ANATOMIA

I

FIZJOLOGIA OKA

Lek.med. Ewa Supady

•

powieka
górna

rzęsy

spojówka

powieka
dolna

•„OKULISTYKA” (z łacińskiego

okulus=oko) lub
„OFTALMOLOGIA” (z
greckiego ophtalmos=oko) jest
to dział medycyny zajmujący się
rozpoznawaniem i leczeniem
chorób narządu wzroku.

Zdolność układu nerwowego

do odbierania bodźców
świetlnych i przetwarzania
ich w mózgu na wrażenia
wzrokowe jest określana jako
zmysł wzroku.

Anatomiczną postacią tego zmysłu

jest narząd wzroku, który składa się

z:

• gałki ocznej,
• aparatu ochronnego,
• aparatu ruchowego oka,
• połączeń nerwowych siatkówki oka

ze strukturami mózgu.

Aparat ochronny oka

stanowią :

•powięzie oczodołowe,
•powieki,
•spojówki,
•narząd łzowy,
•oczodół.

Powieki

Powieki zamykają przedni otwór
oczodołu, chroniąc gałkę oczną
przed wysychaniem i urazami.
Ruch powiek rozprowadza płyn
łzowy po powierzchni rogówki i
spojówki, zapewniając oku stałe
nawilżanie.

Powieki

• Na brzegach powieki górnej i

dolnej znajduje się około100-150
rzęs, do ich mieszków uchodzą
gruczoły łojowe Zeissa i gruczoły
rzęskowe (potowe) Molla.

Powieki

• Rusztowanie powiek stanowią

tarczki, zbudowane ze zbitej tkanki
łącznej, wygięte odpowiednio do
krzywizny gałki ocznej.

• W tarczkach usadowione są gruczoły

tarczkowe Meiboma z ujściem przy
tylnej krawędzi powieki.

Narząd łzowy

• W pobliżu kąta przyśrodkowego (od

strony nosa) obu powiek, na ich
tylnej krawędzi, znajdują się punkty
łzowe (górny i dolny), stanowiące
początek kanalików łzowych, przez
które odprowadzane są łzy do
woreczka łzowego i następnie do
nosa.

Spojówka

Spojówka (worek spojówkowy) jest
cienką, delikatną błoną śluzową,
która wyściela tylną powierzchnię
obu powiek. Przechodzi ona
następnie na gałkę oczną aż do
rogówki, tworząc przy przejściu fałdy,
zwane załamkami górnym i dolnym.

Spojówka

Słabe unerwienie czuciowe
spojówki pozwala na jej
dotykanie i usuwanie niektórych
ciał obcych z jej powierzchni bez
stosowania kropli
znieczulających.

Aparat ruchowy oka

stanowią mięśnie:

• Proste:

– mięsień prosty górny - przywodzi i

zwraca gałkę oczną ku górze i ku stronie

przyśrodkowej

– mięsień prosty dolny - przywodzi i

zwraca gałkę oczną ku dołowi i ku stronie

bocznej

– mięsień prosty boczny - odwodzi gałkę

oczną

– mięsień prosty przyśrodkowy -

przywodzi gałkę oczną

• Skośne:

– mięsień skośny górny - odwodzi,

obniża gałkę oczną i zwraca ją ku stronie
bocznej

– mięsień skośny dolny - odwodzi, unosi

gałkę oczną i zwraca ją ku stronie
bocznej

Wszystkie te mięśnie oprócz mięśnia

skośnego górnego zaczynają się w
jednym miejscu ( pierścieniu
ścięgnistym wspólnym). Wszystkie
kończą się natomiast w jednym
miejscu, na twardówce, przyczepione
z różnych jej stron.

Mięśnie powiek

- mięsień dźwigacz powieki górnej -
unosi powiekę ku górze

- mięsień okrężny oka - rozległy, leżący
pod skórą powiek, który zamyka
powiekę.

