Schopenhauer.

•

Dodajmy, że nieco inaczej kształtuje teorię

Dodajmy, że nieco inaczej kształtuje teorię

argumentacji dziś Chaim Perelman, chociaż

argumentacji dziś Chaim Perelman, chociaż

rozwija on zasadnicze wątki tradycji Arystotelesa.

rozwija on zasadnicze wątki tradycji Arystotelesa.

Topika

Topika

•

topika dowodów

topika dowodów

, tzn.

, tzn.

ogólne źródła (gr. topoi, łac.

ogólne źródła (gr. topoi, łac.

loci)

loci)

, z których mogą być czerpane dowody, oraz

, z których mogą być czerpane dowody, oraz

sugestie, jak mówca ma przyswoić całą dziedzinę,

sugestie, jak mówca ma przyswoić całą dziedzinę,

żeby móc posługiwać się poprawnie czerpaną z

żeby móc posługiwać się poprawnie czerpaną z

niej wiedzą. Wyróżnia się:

niej wiedzą. Wyróżnia się:

•

* topoi osoby,

* topoi osoby,

•

*

*

topoi sprawy

topoi sprawy

.

.

•

Te ostatnie rozpadają się na:

Te ostatnie rozpadają się na:

topoi zaczerpnięte z

topoi zaczerpnięte z

okoliczności sprawy

okoliczności sprawy

, z hipotezy, oraz na

, z hipotezy, oraz na

topoi

topoi

wyprowadzone ze znaczenia (treści) problemu

wyprowadzone ze znaczenia (treści) problemu

,

,

tak jak przedstawia się on w tezie będącej

tak jak przedstawia się on w tezie będącej

podstawą każdej hipotezy.

podstawą każdej hipotezy.

Topika II

Topika II

•

Topoi

Topoi

dzielone są na:

dzielone są na:

loci ante rem

loci ante rem

,

,

in

in

rem

rem

,

,

circa rem

circa rem

,

,

post rem

post rem

(przed

(przed

sprawą, w sprawie, wokół sprawy, po

sprawą, w sprawie, wokół sprawy, po

sprawie).

sprawie).

•

Loci ante rem

Loci ante rem

zajmują się

zajmują się

•

okolicznościami

okolicznościami

związanymi z:

związanymi z:

•

osobą, rzeczą, przyczyną, czasem,

osobą, rzeczą, przyczyną, czasem,

miejscem, sposobem, przedmiotem.

miejscem, sposobem, przedmiotem.

odrzucanie argumentów przeciwnika

odrzucanie argumentów przeciwnika

(refutatio)

(refutatio)

•

jest to najtrudniejszą częścią mowy.

jest to najtrudniejszą częścią mowy.

•

Wszystko to, co przeciwnik wysunie przeciw nam albo też co mógłby nam

Wszystko to, co przeciwnik wysunie przeciw nam albo też co mógłby nam

zarzucić, nazywa się antytezą. Wymaga ona odparcia argumentów

zarzucić, nazywa się antytezą. Wymaga ona odparcia argumentów

atakujących rzeczową bądź formalną stronę naszych zarzutów, bądź obie.

atakujących rzeczową bądź formalną stronę naszych zarzutów, bądź obie.

•

Antytezy, podobnie jak argumenty, są spoza sztuki bądź ze sztuki

Antytezy, podobnie jak argumenty, są spoza sztuki bądź ze sztuki

retorycznej, mają tę samą topikę; stosuje się je tylko do przeciwnego

retorycznej, mają tę samą topikę; stosuje się je tylko do przeciwnego

celu. Odeprzeć przeciwnika można bądź przy pomocy przeciwnych

celu. Odeprzeć przeciwnika można bądź przy pomocy przeciwnych

wnioskowań, bądź przedstawiając przeszkody, żądania, przeciwne

wnioskowań, bądź przedstawiając przeszkody, żądania, przeciwne

okoliczności.

okoliczności.

•

Okoliczności czerpie się z samej sprawy lub sprawy podobnej a nawet

Okoliczności czerpie się z samej sprawy lub sprawy podobnej a nawet

całkiem innej, acz jakoś podobnej do rozpatrywanej.

całkiem innej, acz jakoś podobnej do rozpatrywanej.

•

Rozróżnia się także bezpośrednie odparcie zarzutów poprzez

Rozróżnia się także bezpośrednie odparcie zarzutów poprzez

zaprzeczenie twierdzeniu przeciwnika i wprowadzeniu poprawki, od

zaprzeczenie twierdzeniu przeciwnika i wprowadzeniu poprawki, od

odparcia pośredniego, w którym podstawowy argument przeciwnika

odparcia pośredniego, w którym podstawowy argument przeciwnika

zwraca się przeciwko niemu.

zwraca się przeciwko niemu.

•

Jeśli jednak nie można poradzić sobie z antytezami przeciwnika, mówca

Jeśli jednak nie można poradzić sobie z antytezami przeciwnika, mówca

może sięgnąć do podstępów i sofizmatów. Tu właśnie ma bezpośrednie

może sięgnąć do podstępów i sofizmatów. Tu właśnie ma bezpośrednie

zastosowanie wspominana erystyka; jednak ten sposób obalania

zastosowanie wspominana erystyka; jednak ten sposób obalania

argumentów często nie ma wiele wspólnego z zasadami etyki, którymi

argumentów często nie ma wiele wspólnego z zasadami etyki, którymi

winien kierować się mówca (zwracał na to uwagę szczególnie Platon).

winien kierować się mówca (zwracał na to uwagę szczególnie Platon).

Zakończenie — peroratio, gr. epilogos

Zakończenie — peroratio, gr. epilogos

•

powtarza ono jeszcze raz główne punkty dowodzenia i zbijania

powtarza ono jeszcze raz główne punkty dowodzenia i zbijania

argumentów, aby ułatwić zapamiętanie przez odbiorców naszej mowy.

argumentów, aby ułatwić zapamiętanie przez odbiorców naszej mowy.

•

Zakończenie ma także: pobudzać uczucia, być pochwałą lub naganą,

Zakończenie ma także: pobudzać uczucia, być pochwałą lub naganą,

przypomnieniem argumentów. Stoicy uważali, że winno ono zawierać

przypomnieniem argumentów. Stoicy uważali, że winno ono zawierać

jedynie amplifikację znaczenia czynu lub przedmiotu rozprawy przy

jedynie amplifikację znaczenia czynu lub przedmiotu rozprawy przy

pomocy jakiegoś

pomocy jakiegoś

znanego motywu

znanego motywu

(gr.

(gr.

koinos topos,

koinos topos,

łac.

łac.

locus communis

locus communis

).

).

•

Pobudzanie bądź uśmierzanie uczuć charakterystyczne jest nie tylko dla

Pobudzanie bądź uśmierzanie uczuć charakterystyczne jest nie tylko dla

zakończenia mowy, to jej podstawowa moc; jednak największe znaczenie

zakończenia mowy, to jej podstawowa moc; jednak największe znaczenie

ma ethos mówcy, który warunkują:

ma ethos mówcy, który warunkują:

•

* cechy charakteru,

* cechy charakteru,

•

* zrównoważony, spokojny stan ducha,

* zrównoważony, spokojny stan ducha,

•

* szlachetność osobowości, która przejawia się m.in. w sposobie mówienia

* szlachetność osobowości, która przejawia się m.in. w sposobie mówienia

odpowiadającym uczuciom odbiorców i wywołującym w nich wrażenie, że

odpowiadającym uczuciom odbiorców i wywołującym w nich wrażenie, że

mają do czynienia z przyjaznym, bezpretensjonalnym, życzliwym i

mają do czynienia z przyjaznym, bezpretensjonalnym, życzliwym i

kompetentnym człowiekiem.

kompetentnym człowiekiem.

•

Uczucia słuchaczy pobudzi tylko ten, kto wywoła wiarę w prawdziwość

Uczucia słuchaczy pobudzi tylko ten, kto wywoła wiarę w prawdziwość

swoich słów.

swoich słów.

dispositio,

dispositio,

czyli nauką o

czyli nauką o

uporządkowaniu i rozmieszczeniu

uporządkowaniu i rozmieszczeniu

materiału I

materiału I

•

Wraz z ustaloną wcześniej kolejnością części mowy

Wraz z ustaloną wcześniej kolejnością części mowy

(=tekstu) podana jest także najogólniejsza dyspozycja; na

(=tekstu) podana jest także najogólniejsza dyspozycja; na

dyspozycję zatem, w ścisłym znaczeniu, pozostaje już

dyspozycję zatem, w ścisłym znaczeniu, pozostaje już

niewiele miejsca.

niewiele miejsca.

