Opiekunowie rodzinni niesamodzielnych osób

starszych w dobie współczesnych przemian

demograficznych.

Diagnoza wybranych problemów.

Łukasz Jurek

Katedra Socjologii i Polityki Społecznej

Akademia Ekonomiczna we Wrocławiu

1. Rola rodziny w życiu człowieka starego

Wzrost udziału osób starych w ogólnej

liczbie ludności jest spowodowany z

jednej strony stopniowym

wydłużaniem przeciętnej długości

życia, z drugiej natomiast silnym

spadkiem dzietności. W efekcie

prowadzi to do powstania i utrwalenia

modelu zwanego odwróconą piramidą

demograficzną. Zjawisko to ma swoje

odzwierciedlenie w skali mikro, czyli w

strukturze współczesnej rodziny.

Rysunek 1. Odwrócona piramida demograficzna a

struktura współczesnej rodziny

pokolenie I

pokolenie II

pokolenie III

Źródło: opracowanie własne.

Pomimo zmian w strukturze rodziny dalej

odgrywa ona bardzo ważną rolę w życiu człowieka

starego. Przede wszystkim stanowi ona główną

instytucję opiekuńczą świadczącą usługi

opiekuńcze. W Polsce około 83 %

niesamodzielnych osób starych otrzymuje

wsparcie ze strony bliższej lub dalszej rodziny, a

92% uważa, że na wsparcie takie może liczyć w

razie choroby. Poza tym rodzina pomaga utrzymać

seniorom równowagę psychiczną i sprzyja

dalszemu rozwojowi ich osobowości.

Panuje powszechna opinia, iż ludzie starzy

powinni pozostawać w środowisku rodzinnym

najdłużej jak to tylko możliwe. Jest to zgodne z ich

preferencjami opiekuńczymi, co ilustruje rysunek

2.

Rysunek 2. Hierarchia preferencji

opiekuńczych osób w podeszłym wieku

We własnym mieszkaniu

osoby starszej

We własnym mieszkaniu

osoby starszej- opieka

prowadzone przez osobę

z otoczenia:

W mieszkaniu opiekuna-

opieka prowadzone przez

współmieszkańca:

W placówce

opiekuńczej- opieka

prowadzone przez:

We własnym mieszkaniu

osoby starszej- opieka

prowadzone przez
współmieszkańca:

samoopieka

małżonka

innego członka rodziny z
tego samego pokolenia

dziecko lub krewnego

dziecko niezamężne lub
nieżonate

dziecko zamężne lub
żonate

dziecko

innego członka rodziny

sąsiada, przyjaciela lub
ochotnika

opiekuna
formalnego

opiekuna formalnego

Źródło: opracowanie własne, na podstawie: S. Peace, L. Kellaher, D.
Willcock, Re-evaluating residential care, Open University Press,
Buckingham oraz Philadelphia 1997, s. 79.

Opieka rodzinna zajmuje czołowe miejsce w hierarchii

preferencji opiekuńczych osób w podeszłym wieku.

Wynika to przede wszystkim z tego, że:
- osoby starsze wyżej cenią sobie opiekę świadczoną

przez osoby które bardzo dobrze znają i którym ufają,

w odróżnieniu do profesjonalnych, ale anonimowych

świadczeniodawców;
- członkowie rodziny akceptują swoje obowiązki wobec

seniorów i wykonują je częstokroć z satysfakcją;
- opieka rodzinna redukuje poczucie zależności,

podczas kiedy opieka formalna wywołuje strach, gdyż

postrzegana jest jako pierwszy etap całkowitej utraty

samodzielności i zinstytucjonalizowania;
- rodzinne usługi opiekuńcze są świadczeniami

dobrowolnymi zarówno dla biorcy jak i dostawcy opieki

2. Przyczyny osłabienia funkcji

opiekuńczej rodzin niesamodzielnych

osób starszych

Tabela 1. Współczynniki niesamodzielności w

populacji polskich seniorów w 2006 r.