Gałka oczna składa się z:

• Trzech błon:

– Błona włóknistej

(rogówka, twardówka)

– Błona naczyniowej

(tęczówka, ciało rzęskowe,

naczyniówka)

– Błona wewnętrznej

(siatkówka)

• Trzech komór:

– Komora przednia oka
– Komora tylna oka
– Komora szklista gałki ocznej

BŁONA WŁÓKNISTA

Rogówka

Pierwszy ośrodek skupiający promienie świetlne.
Siła łamiąca rogówki wynosi 43 Dioptrie.
Wadliwa łamliwość rogówki jest przyczyną wad
refrakcji.

Funkcję optyczną warunkują:

• odpowiednia wielkość

(średnica 10-13mm)

• gładka powierzchnia
• równomiernie i prawidłowo wypukła krzywizna
• całkowita przejrzystość

BŁONA WŁÓKNISTA

Rogówka jest zbudowana z:

1.

Filmu łzowego

2.

Nabłonka

zbudowanego z 5-6 warstw komórek.

Pomiędzy komórkami znajdują się zakończenia nerwów

czuciowych.
Wysoka aktywność mitotyczna i wysoki metabolizm.
Wymiana komórek co 7 dni.

3.

Błony granicznej przedniej (błony

Bowmana)

-zagęszczenie przednich blaszek warstwy

właściwej rogówki

BŁONA WŁÓKNISTA

4. Istoty właściwej (zrąb rogówki)

9/10

grubości rogówki.
Uporządkowany układ włókien kolagenowych.

5. Blaszki granicznej tylnej (błony

Descemeta)

Bezpostaciowy, szklisty charakter, cienkie niteczki
kolagenowe.

6. Śródbłonka

, który stanowi jedna warstwa komórek

wielobocznych ściśle do siebie przylegających.
Komórki śródbłonka nie ulegają wymianie w ciągu
życia, ich liczba maleje z wiekiem.

BŁONA WŁÓKNISTA

Rogówka nie posiada naczyń

krwionośnych.

Unerwienie rogówki pochodzi od

pierwszej

gałązki nerwu trójdzielnego.

BŁONA WŁÓKNISTA

Twardówka

Gruba, biała

warstwa ochronna, nadająca kształt gałce

ocznej, otaczająca oko od strony oczodołu.
W części tylnej, w miejscu gdzie twardówka

przechodzi w

pochewkę nerwu wzrokowego, grubość jej jest

największa i

wynosi 1,3 mm. W części przedniej jest najcieńsza i jej

grubość równa się 0,3 mm.

Twardówka jest słabo unaczyniona i mało czuła.

BŁONA WŁÓKNISTA

Twardówka

• Blaszka nadtwardówkowa
• Istota właściwa twardówki
• Blaszka brunatna twardówki

BŁONA WŁÓKNISTA

Twardówkę od rogówki oddziela bruzda
twardówki.
W pobliżu granicy z rogówką przebiega

w

bruździe okrężny kanał – zatoka żylna
twardówki (kanał Schlemma).
Z układem żylnym łącza go żyły

wodne.

BŁONA WŁÓKNISTA

Od strony wewnętrznej kanał odgradza od
komory przedniej siateczka beleczkowania.
Ma ona dwie części:
• rogówkowo-twardówkową
• naczyniówkową

(przylega do nasady tęczówki).

Cały ten układ stanowi drogę odpływu cieczy
wodnistej z komory przedniej do naczyń
krwionośnych.

BŁONA NACZYNIOWA

Tęczówka

Zamyka od tyłu przednią komorę.

Ma w centrum otwór źreniczy, którego

średnica

zależy od natężenia światła i odległości oka

od

przedmiotu.

BŁONA NACZYNIOWA

Tęczówka

Zmiany źrenicy zależą od mięśni

gładkich

tęczówki:

– Rozwieracza źrenicy (unerwiony

współczulnie)

– Zwieracza źrenicy (unerwiony

przywspółczulnie).

BŁONA NACZYNIOWA

Ciało rzęskowe

Leży między nasadą tęczówki a

rąbkiem

zębatym, który jest granica pomiędzy
wrażliwą a niewrażliwą na światło

częścią

siatkówki.

BŁONA NACZYNIOWA

Ciało rzęskowe

Składa się z:
1. mięśnia rzęskowego
2. wieńca wyrostków rzęskowych
3. obrączki rzęskowej.