•

Jednak mówca może, z jakiegoś powodu, odstąpić od

Jednak mówca może, z jakiegoś powodu, odstąpić od

zwykłej kolejności części. Może zacząć od opowiadania bądź

zwykłej kolejności części. Może zacząć od opowiadania bądź

umieścić je po dowodzeniu, zbijanie argumentów

umieścić je po dowodzeniu, zbijanie argumentów

przeciwnika wysunąć przed własne dowodzenie.

przeciwnika wysunąć przed własne dowodzenie.

•

W takim przypadku na miejsce

W takim przypadku na miejsce

porządku naturalnego (ordo

porządku naturalnego (ordo

naturalis)

naturalis)

•

wkracza

wkracza

porządek artystyczny (ordo artificialis)

porządek artystyczny (ordo artificialis)

.

.

•

Nie ma jednak określonych reguł, kiedy taki porządek

Nie ma jednak określonych reguł, kiedy taki porządek

powinien być zastosowany.

powinien być zastosowany.

Dispositio II

Dispositio II

•

Jeśli chodzi o dowodzenie, to zaleca się, aby najsilniejsze

Jeśli chodzi o dowodzenie, to zaleca się, aby najsilniejsze

środki dowodowe były na początku i na końcu; środek

środki dowodowe były na początku i na końcu; środek

wypełniają materiały mniej znaczące.

wypełniają materiały mniej znaczące.

•

Takie ich uporządkowanie nazywano

Takie ich uporządkowanie nazywano

ordo Homericus

ordo Homericus

powołując się na fragment z księgi czwartej

powołując się na fragment z księgi czwartej

Iliady

Iliady

mówiący o

mówiący o

ustawianiu wojsk do bitwy (

ustawianiu wojsk do bitwy (

Il.

Il.

IV.299 nn.):

IV.299 nn.):

W pierwszym rzędzie z wozami dzielne stawia konie,

W pierwszym rzędzie z wozami dzielne stawia konie,

W tyle piechotę liczną tamtym ku obronie.

W tyle piechotę liczną tamtym ku obronie.

A podejrzanych w męstwie we środku zamyka.

A podejrzanych w męstwie we środku zamyka.

Tłum. F.K. Dmochowski

Tłum. F.K. Dmochowski

•

W dowodzeniu można też wykorzystać okoliczności sprawy.

W dowodzeniu można też wykorzystać okoliczności sprawy.

Mówi się np., że coś musi się stać, ponieważ jest godne

Mówi się np., że coś musi się stać, ponieważ jest godne

pochwały, potem wykazuje się, że: przynosi to chlubę

pochwały, potem wykazuje się, że: przynosi to chlubę

określonej osobie, jest zaszczytne dla miejsca, czasu,

określonej osobie, jest zaszczytne dla miejsca, czasu,

sposobu wykonania sprawy i dla samej sprawy.

sposobu wykonania sprawy i dla samej sprawy.

Przeprowadzenie dowodu

Przeprowadzenie dowodu

•

rozpada się ono na sześć punktów: 1. probabile — to,

rozpada się ono na sześć punktów: 1. probabile — to,

co prawdopodobne na podstawie znajomości sprawy i

co prawdopodobne na podstawie znajomości sprawy i

życia, 2. collatio — porównanie oskarżonego z innymi

życia, 2. collatio — porównanie oskarżonego z innymi

osobami, jeśli chodzi o możliwość popełnienia czynu,

osobami, jeśli chodzi o możliwość popełnienia czynu,

3. signum — miejsce, czas m.in. przy dokonywaniu

3. signum — miejsce, czas m.in. przy dokonywaniu

czynności, 4. argumentum — oznaki: przed, w czasie,

czynności, 4. argumentum — oznaki: przed, w czasie,

po czynności, 5. consecutio — zachowanie po czynie,

po czynności, 5. consecutio — zachowanie po czynie,

6. approbatio — stosowanie przedstawionych

6. approbatio — stosowanie przedstawionych

dowodów szczególnie przez pobudzenie uczuć.

dowodów szczególnie przez pobudzenie uczuć.

•

Kwintylian ujmuje sprawę prościej, sprowadzając teorię

Kwintylian ujmuje sprawę prościej, sprowadzając teorię

dowodu do analizy trzech pytań: czy chciano dokonać

dowodu do analizy trzech pytań: czy chciano dokonać

czynu, czy można go było dokonać, czy dokonano go.

czynu, czy można go było dokonać, czy dokonano go.

Elocutio I

Elocutio I

Zasady ogólne.

Zasady ogólne.

* Podstawową ogólną zasadą poprawnej

* Podstawową ogólną zasadą poprawnej

elocutio

elocutio

jest

jest

poprawność

poprawność

gramatyczna (elegantia), unikanie wszelkich barbaryzmów i

gramatyczna (elegantia), unikanie wszelkich barbaryzmów i

solecyzmów

solecyzmów

, a zatem wszystkiego, co jest wykroczeniem przeciw

, a zatem wszystkiego, co jest wykroczeniem przeciw

fleksji i składni, oraz

fleksji i składni, oraz

czysta dykcja

czysta dykcja

.

.

* Drugą zasadą jest

* Drugą zasadą jest

przejrzystość wypowiedzi (compositio)

przejrzystość wypowiedzi (compositio)

, która

, która

polega na trafności, dobrym rozplanowaniu i treściwości. Błędna

polega na trafności, dobrym rozplanowaniu i treściwości. Błędna

jest zatem każda niejasność, używanie prowincjonalizmów bądź

jest zatem każda niejasność, używanie prowincjonalizmów bądź

wyszukanych terminów, dłużyzny, wyszukany szyk, dwuznaczność

wyszukanych terminów, dłużyzny, wyszukany szyk, dwuznaczność

gramatyczna, nadmierna zwięzłość. Mówca musi tak mówić, żeby

gramatyczna, nadmierna zwięzłość. Mówca musi tak mówić, żeby

nie tylko można było go zrozumieć, ale tak, aby musiało się go

nie tylko można było go zrozumieć, ale tak, aby musiało się go

rozumieć.

rozumieć.

* Trzecim wymogiem jest

* Trzecim wymogiem jest

stosowność wyrażania (dignitas)

stosowność wyrażania (dignitas)

; należy

; należy

unikać starannie wszystkiego, co razi jako zbyt potoczne bądź zbyt

unikać starannie wszystkiego, co razi jako zbyt potoczne bądź zbyt

wyszukane, zmanierowane. Należy unikać także zarówno

wyszukane, zmanierowane. Należy unikać także zarówno

tautologii, jak monotonii i oziębłości, oschłości.

tautologii, jak monotonii i oziębłości, oschłości.

Tropy i figury I

Tropy i figury I

•

Środkiem podstawowym służącym do

Środkiem podstawowym służącym do

ozdabiania tekstu są tropy i figury.

ozdabiania tekstu są tropy i figury.

•

W tym jednak zakresie teoria retoryki nie

W tym jednak zakresie teoria retoryki nie

wprowadza specjalnych różnic w stosunku

wprowadza specjalnych różnic w stosunku

do tzw. poetyki opisowej.

do tzw. poetyki opisowej.

•

Jedyna różnica polega na tym, iż dla

Jedyna różnica polega na tym, iż dla

retoryki zarówno tropy jak i figury służą nie

retoryki zarówno tropy jak i figury służą nie

tylko do „ozdabiania” tekstu, ale są także

tylko do „ozdabiania” tekstu, ale są także

specyficznym środkiem argumentacji.

specyficznym środkiem argumentacji.

Tropy

Tropy

•

Warto tylko przypomnieć, że do

Warto tylko przypomnieć, że do

tropów w retoryce zalicza się

tropów w retoryce zalicza się

wyłącznie następujące:

wyłącznie następujące:

metafora,

metafora,

synekdocha,

synekdocha,

metonimia

metonimia

,

,

antonomazja,

antonomazja,

metalepsis

metalepsis

,

,

alegoria,

alegoria,

ironia,

ironia,

sarkazm

sarkazm

,

,

antyfraza

antyfraza

,

,

eufemizm

eufemizm

,

,

oksymoron,

oksymoron,

peryfraza

peryfraza

,

,

hiperbola,

hiperbola,

hiperbaton

hiperbaton

,

,

katachreza.

katachreza.