58,3

84,8

77,8

85 i więcej

47,2

69,4

61,1

80 – 84

40,2

47,9

45,1

75 -79

32,7

34,0

33,5

70 – 74

20,5

23,0

21,9

65 – 69

M

K

Razem

Osoby niesamodzielne

(w procentach)

Wiek:

Źródło: opracowanie własne, na podstawie: A. Baran, E. Malesa,
Ochrona zdrowia w gospodarstwach domowych w 2006 roku,
prezentacja na konferencji Transformacja systemu opieki
długoterminowej. Doświadczenia Polski i innych krajów
europejskich, Toruń 25-27 września 2007 r.

W Polsce uwidacznia się proces tzw. podwójnego

starzenia się ludności, czyli systematyczny wzrost

udziału sędziwych starców we wzrastającej populacji

ludzi starych. Oznacza to znaczny przyrost osób z

najwyższych grup wiekowych, które charakteryzują

się wysokim poziomem niesamodzielności oraz są

najbardziej zależne od otoczenia.

Zadania związane z pielęgnacją starszych osób,

jakie spoczywają na rodzinie, są wypełniane w

głównej mierze przez kobiety, które nie zajmują się

już wychowywaniem dzieci i zbliżają się do granicy

wieku emerytalnego. Stosunek liczby kobiet w wieku

50-69 lat do liczby osób w wieku 70 lat i więcej

określany jest jako wskaźnik potencjału

pielęgnacyjnego.

luka potencjału
pielęgnacyjneg
o

Poza zmianami demograficznymi na

osłabienie funkcji opiekuńczej rodziny

wobec jej najstarszych i

niesamodzielnych członków wpływa

również skumulowanie się szeregu

czynników natury społecznej,

kulturalno-obyczajowej oraz

ekonomicznej.

3. Działania polityki społecznej

skierowane na wsparcie rodzin z

niesamodzielną osobą starszą

Według Z. Kawczyńskiej-Butrym nie można w sposób

optymalny pomóc człowiekowi starszemu mieszkającemu w

rodzinie, nie wspierając rodziny w jej funkcjach opiekuńczych.

Dlatego polityka społeczna realizująca interesy osób w

podeszłym wieku musi być również skierowana do członków

rodzin, którzy są ich naturalnymi opiekunami. Jest to również

wyzwanie dla polityki rodzinnej, która tradycyjnie kojarzona

jest w kontekście opieki nad dzieckiem.

Procesy demograficznego starzenia się ludności

wymuszają przewartościowanie jej celów.

Współcześnie polityka rodzinna powinna

uwzględniać zadania wobec starszych,

szczególnie pozbawionych możliwości

samodzielnej egzystencji, członków rodziny.

Celem takiej polityki powinno być stwarzanie warunków życia dla

człowieka, który w rodzinie przychodzi na świat, w niej osiąga

swój rozwój i w niej powinien przeżyć ostatnie lata.

W Polsce obecnie nie istnieje żaden formalny

system regulujący zasady wspierania opiekunów

rodzinnych, nie otrzymują oni korzyści

materialnych za świadczone usługi oraz nie mają

żadnych praw do świadczeń czy uprawnień z

tytułu wykonywanej pracy. Opiekunowie rodzinni

są w praktyce pozostawieni sami sobie przez

administrację socjalną i nie są podmiotem polityki

społecznej. Poniekąd takie zarzuty mogą się

wydać bezpodstawne, ponieważ opieka

nieformalna (a do takiej należy opieka rodzina)

opiera się właśnie na działalności

nierejestrowalnej oraz niezarobkowej.

Niepokój budzić może jednak brak

koncepcji polityki społecznej wobec

rodziny z niesamodzielną osobą starą.

W ramach systemu wsparcia opiekunów

rodzinnych podkreśla się przede wszystkim

konieczność rozbudowy systemu

usług zdrowotnych i społecznych,

które mogłyby odciążyć rodziny

od ich codziennych obowiązków

.

Jest to niezbędne, ponieważ u obarczonych

ponad miarę opiekunów często dochodzi do

wyczerpania psychicznego i fizycznego,

przez co sami potrzebują pomocy, ponadto

stan taki może wyzwalać w nich wrogość,

niechęć, złe traktowanie, a nawet agresję w

stosunku do podopiecznego.