BŁONA NACZYNIOWA

Ciało rzęskowe

Mięśnie odpowiadają za czynność
akomodacyjną.

Wyrostki rzęskowe produkują ciecz
wodnistą.

BŁONA NACZYNIOWA

Ciecz wodnista utrzymuje prawidłowe
napięcie gałki ocznej, które zapewnia
prawidłowość krzywizn powierzchni
łamiących i przejrzystość elementów
optycznych oka.
Dzięki niej odżywiane są struktury
beznaczyniowe: soczewka i rogówka.

BŁONA NACZYNIOWA

Naczyniówka

Rozciąga się od ciała rzęskowego do nerwu
wzrokowego.
Składa się z naczyń krwionośnych, nerwów

i

komórek barwnikowych.
Jest wyłącznym źródłem ukrwienia
zewnętrznych warstw siatkówki.

BŁONA WEWNĘTRZNA

Jest to wewnętrzna, światłoczuła
warstwa gałki ocznej, zwana
siatkówką.
Jej zadaniem jest odbieranie
wrażeń świetlnych.

BŁONA WEWNĘTRZNA

• Składa się z dziesięciu warstw (od zewnątrz):

- warstwa barwników siatkówki

- warstwa nerwowo - nabłonkowa

- błona graniczna zewnętrzna

- warstwa jądrzasta zewnętrzna

- warstwa splotowata zewnętrzna

- warstwa jądrzasta wewnętrzna

- warstwa splotowata wewnętrzna

- warstwa zwojowa nerwu wzrokowego

- warstwa włókien nerwowych

- błona graniczna wewnętrzna

BŁONA WEWNĘTRZNA

BŁONA WEWNĘTRZNA

BŁONA WEWNĘTRZNA

• Warstwa nerwowo - nabłonkowa jest

właściwym narządem odbiorczym. Pozostałe

warstwy służą tylko do przewodzenia

bodźców.

• Składa się z:

- czopków (ok. 7 mln.) - receptory wzroku

wrażliwe na barwy

- pręcików (ok. 125 mln.)- receptory wzroku

wrażliwe na słabe bodźce świetlne (odróżniają

tylko odcienie szarości). Biorą one udział w

widzeniu o zmroku.

BŁONA WEWNĘTRZNA

czopek

pręcik

Porównanie rozmiarów

pręcików i czopków( skala

na prawym rys.= 10 µm).

Schemat oka

•

twardówka

ciało
rzęskowe

tęczówka

ciecz
wodnista

oś
optyczna

oś widzenia

rogówka

soczewka

naczyniówka

nerw
wzrokowy

plamka
ślepa

dołek
środkowy

siatkówka

ciało szkliste

BŁONA WEWNĘTRZNA

W obrębie tzw. bieguna tylnego oka

znajduje się dołek środkowy, leżący w

obszarze plamki (żółtej), czyli małej,

beznaczyniowej przestrzeni siatkówki.

Jest on miejscem najostrzejszego

widzenia.
Plamka żółta, będąca miejscem o

największym skupieniu czopków,

cechuje się największą wrażliwością

na barwy i światło.

BŁONA WEWNĘTRZNA

W obrębie dołeczka brak jest
czterech warstw wewnętrznych:

1. Jądrowej wewnętrznej
2. Warstwy splotowatej wewnętrznej
3. Warstwy komórek zwojowych
4. Warstwy włókien wzrokowych

Rozmieszczenie czopków w

dołku środkowym

BŁONA WEWNĘTRZNA

Drugim ważnym elementem dna oka
jest tarcza nerwu wzrokowego,
leżąca 2mm od plamki w kierunku
nosowym.
Jest to skupisko przede wszystkim
komórek nerwowych biegnących z
siatkówki, które zbierając się na
tarczy tworzą nerw wzrokowy.

BŁONA WEWNĘTRZNA

Impulsy powstałe w komórkach
czopkowych i pręcikowych zostają
najpierw przetworzone w siatkówce,
a następnie przekazywane nerwem
wzrokowym do mózgowia.