Figury

Figury

•

Dla teorii retoryki

Dla teorii retoryki

istotne znaczenie mają

istotne znaczenie mają

nie tyle figury, co fakt

nie tyle figury, co fakt

ich podziału na

ich podziału na

figury

figury

słów (figurae

słów (figurae

verborum)

verborum)

i Pierwsze

i Pierwsze

dają się zmieniać i

dają się zmieniać i

usuwać bez zmiany

usuwać bez zmiany

czy naruszenia sensu

czy naruszenia sensu

wypowiedzi, drugie —

wypowiedzi, drugie —

nie.

nie.

•

figury myśli

figury myśli

(figurae

(figurae

sententiarum

sententiarum

)

)

.

.

Figury słów

Figury słów

•

F. słów rozpadają się na

F. słów rozpadają się na

gramatyczne

gramatyczne

i

i

retoryczne

retoryczne

.

.

Pierwsze są właściwie

Pierwsze są właściwie

solecyzmami uprawnionymi

solecyzmami uprawnionymi

przez użycie.

przez użycie.

Powstają one

Powstają one

głównie przez dopowiedzenie

głównie przez dopowiedzenie

lub powtórzenie

lub powtórzenie

. Należą do

. Należą do

nich:

nich:

anafora

anafora

,

,

epifora

epifora

(zwana

(zwana

czasem

czasem

antystrofą

antystrofą

),

),

symploke

symploke

(powstaje z ich

(powstaje z ich

połączenia),

połączenia),

poliptoton

poliptoton

,

,

nagromadzenie

nagromadzenie

(multiplikacja)

(multiplikacja)

,

,

asyndeton

asyndeton

,

,

polisyndeton

polisyndeton

.

.

•

Figury słów powstają nie tylko

Figury słów powstają nie tylko

przez dopowiadanie i

przez dopowiadanie i

powtarzanie, ale również

powtarzanie, ale również

przez opuszczanie

przez opuszczanie

; będąc

; będąc

elipsami

elipsami

mają one, podobnie

mają one, podobnie

jak

jak

asyndeton

asyndeton

, bardziej

, bardziej

gramatyczny charakter.

gramatyczny charakter.

Właściwie tylko

Właściwie tylko

zeugmę

zeugmę

można potraktować jako

można potraktować jako

figurę retoryczną.

figurę retoryczną.

•

Trzecia kategoria figur słów

Trzecia kategoria figur słów

powstaje przez

powstaje przez

przeciwstawienie słów

przeciwstawienie słów

; należy

; należy

do nich

do nich

paronamazja

paronamazja

wraz ze

wraz ze

swymi odmianami,

swymi odmianami,

figura

figura

etymologiczna

etymologiczna

,

,

antymetateza,

antymetateza,

izokolon,

izokolon,

paromojozis,

paromojozis,

homojoteleuton,

homojoteleuton,

homojoptoton

homojoptoton

.

.

Figury myśli

Figury myśli

•

Odgrywają one w teorii retoryki istotną rolę, bowiem należą

Odgrywają one w teorii retoryki istotną rolę, bowiem należą

także do argumentacji (części

także do argumentacji (części

inventio

inventio

).

).

•

Omawianie ich zacznijmy od

Omawianie ich zacznijmy od

pytania retorycznego

pytania retorycznego

. Ze

. Ze

względu na nieporozumienia tyczące tej figury powiem, iż

względu na nieporozumienia tyczące tej figury powiem, iż

w retoryce stosuje się je dla przytłoczenia przeciwnika.

w retoryce stosuje się je dla przytłoczenia przeciwnika.

•

Może ono występować pojedynczo bądź w ciągach. Jeśli na

Może ono występować pojedynczo bądź w ciągach. Jeśli na

postawione pytanie mówca sam udziela odpowiedzi, która

postawione pytanie mówca sam udziela odpowiedzi, która

może wystąpić również w formie pytania bądź na pytanie

może wystąpić również w formie pytania bądź na pytanie

postawione przeciwnikowi sam sugeruje odpowiedź —

postawione przeciwnikowi sam sugeruje odpowiedź —

mamy wtedy do czynienia z figurą zwaną

mamy wtedy do czynienia z figurą zwaną

hypofora

hypofora

lub

lub

antyhypofora

antyhypofora

, a także

, a także

dialogizm

dialogizm

. Ta ostatnia polega na

. Ta ostatnia polega na

wprowadzeniu pozornej serii pytań i odpowiedzi.

wprowadzeniu pozornej serii pytań i odpowiedzi.

Figury myśli II

Figury myśli II

•

Innymi figurami myśli są:

Innymi figurami myśli są:

antycypacja,

antycypacja,

niezdecydowanie (wyrażenie wątpliwości)

niezdecydowanie (wyrażenie wątpliwości)

,

,

przyznanie

przyznanie

,

,

pozorne naradzanie się

pozorne naradzanie się

,

,

pozorna akceptacja,

pozorna akceptacja,

apostrofa, wykrzykniki, zapewnienia, przysięgi,

apostrofa, wykrzykniki, zapewnienia, przysięgi,

przemilczenie.

przemilczenie.

•

Do figur myśli zalicza się też

Do figur myśli zalicza się też

poprawką zrobioną

poprawką zrobioną

wcześniej

wcześniej

(pragnąc zapobiec bądź spotęgować

(pragnąc zapobiec bądź spotęgować

wrażenie jakie może wywrzeć uwaga, którą

wrażenie jakie może wywrzeć uwaga, którą

wypowiemy, używamy zwrotu przepraszającego), oraz

wypowiemy, używamy zwrotu przepraszającego), oraz

jej przeciwieństwo

jej przeciwieństwo

sprostowanie

sprostowanie

(wprowadza się je po

(wprowadza się je po

uczynieniu uwagi, której wrażenie chcemy zatrzeć;

uczynieniu uwagi, której wrażenie chcemy zatrzeć;

•

figury te można oczywiście połączyć).

figury te można oczywiście połączyć).

•

Pamiętać jeszcze należy o

Pamiętać jeszcze należy o

antytezie.

antytezie.

Kompozycja, rytm

Kompozycja, rytm

•

W retoryce wielką wagę przykłada się do kwestii

W retoryce wielką wagę przykłada się do kwestii

związanych z

związanych z

kompozycją i rytmem.

kompozycją i rytmem.

•

Wypowiedź prozatorska, zdaniem teoretyków

Wypowiedź prozatorska, zdaniem teoretyków

retoryki, jest realizowana dwojako. Albo biegnie

retoryki, jest realizowana dwojako. Albo biegnie

szeregowo, albo periodycznie.

szeregowo, albo periodycznie.

•

Rozróżnia się zatem:

Rozróżnia się zatem:

leksis eiromene — formę

leksis eiromene — formę

wypowiedzi ciągłą

wypowiedzi ciągłą

, oraz

, oraz

leksis katestramene —

leksis katestramene —

formę wypowiedzi periodyczną

formę wypowiedzi periodyczną

.

.

•

Wspomniane rodzaje

Wspomniane rodzaje

form wypowiedzi — leksis

form wypowiedzi — leksis

mogą być połączone i tworzą wtedy

mogą być połączone i tworzą wtedy

agonistyczną

agonistyczną

formę wypowiedzi — leksis agonistiké

formę wypowiedzi — leksis agonistiké

.

.

Period

Period

•

Period

Period

rozpada się, tak jak system metryczny, na

rozpada się, tak jak system metryczny, na

kola

kola

i na

i na

komnata

komnata

;

;

określenia długości członów podaje się określając liczbę sylab, jaką

określenia długości członów podaje się określając liczbę sylab, jaką

zawierają.

zawierają.

•

Komma

Komma

i

i

kolon

kolon

mogą być zdaniem bądź częścią zdania,

mogą być zdaniem bądź częścią zdania,

•

period

period

— zdaniem prostym lub złożonym.

— zdaniem prostym lub złożonym.

•

Arystoteles określa period jako:

Arystoteles określa period jako:

wypowiedź zawierającą początek i koniec

wypowiedź zawierającą początek i koniec

oraz dającą się uchwycić wielkość; jest on przyjemny i łatwy do

oraz dającą się uchwycić wielkość; jest on przyjemny i łatwy do

zapamiętania

zapamiętania

(Arist.,

(Arist.,

Rhet

Rhet

. III.9.1409a35–36, 1409b1).

