Opiekunowie rodzinni niesamodzielnych osób
starszych w dobie współczesnych przemian
demograficznych.
Diagnoza wybranych problemów.
Łukasz Jurek
Katedra Socjologii i Polityki Społecznej
Akademia Ekonomiczna we Wrocławiu
Opiekunowie rodzinni niesamodzielnych osób
starszych w dobie współczesnych przemian
demograficznych.
Diagnoza wybranych problemów.
Łukasz Jurek
Katedra Socjologii i Polityki Społecznej
Akademia Ekonomiczna we Wrocławiu
1. Rola rodziny w życiu człowieka starego
Wzrost udziału osób starych w ogólnej
liczbie ludności jest spowodowany z
jednej strony stopniowym
wydłużaniem przeciętnej długości
życia, z drugiej natomiast silnym
spadkiem dzietności. W efekcie
prowadzi to do powstania i utrwalenia
modelu zwanego odwróconą piramidą
demograficzną. Zjawisko to ma swoje
odzwierciedlenie w skali mikro, czyli w
strukturze współczesnej rodziny.
Rysunek 1. Odwrócona piramida demograficzna a
struktura współczesnej rodziny
pokolenie I
pokolenie II
pokolenie III
Źródło: opracowanie własne.
Pomimo zmian w strukturze rodziny dalej
odgrywa ona bardzo ważną rolę w życiu człowieka
starego. Przede wszystkim stanowi ona główną
instytucję opiekuńczą świadczącą usługi
opiekuńcze. W Polsce około 83 %
niesamodzielnych osób starych otrzymuje
wsparcie ze strony bliższej lub dalszej rodziny, a
92% uważa, że na wsparcie takie może liczyć w
razie choroby. Poza tym rodzina pomaga utrzymać
seniorom równowagę psychiczną i sprzyja
dalszemu rozwojowi ich osobowości.
Panuje powszechna opinia, iż ludzie starzy
powinni pozostawać w środowisku rodzinnym
najdłużej jak to tylko możliwe. Jest to zgodne z ich
preferencjami opiekuńczymi, co ilustruje rysunek
2.
Rysunek 2. Hierarchia preferencji
opiekuńczych osób w podeszłym wieku
We własnym mieszkaniu
osoby starszej
We własnym mieszkaniu
osoby starszej- opieka
prowadzone przez osobę
z otoczenia:
W mieszkaniu opiekuna-
opieka prowadzone przez
współmieszkańca:
W placówce
opiekuńczej- opieka
prowadzone przez:
We własnym mieszkaniu
osoby starszej- opieka
prowadzone przez
współmieszkańca:
samoopieka
małżonka
innego członka rodziny z
tego samego pokolenia
dziecko lub krewnego
dziecko niezamężne lub
nieżonate
dziecko zamężne lub
żonate
dziecko
innego członka rodziny
sąsiada, przyjaciela lub
ochotnika
opiekuna
formalnego
opiekuna formalnego
Źródło: opracowanie własne, na podstawie: S. Peace, L. Kellaher, D.
Willcock, Re-evaluating residential care, Open University Press,
Buckingham oraz Philadelphia 1997, s. 79.
Opieka rodzinna zajmuje czołowe miejsce w hierarchii
preferencji opiekuńczych osób w podeszłym wieku.
Wynika to przede wszystkim z tego, że:
- osoby starsze wyżej cenią sobie opiekę świadczoną
przez osoby które bardzo dobrze znają i którym ufają,
w odróżnieniu do profesjonalnych, ale anonimowych
świadczeniodawców;
- członkowie rodziny akceptują swoje obowiązki wobec
seniorów i wykonują je częstokroć z satysfakcją;
- opieka rodzinna redukuje poczucie zależności,
podczas kiedy opieka formalna wywołuje strach, gdyż
postrzegana jest jako pierwszy etap całkowitej utraty
samodzielności i zinstytucjonalizowania;
- rodzinne usługi opiekuńcze są świadczeniami
dobrowolnymi zarówno dla biorcy jak i dostawcy opieki
2. Przyczyny osłabienia funkcji
opiekuńczej rodzin niesamodzielnych
osób starszych
Tabela 1. Współczynniki niesamodzielności w
populacji polskich seniorów w 2006 r.