Rysunek 3. Niesamodzielna osoba starsza w brylancie opieki społecznej

Źródło: opracowanie własne na podstawie: D. White, Canadian Welfare Governance in Transition,
http://www.utoronto.ca/ai/canada-korea/papers/D-White-
CanadianWelfareGovernanceinTransition.ppt#256,1,Canadian Welfare Governance in Transition
(20.10.2007).

niesamodzielna

osoba starsza

rodzina

państwo

rynek

społeczność

lokalna

Podmioty w brylancie muszą wypełniać

komplementarne zadania i nie powinni traktować

siebie jak rywali, lecz jak partnerów realizujących

wspólny cel. Skuteczna opieka powinna być efektem

synergii wspólnego oddziaływania wszystkich

elementów brylantu.

Do możliwych form pomocy materialnej dla
rodziny niesamodzielnej osoby starszej
zalicza się:
- objęcie osób sprawujących opiekę
ubezpieczeniem zdrowotnym i
społecznym (głównie rentowym i
wypadkowym) z tego tytułu
- wyrównanie części zarobku utraconego
w związku z koniecznością sprawowania
opieki przez osoby aktywne zawodowo
- opłacanie części składek ubezpieczeniowych
za osoby zaprzestające pracy zawodowej w
związku ze sprawowaniem opieki

Dodatkowo podkreśla się konieczność:

- przyznania opiekunom rodzinnym specjalnych

uprawnień (dających na przykład możliwość

bezpłatnego korzystania z przejazdów

komunikacją publiczną z miejsca zamieszkania do

miejsca sprawowania opieki),

-

stworzenia systemu uprawnień pracowniczych

mających na celu godzenie obowiązków

zawodowych z opieką nad niesamodzielnym

seniorem (rozwiązania takie mogą przybrać formę

podobną do uprawnień związanych z

wychowywaniem małoletniego dziecka, czyli:

dodatkowe przerwy, możliwość odmowy

wykonywania pracy w godzinach nadliczbowych

lub poza miejscem zamieszkania, etc).

Wiele zmian w organizacji opieki rodzinnej

nad niesamodzielną osobą w podeszłym

wieku może spowodować wprowadzenie

społecznego ubezpieczenia pielęgnacyjnego.

Przewiduje ono dwa rodzaje świadczeń dla

osób niesamodzielnych- pieniężne lub w

postaci usług. Senior będzie mógł wybrać

zgodnie z własnymi preferencjami, czy

optymalnym rozwiązaniem dla niego jest

opieka prowadzona przez profesjonalnego

asystenta osoby niesamodzielnej, czy też

woli otrzymywać pomoc od opiekunów

nieformalnych (np. członków rodziny) w

zamian za przekazanie im środków

finansowych z ubezpieczenia.

Subsydiując starych i zniedołężniałych rodziców,

zarówno biednych, jak i bogatych, zwalnia się dzieci z

ich synowskich funkcji. Zaledwie kilka pokoleń wstecz

uważano to za powód do wstydu, kiedy stary człowiek

popadał w zależność od opieki społecznej- powód do

wstydu dla rodziców i dzieci. Dla współczesnych

rodziców wstydem jest mieć jakiekolwiek

zobowiązania wobec dzieci, a dzieci (…) czują się

zwolnione z zobowiązań moralnych wobec rodziców

(…). Wcześniej rodzinę wspomagało państwo,

organizacje charytatywne lub tzw.

samoubezpieczające się grupy przyjaciół, ale tylko w

przypadkach, gdy pomoc wymagała środków

wykraczających poza możliwości finansowe rodziny.

Pełni najlepszych zamiarów postanowiliśmy

zalegalizować, uregulować, rozszerzyć tę pomoc.

Wspomaganie, przemianowane na opiekę społeczną,

stało się naszym prawem, które możemy egzekwować

od państwa. Mimowolnym efektem tej polityki było

podkopanie fundamentów rodziny przez zwolnienie

rodziców i dzieci z ich tradycyjnych obowiązków.

Dziękuję za uwagę