. III.9.1409a35–36, 1409b1).

•

Period może być złożony z członów lub prosty

Period może być złożony z członów lub prosty

.

.

•

Kolon

Kolon

jest jedną z części periodu.

jest jedną z części periodu.

•

Najpełniej określił period Hermogenes. Uważał on, że kolon i komma winny

Najpełniej określił period Hermogenes. Uważał on, że kolon i komma winny

zawierać pełną myśl;

zawierać pełną myśl;

•

period natomiast jest samodzielnym, zawierającym jakieś stwierdzenie,

period natomiast jest samodzielnym, zawierającym jakieś stwierdzenie,

zakończonym i rytmicznie ukształtowanym zdaniem. To stwierdzenie może

zakończonym i rytmicznie ukształtowanym zdaniem. To stwierdzenie może

być nawet rozumowaniem.

być nawet rozumowaniem.

•

Period może zawierać od jednego do czterech członów.

Period może zawierać od jednego do czterech członów.

•

podstawową wagę przywiązuje do myśli, która ma być wyrażona periodem.

podstawową wagę przywiązuje do myśli, która ma być wyrażona periodem.

Period II

Period II

•

Pseudo-Demetriusz rozwija uwagi Arystotelesa oraz Teofrasta.

Pseudo-Demetriusz rozwija uwagi Arystotelesa oraz Teofrasta.

•

Uważa on, że w periodzie złożonym człon ostatni winien być dłuższy

Uważa on, że w periodzie złożonym człon ostatni winien być dłuższy

i stanowić swoiste zamknięcie, także semantyczne, całości periodu.

i stanowić swoiste zamknięcie, także semantyczne, całości periodu.

•

On także dokonuje podziału periodów według treści na:

On także dokonuje podziału periodów według treści na:

retoryczne,

retoryczne,

historyczne, dialogowe

historyczne, dialogowe

. Różnią się one stopniem zwartości a także

. Różnią się one stopniem zwartości a także

pozycją czasownika. Dzielą się one także według treści na

pozycją czasownika. Dzielą się one także według treści na

rozczłonowane bądź przeciwstawne.

rozczłonowane bądź przeciwstawne.

•

Późniejsi teoretycy w zasadzie rozwijali tylko rozważania Greków: w

Późniejsi teoretycy w zasadzie rozwijali tylko rozważania Greków: w

dobie nowożytnej, w XVI wieku Polak, Benedykt Herbest, próbował

dobie nowożytnej, w XVI wieku Polak, Benedykt Herbest, próbował

zbudować nową teorię periodu rozwijając uwagi Hermogenesa oraz

zbudować nową teorię periodu rozwijając uwagi Hermogenesa oraz

Pseudo-Demetriusza. Antycypował on takie zagadnienia, jak

Pseudo-Demetriusza. Antycypował on takie zagadnienia, jak

dependencja

dependencja

(wzajemna współzależność pomiędzy członem

(wzajemna współzależność pomiędzy członem

nadrzędnym i członami odeń zależnymi) oraz

nadrzędnym i członami odeń zależnymi) oraz

synonimiczność

synonimiczność

(identyczne znaczenie przy różnej budowie syntaktycznej).

(identyczne znaczenie przy różnej budowie syntaktycznej).

•

Teorię zbudował też Augusta Lehmanna, który w XIX wieku pokusił

Teorię zbudował też Augusta Lehmanna, który w XIX wieku pokusił

się o opisanie mechanizmu budowy periodu.

się o opisanie mechanizmu budowy periodu.

Styl, jego rodzaje.

Styl, jego rodzaje.

Problemy

Problemy

kompozycji I

kompozycji I

•

Omówione wcześniej środki, które służą ozdobieniu mowy oraz jej

Omówione wcześniej środki, które służą ozdobieniu mowy oraz jej

kompozycji, będą różne w zależności od rodzajów wymowy.

kompozycji, będą różne w zależności od rodzajów wymowy.

•

teoretycy retoryki wyróżnili rodzaje stylu:

teoretycy retoryki wyróżnili rodzaje stylu:

wysoki, średni

wysoki, średni

oraz

oraz

niski

niski

.

.

•

Później Pseudo-Demetriusz przyjmuje cztery rodzaje stylu:

Później Pseudo-Demetriusz przyjmuje cztery rodzaje stylu:

bezozdobny, okazały, gładki

bezozdobny, okazały, gładki

oraz

oraz

potężny

potężny

.

.

•

Teoretyk omawia także wadliwe odmiany stylu. Są nimi: rodzaj

Teoretyk omawia także wadliwe odmiany stylu. Są nimi: rodzaj

chłodny, który charakteryzują przesadne i napuszone wyrażenia,

chłodny, który charakteryzują przesadne i napuszone wyrażenia,

rodzaj afektowany, zmanierowany, rodzaj oschły, rodzaj

rodzaj afektowany, zmanierowany, rodzaj oschły, rodzaj

pozbawiony wdzięku. Warto dodać, że z połączenia stylu

pozbawiony wdzięku. Warto dodać, że z połączenia stylu

bezodobnego i gładkiego powstaje

bezodobnego i gładkiego powstaje

styl epistolograficzny

styl epistolograficzny

.

.

•

Należy wreszcie podkreślić, że teoretycy wskazywali nieustannie na

Należy wreszcie podkreślić, że teoretycy wskazywali nieustannie na

konieczność wymiennego posługiwania się różnymi rodzajami

konieczność wymiennego posługiwania się różnymi rodzajami

stylów i mieszania ich, o ile tylko było to możliwe.

stylów i mieszania ich, o ile tylko było to możliwe.

•

Trzeba także pamiętać, że rodzaj stylu realizowany w konkretnym

Trzeba także pamiętać, że rodzaj stylu realizowany w konkretnym

tekście powstaje dzięki połączeniu trzech warunków: dobór słów,

tekście powstaje dzięki połączeniu trzech warunków: dobór słów,

harmonia, która powstaje z tegoż doboru, dobór odpowiednich

harmonia, która powstaje z tegoż doboru, dobór odpowiednich

figur.

figur.

Styl, jego rodzaje. Problemy

Styl, jego rodzaje. Problemy

kompozycji II

kompozycji II

•

Wszyscy teoretycy podkreślali zawsze, że wybór stylu

Wszyscy teoretycy podkreślali zawsze, że wybór stylu

zależy od indywidualnych zamiłowań twórcy.

zależy od indywidualnych zamiłowań twórcy.

•

Nie powinien on jednak przywiązywać się wyłącznie do

Nie powinien on jednak przywiązywać się wyłącznie do

jednego.

jednego.

•

Aby przekonać słuchaczy bądź nakłonić ich do swojej idei,

Aby przekonać słuchaczy bądź nakłonić ich do swojej idei,

musiał mówca ukazać swą

musiał mówca ukazać swą

potęgę słowa (gr. deinótes)

potęgę słowa (gr. deinótes)

.

.

•

Potęgę słowa z nauką o stylu można powiązać dwoma

Potęgę słowa z nauką o stylu można powiązać dwoma

sposobami. Niektórzy uważali ją za swoisty rodzaj stylu; inni

sposobami. Niektórzy uważali ją za swoisty rodzaj stylu; inni

podporządkowywali jej style. W tym wypadku jako cechę

podporządkowywali jej style. W tym wypadku jako cechę

charakterystyczną przyjmowano równorzędne opanowanie

charakterystyczną przyjmowano równorzędne opanowanie

wszystkich rodzajów stylu i umiejętne stosowanie ich w

wszystkich rodzajów stylu i umiejętne stosowanie ich w

zależności od celu konkretnego tekstu (=mowy). Pierwsze

zależności od celu konkretnego tekstu (=mowy). Pierwsze

rozwiązanie proponuje Pseudo-Demetriusz w traktacie

rozwiązanie proponuje Pseudo-Demetriusz w traktacie

O

O

stylu

stylu

; drugie — Dionizjusz z Halikarnasu w rozprawie

; drugie — Dionizjusz z Halikarnasu w rozprawie

O stylu

O stylu

Demostenesa

Demostenesa

.

.

Problemy kompozycji

Problemy kompozycji

•

Wyróżnia się trzy rodzaje układów:

Wyróżnia się trzy rodzaje układów:

surowy, gładki

surowy, gładki

oraz

oraz

mieszany

mieszany

. Układy te

. Układy te

odpowiadają rodzajom stylu.

odpowiadają rodzajom stylu.