58,3
84,8
77,8
85 i więcej
47,2
69,4
61,1
80 – 84
40,2
47,9
45,1
75 -79
32,7
34,0
33,5
70 – 74
20,5
23,0
21,9
65 – 69
M
K
Razem
Osoby niesamodzielne
(w procentach)
Wiek:
Źródło: opracowanie własne, na podstawie: A. Baran, E. Malesa,
Ochrona zdrowia w gospodarstwach domowych w 2006 roku,
prezentacja na konferencji Transformacja systemu opieki
długoterminowej. Doświadczenia Polski i innych krajów
europejskich, Toruń 25-27 września 2007 r.
W Polsce uwidacznia się proces tzw. podwójnego
starzenia się ludności, czyli systematyczny wzrost
udziału sędziwych starców we wzrastającej populacji
ludzi starych. Oznacza to znaczny przyrost osób z
najwyższych grup wiekowych, które charakteryzują
się wysokim poziomem niesamodzielności oraz są
najbardziej zależne od otoczenia.
Zadania związane z pielęgnacją starszych osób,
jakie spoczywają na rodzinie, są wypełniane w
głównej mierze przez kobiety, które nie zajmują się
już wychowywaniem dzieci i zbliżają się do granicy
wieku emerytalnego. Stosunek liczby kobiet w wieku
50-69 lat do liczby osób w wieku 70 lat i więcej
określany jest jako wskaźnik potencjału
pielęgnacyjnego.
luka potencjału
pielęgnacyjneg
o
Poza zmianami demograficznymi na
osłabienie funkcji opiekuńczej rodziny
wobec jej najstarszych i
niesamodzielnych członków wpływa
również skumulowanie się szeregu
czynników natury społecznej,
kulturalno-obyczajowej oraz
ekonomicznej.
3. Działania polityki społecznej
skierowane na wsparcie rodzin z
niesamodzielną osobą starszą
Według Z. Kawczyńskiej-Butrym nie można w sposób
optymalny pomóc człowiekowi starszemu mieszkającemu w
rodzinie, nie wspierając rodziny w jej funkcjach opiekuńczych.
Dlatego polityka społeczna realizująca interesy osób w
podeszłym wieku musi być również skierowana do członków
rodzin, którzy są ich naturalnymi opiekunami. Jest to również
wyzwanie dla polityki rodzinnej, która tradycyjnie kojarzona
jest w kontekście opieki nad dzieckiem.
Procesy demograficznego starzenia się ludności
wymuszają przewartościowanie jej celów.
Współcześnie polityka rodzinna powinna
uwzględniać zadania wobec starszych,
szczególnie pozbawionych możliwości
samodzielnej egzystencji, członków rodziny.
Celem takiej polityki powinno być stwarzanie warunków życia dla
człowieka, który w rodzinie przychodzi na świat, w niej osiąga
swój rozwój i w niej powinien przeżyć ostatnie lata.
W Polsce obecnie nie istnieje żaden formalny
system regulujący zasady wspierania opiekunów
rodzinnych, nie otrzymują oni korzyści
materialnych za świadczone usługi oraz nie mają
żadnych praw do świadczeń czy uprawnień z
tytułu wykonywanej pracy. Opiekunowie rodzinni
są w praktyce pozostawieni sami sobie przez
administrację socjalną i nie są podmiotem polityki
społecznej. Poniekąd takie zarzuty mogą się
wydać bezpodstawne, ponieważ opieka
nieformalna (a do takiej należy opieka rodzina)
opiera się właśnie na działalności
nierejestrowalnej oraz niezarobkowej.
Niepokój budzić może jednak brak
koncepcji polityki społecznej wobec
rodziny z niesamodzielną osobą starą.
W ramach systemu wsparcia opiekunów
rodzinnych podkreśla się przede wszystkim
konieczność rozbudowy systemu
usług zdrowotnych i społecznych,
które mogłyby odciążyć rodziny
od ich codziennych obowiązków
.
Jest to niezbędne, ponieważ u obarczonych
ponad miarę opiekunów często dochodzi do
wyczerpania psychicznego i fizycznego,
przez co sami potrzebują pomocy, ponadto
stan taki może wyzwalać w nich wrogość,
niechęć, złe traktowanie, a nawet agresję w
stosunku do podopiecznego.