•

Układ surowy wiązać należy ze stylem wysokim.

Układ surowy wiązać należy ze stylem wysokim.

•

Styl niski trudno powiązać z konkretnym układem, bowiem unika on

Styl niski trudno powiązać z konkretnym układem, bowiem unika on

wszelkiej sztuczności, a dąży do prostoty i naturalności.

wszelkiej sztuczności, a dąży do prostoty i naturalności.

•

Natomiast układ gładki można powiązać z rodzajem stylu średnim, który nie

Natomiast układ gładki można powiązać z rodzajem stylu średnim, który nie

jest mieszaniną, lecz wyborem pomiędzy okazałym a bezozdobnym

jest mieszaniną, lecz wyborem pomiędzy okazałym a bezozdobnym

rodzajem stylu.

rodzajem stylu.

•

Układ pośredni łączący wdzięk i wzniosłość jest charakterystyczny dla

Układ pośredni łączący wdzięk i wzniosłość jest charakterystyczny dla

wprowadzonego przez Dionizjusza czwartego rodzaju stylu, mianowicie

wprowadzonego przez Dionizjusza czwartego rodzaju stylu, mianowicie

rodzaju potężnego; stanowi on powiązanie cech wszystkich rodzajów stylu,

rodzaju potężnego; stanowi on powiązanie cech wszystkich rodzajów stylu,

w zależności od okoliczności.

w zależności od okoliczności.

•

Teoretycy omawiając rodzaje stylu wskazywali zwykle najlepsze wzory ich

Teoretycy omawiając rodzaje stylu wskazywali zwykle najlepsze wzory ich

zastosowania. Dla Greków takim wzorem był Demostenes; pozostał on

zastosowania. Dla Greków takim wzorem był Demostenes; pozostał on

takim wzorcem także i dla bizantyńczyków. Natomiast teoretycy rzymscy,

takim wzorcem także i dla bizantyńczyków. Natomiast teoretycy rzymscy,

acz doceniający Demostenesa, od czasów Kwintyliana przyjęli jako wzorzec

acz doceniający Demostenesa, od czasów Kwintyliana przyjęli jako wzorzec

Cycerona. I od niego właśnie uzależnieni są, mniej lub więcej, późniejsi

Cycerona. I od niego właśnie uzależnieni są, mniej lub więcej, późniejsi

retorzy łacińscy. Cyceron stał się jednak dwojakim wzorcem: zarówno w

retorzy łacińscy. Cyceron stał się jednak dwojakim wzorcem: zarówno w

dziedzinie praktyki, jak i teorii. Miało to zasadniczy wpływ na kształtowanie

dziedzinie praktyki, jak i teorii. Miało to zasadniczy wpływ na kształtowanie

kultury łacińskiej Europy co najmniej aż do przełomu romantycznego.

kultury łacińskiej Europy co najmniej aż do przełomu romantycznego.

Idee słów

Idee słów

•

W tradycji greckiej natomiast analizy stylu Demostenesa poczęły

W tradycji greckiej natomiast analizy stylu Demostenesa poczęły

bardzo szybko dążyć do odkrycia sposobu, w jaki mówca

bardzo szybko dążyć do odkrycia sposobu, w jaki mówca

stosownie do przedmiotu przemówienia — opracowywał je

stosownie do przedmiotu przemówienia — opracowywał je

stylistycznie. Uwaga została zatem skupiona na opisie i

stylistycznie. Uwaga została zatem skupiona na opisie i

charakterystyce nie tyle rodzajów stylu, co ich odmian. Stąd w

charakterystyce nie tyle rodzajów stylu, co ich odmian. Stąd w

okresie Drugiej Sofistyki rozpoczyna się szczegółowa analiza

okresie Drugiej Sofistyki rozpoczyna się szczegółowa analiza

idei

idei

słów

słów

.

.

•

Pierwsze rozważania na temat teorii idei odnajdujemy już u

Pierwsze rozważania na temat teorii idei odnajdujemy już u

Izokratesa, a następnie Teofrasta, Dionizjusza z Halikarnasu oraz

Izokratesa, a następnie Teofrasta, Dionizjusza z Halikarnasu oraz

Arystydesa. W pełni jednak dopiero Hermogenes ukształtował tę

Arystydesa. W pełni jednak dopiero Hermogenes ukształtował tę

teorię.

teorię.

•

Rolę najważniejszą odgrywa tu

Rolę najważniejszą odgrywa tu

potęga słowa — deinótes

potęga słowa — deinótes

; jej

; jej

znaczenie polega na właściwym użyciu wszystkich pozostałych

znaczenie polega na właściwym użyciu wszystkich pozostałych

idei, a także wszystkich środków zarówno z

idei, a także wszystkich środków zarówno z

elocutio

elocutio

, jak i

, jak i

inventio

inventio

.

.

Idei ogółem jest tylko sześć. Są to: 1. jasność — saféneia, 2.

Idei ogółem jest tylko sześć. Są to: 1. jasność — saféneia, 2.

wielkość — mégethos, 3. piękno — kállos, 4. żywość — gorgótes,

wielkość — mégethos, 3. piękno — kállos, 4. żywość — gorgótes,

5. etos — ethos, 6. prawda — alétheia.

5. etos — ethos, 6. prawda — alétheia.

Nauka o ideach

Nauka o ideach

•

opiera się ona na następujących elementach, które składają się na

opiera się ona na następujących elementach, które składają się na

mowę:

mowę:

•

jedna lub kilka myśli,

jedna lub kilka myśli,

•

sposób ich rozwinięcia przy pomocy figur myśli,

sposób ich rozwinięcia przy pomocy figur myśli,

•

powiązanie obu poprzednich pojęć przez odpowiednie wyrażenie, figury

powiązanie obu poprzednich pojęć przez odpowiednie wyrażenie, figury

słów,

słów,

•

ukształtowanie kolonów, szyk wyrazów, rytm oraz klauzula.

ukształtowanie kolonów, szyk wyrazów, rytm oraz klauzula.

•

Elementy te mają różną wartość w zależności od różnych idei. Punktem

Elementy te mają różną wartość w zależności od różnych idei. Punktem

wyjścia jest oczywiście myśl, następnie sposób jej wyrażania (figury

wyjścia jest oczywiście myśl, następnie sposób jej wyrażania (figury

słów, następnie figury myśli); w ten sposób tworzymy opracowanie

słów, następnie figury myśli); w ten sposób tworzymy opracowanie

mowy. Układ i klauzula (raczej: klauzule) opracowujemy w następnej

mowy. Układ i klauzula (raczej: klauzule) opracowujemy w następnej

kolejności.

kolejności.

•

Powiązanie wskazanych elementów tworzyć ma harmonię, czyli

Powiązanie wskazanych elementów tworzyć ma harmonię, czyli

właściwe brzmienie tekstu. Uzyskujemy ją poprzez poprawne

właściwe brzmienie tekstu. Uzyskujemy ją poprzez poprawne

zastosowanie potęgi słowa, tzn. łącząc wszystkie idee stosownie do

zastosowanie potęgi słowa, tzn. łącząc wszystkie idee stosownie do

wymogów myśli i określonego zagadnienia (=tematu). Dopiero wtedy

wymogów myśli i określonego zagadnienia (=tematu). Dopiero wtedy

powstaje mowa (=tekst) w pełni artystyczna, która występuje w życiu

powstaje mowa (=tekst) w pełni artystyczna, która występuje w życiu

publicznym w trzech rodzajach.

publicznym w trzech rodzajach.

Memoria

Memoria

(gr. mnéme, łac.

(gr. mnéme, łac.

memoria)

memoria)

•

Początkowo przez termin

Początkowo przez termin

pamięć

pamięć

rozumie się dosłowne uczenie się na

rozumie się dosłowne uczenie się na

pamięć jakiegoś całkowicie skończonego, pisemnego opracowania

pamięć jakiegoś całkowicie skończonego, pisemnego opracowania

mowy (=tekstu).

mowy (=tekstu).

•

Retorzy trud pamięciowego opanowywania mowy pozostawiali

Retorzy trud pamięciowego opanowywania mowy pozostawiali

indywidualnym ćwiczeniom mówców. Wprowadzenie mnemotechniki w

indywidualnym ćwiczeniom mówców. Wprowadzenie mnemotechniki w

krąg techniki i teorii retoryki nastąpiło dość późno; dopiero szkoła

krąg techniki i teorii retoryki nastąpiło dość późno; dopiero szkoła

pergamońska bądź rodyjska wprowadziła kształcenie pamięci w krąg

pergamońska bądź rodyjska wprowadziła kształcenie pamięci w krąg

technicznych rozważań teorii retorycznej. Z ich podręczników korzystali

technicznych rozważań teorii retorycznej. Z ich podręczników korzystali

Kornificjusz i Cyceron. Zaleca się w nich stosowanie miejsc

Kornificjusz i Cyceron. Zaleca się w nich stosowanie miejsc

zapamiętywania, które można sobie uprzytomnić w dowolnym czasie,

zapamiętywania, które można sobie uprzytomnić w dowolnym czasie,

oraz wiązanie opanowywanego materiału z tymi miejscami za pomocą

oraz wiązanie opanowywanego materiału z tymi miejscami za pomocą

obrazów pamięci. Kwintylian dodał tu kilka rad dodatkowych. Dłuższej

obrazów pamięci. Kwintylian dodał tu kilka rad dodatkowych. Dłuższej

mowy należy uczyć się mniejszymi częściami tak, aby zarazem

mowy należy uczyć się mniejszymi częściami tak, aby zarazem

zapamiętywać również stronę i wiersz zawierający jakiś szczegół.

zapamiętywać również stronę i wiersz zawierający jakiś szczegół.

Odczytując mowę w trakcie uczenia się, należy czytać ją pewnymi

Odczytując mowę w trakcie uczenia się, należy czytać ją pewnymi

całostkami; dobrze jest powtarzać je półgłosem utrwalając w ten

całostkami; dobrze jest powtarzać je półgłosem utrwalając w ten

sposób lepiej w pamięci.

sposób lepiej w pamięci.

•

Wskazania teorii retorycznej są zatem, w tym zakresie, dość ogólnikowe

Wskazania teorii retorycznej są zatem, w tym zakresie, dość ogólnikowe

i nie dziw, że już w średniowieczu sztuka pamięci wyodrębniła się z

i nie dziw, że już w średniowieczu sztuka pamięci wyodrębniła się z

obrębu teorii retoryki i stała samodzielną dziedziną. Jej wielki rozkwit

obrębu teorii retoryki i stała samodzielną dziedziną. Jej wielki rozkwit

przypada na przełom renesansu i baroku oraz na czasy baroku.

przypada na przełom renesansu i baroku oraz na czasy baroku.

Actio -

Actio -

pronuntiatio

pronuntiatio

•

Również

Również

wygłaszanie — actio

wygłaszanie — actio

, zaczęto uwzględniać jako

, zaczęto uwzględniać jako

część teorii retoryki, dość późno, tzn. za czasów stoików.

część teorii retoryki, dość późno, tzn. za czasów stoików.

Pewne problemy szczegółowe omawiają Kornificjusz oraz

Pewne problemy szczegółowe omawiają Kornificjusz oraz

Kwintylian.

Kwintylian.

•

Wygłaszanie jest

Wygłaszanie jest

mową zewnętrzną

mową zewnętrzną

, mową ciała. Oddziałuje

, mową ciała. Oddziałuje

ona na oko i ucho słuchaczy nie mniej niż mowa, przy

ona na oko i ucho słuchaczy nie mniej niż mowa, przy

pomocy której mówca pragnie pozyskać odbiorców.

pomocy której mówca pragnie pozyskać odbiorców.

•

Składnikami jej są

Składnikami jej są

głos

głos

i

i

ruch

ruch

. M.in. ruchy rąk zostały przez

. M.in. ruchy rąk zostały przez

teoretyków retoryki opisane dość dokładnie; dziś jednak

teoretyków retoryki opisane dość dokładnie; dziś jednak

wskazówki te nie miałyby praktycznego zastosowania.

wskazówki te nie miałyby praktycznego zastosowania.

Niemniej w trakcie wygłaszania mów trzeba pamiętać nie

Niemniej w trakcie wygłaszania mów trzeba pamiętać nie

tylko o tym, o czym się mówi. Głos, gest, postawa ciała są

tylko o tym, o czym się mówi. Głos, gest, postawa ciała są

równie istotne, czasem decydować mogą o powodzeniu bądź

równie istotne, czasem decydować mogą o powodzeniu bądź

niepowodzeniu mówcy. Nie należy jednak przeceniać kwestii

niepowodzeniu mówcy. Nie należy jednak przeceniać kwestii

tzw. mowy ciała; trzeba pamiętać, iż podlega ona takim

tzw. mowy ciała; trzeba pamiętać, iż podlega ona takim

samym konwencjom, jak każde nasze zachowanie.

samym konwencjom, jak każde nasze zachowanie.

Retoryka współczesna

Retoryka współczesna

•

Fryderyk Nietzsche zwrócił uwagę na fakt, że

Fryderyk Nietzsche zwrócił uwagę na fakt, że

język jest retoryką,

język jest retoryką,

bowiem celem wypowiedzi nie jest poznanie, a przedstawienie

bowiem celem wypowiedzi nie jest poznanie, a przedstawienie

mniemań.

mniemań.

•

Należy także przypomnieć, że u schyłku 19.w. nastąpiło definitywne

Należy także przypomnieć, że u schyłku 19.w. nastąpiło definitywne

usamodzielnienie się dwu dyscyplin dotąd ściśle związanych z

usamodzielnienie się dwu dyscyplin dotąd ściśle związanych z

retoryką:

retoryką:

stylistyki

stylistyki

oraz

oraz

poetyki

poetyki

.

.

•

W tym drugim wypadku proces usamodzielniania zaczął się już w XV w.

W tym drugim wypadku proces usamodzielniania zaczął się już w XV w.

od chwili, gdy we Francji ukształtowała się grupa tzw.

od chwili, gdy we Francji ukształtowała się grupa tzw.

Grandes

Grandes

Rhetoriquers

Rhetoriquers

, którzy podzielili retorykę na

, którzy podzielili retorykę na

pierwszą

pierwszą

(jej dziedziną była

(jej dziedziną była

proza) oraz

proza) oraz

drugą

drugą

(jej dziedziną była poezja).

(jej dziedziną była poezja).

•

Późniejsze prace J.C. Scaligera (1561), M.K. Sarbiewskiego (l. 1623–

Późniejsze prace J.C. Scaligera (1561), M.K. Sarbiewskiego (l. 1623–

1640), J.G. Vossiusa (1647), a następnie W. Wackernagla (1873) oraz

1640), J.G. Vossiusa (1647), a następnie W. Wackernagla (1873) oraz

Th.A. Meyera (1901) definitywnie ukształtowały

Th.A. Meyera (1901) definitywnie ukształtowały

poetykę

poetykę

jako

jako

samodzielną dyscyplinę wiedzy.

samodzielną dyscyplinę wiedzy.

•

Stylistyka wyzwoliła się także wcześniej (bodaj od czasów L. Valli i jego

Stylistyka wyzwoliła się także wcześniej (bodaj od czasów L. Valli i jego

dzieła

dzieła

Elegantiarum

Elegantiarum

wydanego w 1471 r.), lecz pełną samodzielność

wydanego w 1471 r.), lecz pełną samodzielność

uzyskała dopiero od połowy XIX w. (m.in. dzięki pracom W. Scherera).

uzyskała dopiero od połowy XIX w. (m.in. dzięki pracom W. Scherera).

Retoryka współczesna II

Retoryka współczesna II

•

Nowożytne ujęcie retoryki

Nowożytne ujęcie retoryki

, które spotykamy

, które spotykamy

w: literaturoznawstwie, językoznawstwie,

w: literaturoznawstwie, językoznawstwie,

naukach społecznych, kształceniu, skupiają

naukach społecznych, kształceniu, skupiają

uwagę na dwu podstawowych problemach.

uwagę na dwu podstawowych problemach.

•

Pierwszym jest zagadnienie argumentacji

Pierwszym jest zagadnienie argumentacji

(m.in. R. McKeon, Ch. Perelman),

(m.in. R. McKeon, Ch. Perelman),

•

drugim — zagadnienia związane z

drugim — zagadnienia związane z

figuratywnością języka (m.in. I.A. Richards, K.

figuratywnością języka (m.in. I.A. Richards, K.

Burke, E.R. Curtius, R. Barthes, H.F. Plett).

Burke, E.R. Curtius, R. Barthes, H.F. Plett).