Rysunek 3. Niesamodzielna osoba starsza w brylancie opieki społecznej
Źródło: opracowanie własne na podstawie: D. White, Canadian Welfare Governance in Transition,
http://www.utoronto.ca/ai/canada-korea/papers/D-White-
CanadianWelfareGovernanceinTransition.ppt#256,1,Canadian Welfare Governance in Transition
(20.10.2007).
niesamodzielna
osoba starsza
rodzina
państwo
rynek
społeczność
lokalna
Podmioty w brylancie muszą wypełniać
komplementarne zadania i nie powinni traktować
siebie jak rywali, lecz jak partnerów realizujących
wspólny cel. Skuteczna opieka powinna być efektem
synergii wspólnego oddziaływania wszystkich
elementów brylantu.
Do możliwych form pomocy materialnej dla
rodziny niesamodzielnej osoby starszej
zalicza się:
- objęcie osób sprawujących opiekę
ubezpieczeniem zdrowotnym i
społecznym (głównie rentowym i
wypadkowym) z tego tytułu
- wyrównanie części zarobku utraconego
w związku z koniecznością sprawowania
opieki przez osoby aktywne zawodowo
- opłacanie części składek ubezpieczeniowych
za osoby zaprzestające pracy zawodowej w
związku ze sprawowaniem opieki
Dodatkowo podkreśla się konieczność:
- przyznania opiekunom rodzinnym specjalnych
uprawnień (dających na przykład możliwość
bezpłatnego korzystania z przejazdów
komunikacją publiczną z miejsca zamieszkania do
miejsca sprawowania opieki),
-
stworzenia systemu uprawnień pracowniczych
mających na celu godzenie obowiązków
zawodowych z opieką nad niesamodzielnym
seniorem (rozwiązania takie mogą przybrać formę
podobną do uprawnień związanych z
wychowywaniem małoletniego dziecka, czyli:
dodatkowe przerwy, możliwość odmowy
wykonywania pracy w godzinach nadliczbowych
lub poza miejscem zamieszkania, etc).
Wiele zmian w organizacji opieki rodzinnej
nad niesamodzielną osobą w podeszłym
wieku może spowodować wprowadzenie
społecznego ubezpieczenia pielęgnacyjnego.
Przewiduje ono dwa rodzaje świadczeń dla
osób niesamodzielnych- pieniężne lub w
postaci usług. Senior będzie mógł wybrać
zgodnie z własnymi preferencjami, czy
optymalnym rozwiązaniem dla niego jest
opieka prowadzona przez profesjonalnego
asystenta osoby niesamodzielnej, czy też
woli otrzymywać pomoc od opiekunów
nieformalnych (np. członków rodziny) w
zamian za przekazanie im środków
finansowych z ubezpieczenia.
Subsydiując starych i zniedołężniałych rodziców,
zarówno biednych, jak i bogatych, zwalnia się dzieci z
ich synowskich funkcji. Zaledwie kilka pokoleń wstecz
uważano to za powód do wstydu, kiedy stary człowiek
popadał w zależność od opieki społecznej- powód do
wstydu dla rodziców i dzieci. Dla współczesnych
rodziców wstydem jest mieć jakiekolwiek
zobowiązania wobec dzieci, a dzieci (…) czują się
zwolnione z zobowiązań moralnych wobec rodziców
(…). Wcześniej rodzinę wspomagało państwo,
organizacje charytatywne lub tzw.
samoubezpieczające się grupy przyjaciół, ale tylko w
przypadkach, gdy pomoc wymagała środków
wykraczających poza możliwości finansowe rodziny.
Pełni najlepszych zamiarów postanowiliśmy
zalegalizować, uregulować, rozszerzyć tę pomoc.
Wspomaganie, przemianowane na opiekę społeczną,
stało się naszym prawem, które możemy egzekwować
od państwa. Mimowolnym efektem tej polityki było
podkopanie fundamentów rodziny przez zwolnienie
rodziców i dzieci z ich tradycyjnych obowiązków.
Dziękuję za uwagę