Retoryka współczesna III

Retoryka współczesna III

•

Współcześnie badania nad retoryką są jednak nieco

Współcześnie badania nad retoryką są jednak nieco

szersze i obejmują czternaście pól badawczych.

szersze i obejmują czternaście pól badawczych.

•

Są to:

Są to:

•

retoryka w obrębie nauki o kulturze, retoryka a

retoryka w obrębie nauki o kulturze, retoryka a

teoria komunikacji, hermeneutyka i pragmatyka,

teoria komunikacji, hermeneutyka i pragmatyka,

retoryka i logiki nieformalne, retoryka i filozofia (w

retoryka i logiki nieformalne, retoryka i filozofia (w

tym: retoryka i języka nauki!), retoryka a teoria

tym: retoryka i języka nauki!), retoryka a teoria

informacji i dziennikarstwo, retoryka polityczna oraz

informacji i dziennikarstwo, retoryka polityczna oraz

propaganda i reklama, kaznodziejstwo, krytyka

propaganda i reklama, kaznodziejstwo, krytyka

retoryczna, retoryka kobieca, retoryka wypowiedzi

retoryczna, retoryka kobieca, retoryka wypowiedzi

autobiograficznych, retoryka a mass media,

autobiograficznych, retoryka a mass media,

retoryka a semantyka i semiologia, retoryka

retoryka a semantyka i semiologia, retoryka

metafory, retoryka i nauka o kompozycji.

metafory, retoryka i nauka o kompozycji.

rhetorical criticism

rhetorical criticism

•

Herbert August Wichelns ok. 1925 roku. Badacze zajęli się głównie

Herbert August Wichelns ok. 1925 roku. Badacze zajęli się głównie

badaniami wystąpień publicznych. Uważają oni, że:

badaniami wystąpień publicznych. Uważają oni, że:

Krytyka retoryczna

Krytyka retoryczna

traktuje mowę (=tekst) jako komunikację ze specyficzną publicznością i

traktuje mowę (=tekst) jako komunikację ze specyficzną publicznością i

widzi swój cel w analizie i ocenie stosowanych przez mówcę (=autora)

widzi swój cel w analizie i ocenie stosowanych przez mówcę (=autora)

metod przekazywania swoich idei słuchaczom

metod przekazywania swoich idei słuchaczom

.

.

•

Badania obejmują następujące pola: analiza osobowości mówcy, motywy

Badania obejmują następujące pola: analiza osobowości mówcy, motywy

jego działania, cele i oceny przez niego formułowane, styl, dobór

jego działania, cele i oceny przez niego formułowane, styl, dobór

argumentów i dowodów, sposoby przekazywania wypowiedzi słuchaczom.

argumentów i dowodów, sposoby przekazywania wypowiedzi słuchaczom.

Zainteresowanie krytyka retorycznego obejmuje też publiczność oraz efekt,

Zainteresowanie krytyka retorycznego obejmuje też publiczność oraz efekt,

jaki na niej wywarło wystąpienie. Istotny jest też wpływ przemówienia na

jaki na niej wywarło wystąpienie. Istotny jest też wpływ przemówienia na

tych, którzy zaznajomili się z nim czytając tekst: wreszcie — zmiana postaw

tych, którzy zaznajomili się z nim czytając tekst: wreszcie — zmiana postaw

społecznych, jakie zaszły pod wpływem przemówienia.

społecznych, jakie zaszły pod wpływem przemówienia.

•

W latach późniejszych spróbowano (uczynił to m.in. E.Black) ująć problemy

W latach późniejszych spróbowano (uczynił to m.in. E.Black) ująć problemy

metodologiczne nieco inaczej mówiąc o trzech planach badania tekstów: i)

metodologiczne nieco inaczej mówiąc o trzech planach badania tekstów: i)

badanie tekstu jako elementu danego momentu historycznego

badanie tekstu jako elementu danego momentu historycznego

, ii)

, ii)

badanie

badanie

tekstu jako przejawu osobowości twórcy i jego społecznych uwikłań

tekstu jako przejawu osobowości twórcy i jego społecznych uwikłań

, iii)

, iii)

badanie tekstu jako pewnego specyficznego sposobu komunikowania

badanie tekstu jako pewnego specyficznego sposobu komunikowania

społecznego, określonego poprzez specyficzne konteksty i wyznaczającego

społecznego, określonego poprzez specyficzne konteksty i wyznaczającego

specyficzne cele

specyficzne cele

.

.

czy mowa wiąże bogów i ludzi czy

czy mowa wiąże bogów i ludzi czy

tylko ludzi z ludźmi

tylko ludzi z ludźmi

•

Stajemy przed pytaniem, jakie Diotyma postawiła Sokratesowi (Platon,

Stajemy przed pytaniem, jakie Diotyma postawiła Sokratesowi (Platon,

Uczta

Uczta

, 202E-203A nn): czy mowa wiąże bogów i ludzi (uzasadnienie

, 202E-203A nn): czy mowa wiąże bogów i ludzi (uzasadnienie

transcendentne!), czy tylko ludzi z ludźmi (uzasadnienie konwencjonalne),

transcendentne!), czy tylko ludzi z ludźmi (uzasadnienie konwencjonalne),

czy może wyłącznie (jak chciałby Rorty) - różne słowniki różnych ludzi? A

czy może wyłącznie (jak chciałby Rorty) - różne słowniki różnych ludzi? A

może nie wiąże, a wyłącznie pozwala na ich - porównanie?

może nie wiąże, a wyłącznie pozwala na ich - porównanie?

•

Jeśli tylko to ostatnie stwierdzenie byłoby prawdziwe, to sensowność

Jeśli tylko to ostatnie stwierdzenie byłoby prawdziwe, to sensowność

dialogu, bądź dyskursu byłaby dość nikła. Przyrównać możnaby je do

dialogu, bądź dyskursu byłaby dość nikła. Przyrównać możnaby je do

lektury książki telefonicznej bądź katalogu bibliotecznego. Byłoby to tylko -

lektury książki telefonicznej bądź katalogu bibliotecznego. Byłoby to tylko -

porównanie!

porównanie!

•

A zatem przyjmijmy założenie, że mowa wiąże ludzi z ludźmi. Ale w takiej

A zatem przyjmijmy założenie, że mowa wiąże ludzi z ludźmi. Ale w takiej

sytuacji pojawi się, odrzucona wcześniej,

sytuacji pojawi się, odrzucona wcześniej,

teleologiczność

teleologiczność

. Ostatecznie

. Ostatecznie

bowiem w dyskursie czy dialogu muszę dokonać

bowiem w dyskursie czy dialogu muszę dokonać

wyboru

wyboru

, jakiejś racji

, jakiejś racji

przyznać znaczenie nadrzędne. Aby tego dokonać - muszę posiadać jakieś

przyznać znaczenie nadrzędne. Aby tego dokonać - muszę posiadać jakieś

reguły uzasadnień, dowodzeń racji, bądź kryteria wyboru. Co więcej: racja

reguły uzasadnień, dowodzeń racji, bądź kryteria wyboru. Co więcej: racja

przyjęta przeze mnie, a momencie przyjęcia, staje się racją posiadającą

przyjęta przeze mnie, a momencie przyjęcia, staje się racją posiadającą

walor

walor

uzasadnienia transcendentnego!

uzasadnienia transcendentnego!

Warunkuje ona bowiem nie

Warunkuje ona bowiem nie

tylko sama rację, ale wynikające z niej konsekwencje, m.in. działania, jakie

tylko sama rację, ale wynikające z niej konsekwencje, m.in. działania, jakie

podejmę.

podejmę.

Poglądy współczesne na

Poglądy współczesne na

retorykę I

retorykę I

•

Stefania Skwarczyńska określiła niezwykle trafnie retorykę:

Stefania Skwarczyńska określiła niezwykle trafnie retorykę:

powiada, że jest

powiada, że jest

techne rhetorike

techne rhetorike

usługowością form

usługowością form

syntaktycznych wobec myśli panującej nad tematem,

syntaktycznych wobec myśli panującej nad tematem,

wobec osoby, która myśl chce wypowiedzieć

wobec osoby, która myśl chce wypowiedzieć

(Skwarczyńska, 2.324-397). Nie wykracza badaczka poza

(Skwarczyńska, 2.324-397). Nie wykracza badaczka poza

język: zwraca uwagę na następujące fakty:

język: zwraca uwagę na następujące fakty:

•

[1] określonej myśli przysługuje odpowiednia dla niej forma

[1] określonej myśli przysługuje odpowiednia dla niej forma

syntaktyczna (dodajmy - jedna bądź kilka)

syntaktyczna (dodajmy - jedna bądź kilka)

•

[2] każdy temat może być wyrażony przy pomocy

[2] każdy temat może być wyrażony przy pomocy

odpowiadającej mu myśli,

odpowiadającej mu myśli,

•

[3] tym, który decyduje, jak dana myśl zostanie ujęta i

[3] tym, który decyduje, jak dana myśl zostanie ujęta i

wyrażona przy pomocy określonych form syntaktycznych -

wyrażona przy pomocy określonych form syntaktycznych -

jest konkretny człowiek.

jest konkretny człowiek.

Poglądy współczesne na

Poglądy współczesne na

retorykę II

retorykę II

•

Retoryka

Retoryka

zatem (Lichański, s. 54nn), na co

zatem (Lichański, s. 54nn), na co

zwróciłem uwagę,

zwróciłem uwagę,

jest systemem reguł

jest systemem reguł

konstruowania, analizowania,

konstruowania, analizowania,

resp

resp

.

.

wypowiadania nieskończonej liczby

wypowiadania nieskończonej liczby

poprawnych tekstów zbudowanych ze

poprawnych tekstów zbudowanych ze

skończonej liczby poprawnych zdań,

skończonej liczby poprawnych zdań,

resp.

resp.

periodów, przy czym i zdania,

periodów, przy czym i zdania,

resp

resp

. periody, i teksty uporządkowane

. periody, i teksty uporządkowane

są inwencyjnie, dyspozycyjnie i

są inwencyjnie, dyspozycyjnie i

elokucyjnie, zgodnie z zamierzeniami

elokucyjnie, zgodnie z zamierzeniami

autora.

autora.

Poglądy współczesne na retorykę

Poglądy współczesne na retorykę

III

III

•

Zacznę od przypomnienia sformułowania Immanuela Kanta. Powiada

Zacznę od przypomnienia sformułowania Immanuela Kanta. Powiada

on w

on w

Kritik des Urteilskraft

Kritik des Urteilskraft

(206,216), że

(206,216), że

retoryka to umiejętność

retoryka to umiejętność

znalezienia stosownego wyrazu dla idei rozumu, która zostaje

znalezienia stosownego wyrazu dla idei rozumu, która zostaje

żywo przedstawiona za pomocą np. przykładów

żywo przedstawiona za pomocą np. przykładów

. Dalej powiada

. Dalej powiada

zaś tak o krasomówstwie (

zaś tak o krasomówstwie (

ars oratoria

ars oratoria

, a więc część retoryki!):

, a więc część retoryki!):

•

Jest to uprawianie pewnej czynności intelektu jako wolnej gry

Jest to uprawianie pewnej czynności intelektu jako wolnej gry

wyobraźni [...] zapowiedź pewnej czynności intelektu i

wyobraźni [...] zapowiedź pewnej czynności intelektu i

przeprowadzenie jej tak, jak gdyby była jedynie grą idei [mogącą

przeprowadzenie jej tak, jak gdyby była jedynie grą idei [mogącą

bawić słuchaczy]. [...] mówca daje zajmującą grę wyobraźni, ale nie [w

bawić słuchaczy]. [...] mówca daje zajmującą grę wyobraźni, ale nie [w

pełni] celowo zatrudnia intelekt.

pełni] celowo zatrudnia intelekt.

•

Retoryka, w swej praktycznej części, tzn. jako

Retoryka, w swej praktycznej części, tzn. jako

ars oratoria

ars oratoria

, jest właśnie

, jest właśnie

tylko pewną

tylko pewną

grą idei

grą idei

, która stwarza

, która stwarza

pozór

pozór

poznania czegoś.

poznania czegoś.

•

Jednak

Jednak

retoryka

retoryka

jest czymś więcej. Ona właśnie zawiera reguły, przy

jest czymś więcej. Ona właśnie zawiera reguły, przy

pomocy których

pomocy których

idei rozumu nadajemy określony, stosowny dla

idei rozumu nadajemy określony, stosowny dla

niej,

niej,

a także

a także

dostosowany do okoliczności, kształt,

dostosowany do okoliczności, kształt,

np.

np.

słowny

słowny

Poglądy współczesne na retorykę IV

Poglądy współczesne na retorykę IV

Hans Blumenberg

Hans Blumenberg

•

Retoryka jest nie tylko systemem pozyskiwania mandatu do działania, jest

Retoryka jest nie tylko systemem pozyskiwania mandatu do działania, jest

także formowaniem i obroną formującego się i już uformowanego

także formowaniem i obroną formującego się i już uformowanego

pojmowania siebie samego - wobec siebie i wobec innych. [...] Retoryka ma

pojmowania siebie samego - wobec siebie i wobec innych. [...] Retoryka ma

do czynienia nie z faktami, lecz z oczekiwaniami.

do czynienia nie z faktami, lecz z oczekiwaniami.

•

Blumenberg zwraca uwagę na dwie istotne kwestie, a mianowicie:

Blumenberg zwraca uwagę na dwie istotne kwestie, a mianowicie:

•

retoryka wiąże się z działaniem oraz procesem uświadamiania sobie

retoryka wiąże się z działaniem oraz procesem uświadamiania sobie

przesłanek owego działania, oraz

przesłanek owego działania, oraz

•

odwołuje się do pewnych oczekiwań (zarówno mówiącego, jak i jego

odwołuje się do pewnych oczekiwań (zarówno mówiącego, jak i jego

audytorium).

audytorium).

•

W ten sposób okazuje się, że jej znajomość ułatwia dwie rzeczy.

W ten sposób okazuje się, że jej znajomość ułatwia dwie rzeczy.

•

Po pierwsze - pozwala na pełniejszą analizę przyczyn podejmowania

Po pierwsze - pozwala na pełniejszą analizę przyczyn podejmowania

określonych działań;

określonych działań;

•

po drugie - uświadamia nam, że oto najczęściej odwołujemy się, w naszej

po drugie - uświadamia nam, że oto najczęściej odwołujemy się, w naszej

językowej aktywności, do mniemań, wyobrażeń, lecz rzadko - do faktów (o

językowej aktywności, do mniemań, wyobrażeń, lecz rzadko - do faktów (o

ile słowo to jeszcze coś dla nas znaczy). Mówiąc inaczej: to retoryka powala

ile słowo to jeszcze coś dla nas znaczy). Mówiąc inaczej: to retoryka powala

nam zrozumieć w pełni siłę konwencji, wśród których żyjemy. Aby bowiem

nam zrozumieć w pełni siłę konwencji, wśród których żyjemy. Aby bowiem

porozumieć się musimy właśnie poruszać się głównie w świecie owych

porozumieć się musimy właśnie poruszać się głównie w świecie owych

konwencji, czy też oczekiwań a może raczej - metafor Blumenberga.

konwencji, czy też oczekiwań a może raczej - metafor Blumenberga.

Definicja retoryki

Definicja retoryki

•

RETORYKA JEST

RETORYKA JEST

•

systemem formalnym, w którym określone są reguły

systemem formalnym, w którym określone są reguły

konstruowania, analizowania,

konstruowania, analizowania,

resp

resp

. wypowiadania

. wypowiadania

nieskończonej liczby poprawnych tekstów zbudowanych

nieskończonej liczby poprawnych tekstów zbudowanych

ze skończonej liczby poprawnych zdań,

ze skończonej liczby poprawnych zdań,

resp.

resp.

periodów,

periodów,

przy czym i zdania,

przy czym i zdania,

resp

resp

. periody, i teksty, są:

. periody, i teksty, są:

•

i/ uporządkowane

i/ uporządkowane

inwencyjnie

inwencyjnie

,

,

dyspozycyjnie

dyspozycyjnie

i

i

elokucyjnie

elokucyjnie

,

,

•

ii/ - uporządkowanie to służy przedstawieniu w

ii/ - uporządkowanie to służy przedstawieniu w

naoczności określonych idei i odwołuje się do

naoczności określonych idei i odwołuje się do

określonych wartości.

określonych wartości.

•

Zarówno uporządkowanie tekstów, jak i przedstawienie

Zarówno uporządkowanie tekstów, jak i przedstawienie

określonych idei oraz odwołanie do określonych

określonych idei oraz odwołanie do określonych

wartości są wynikiem aktów intencjonalnych autora.

wartości są wynikiem aktów intencjonalnych autora.