BŁONA WEWNĘTRZNA

plamka ślepa - miejsce pozbawione
komórek światłoczułych i dlatego
niewrażliwe na światło

SOCZEWKA

Jest zawieszona na włóknach (zw.

więzadełkami Zinna lub obwódką

rzęskową), które ją umocowują do

pierścieniowatego ciała rzęskowego.

Mieści się w tylnej komorze oka

pomiędzy
tylną powierzchnią tęczówki a przednią
powierzchnią ciała szklistego, wewnątrz
pierścienia utworzonego przez ciało
rzęskowe.

SOCZEWKA

Zadaniem soczewki jest dalsze załamywanie

promieni przechodzących przez źrenicę.

Jej kształt powoduje to, że ma dużą zdolność

załamywania promieni świetlnych wpadających do
oka.

Skurcz akomodacyjny mięśnia rzęskowego

powoduje zwolnienie napięcia obwódki rzęskowej i
zwiększa się moc łamiąca soczewki.

SOCZEWKA

Składa się z:
• torebki - cienka jednorodna błona,
• kory
• jądra.

*** WIDZENIE OBIEKTÓW

ZNAJDUJĄCYCH SIĘ BLISKO

***

Światło z obiektów położonych blisko
ulega słabszemu załamaniu niż
światło biegnące z obiektów
znajdujących się od nas daleko. W
takiej sytuacji soczewka robi się
grubsza (bardziej wypkła),  i jej
zdolnosć skupiająca się zwiększa.

*** WIDZENIE OBIEKTÓW

ZNAJDUJĄCYCH SIĘ DALEKO

***

Światło z obiektów położonych daleko
ulega nieznacznemu załamaniu. W
takiej sytuacji soczewka robi się
cieńsza (mniej wypukła), a jej
zdolność skupiająca maleje.

Komory oka

Przednia komora oka jest to przestrzeń

ograniczona tylną powierzchnią rogówki,

przednią powierzchnią torebki soczewki

razem z przednią powierzchnią tęczówki.

Tylna komora oka znajduje się za

tęczówką, pomiędzy boczną częścią

soczewki a ciałem rzęskowym.

Obie komory wypełnione są cieczą

wodnistą, produkowaną przez ciało

rzęskowe.

Krążenie cieczy

wodnistej

Wytworzona ciecz zbiera się najpierw w

komorze tylnej, następnie szczeliną

między soczewką a tęczówką i dalej

przez źrenicę przedostaje się do komory

przedniej. Z komory przedniej częściowo

jest wchłaniana przez tęczówkę, a reszta

odpływa przez tzw. kąt przesączania,

znajdujący się pomiędzy obwodową

częścią rogówki a tęczówką.

Krążenie cieczy

wodnistej

Tam też płyn komory przedniej
uchodzi do tzw. żył wodnych, aby
ostatecznie dotrzeć do splotów
żylnych twardówkowo-
nadtwardówkowych, opuszczających
oko. Krążenie cieczy wodnej, a więc i
prawidłowa budowa komory przedniej
i tylnej ma ogromne znaczenie w
regulacji ciśnienia śródocznego.

Komory oka

Ciało szkliste

Wypełnia centralną część oka pomiędzy

soczewką a siatkówką i stanowi 2/3 objętości

gałki ocznej.
Jest to przezroczysta, galaretowata substancja

w 99% składająca się z wody, pozbawiona

nerwów oraz naczyń krwionośnych.
Rola ciała szklistego polega na utrzymaniu

kształtu oka; ciało szkliste bierze też udział w

załamywaniu promieni świetlnych oraz

amortyzuje wstrząsy i ruchy; odgrywa też

ważną rolę w regulacji ciśnienia

wewnątrzgałkowego.

Unaczynienie oka:

• Unaczynienie tętnicze oka zapewnia

tętnica oczna – pierwsza gałąź tętnicy
szyjnej wewnętrznej

tętnica środkowa siatkówki jest tętnicą
anatomicznie końcową

błona naczyniowa jest zaopatrywana przez
tętnice rzęskowe

Unaczynienie oka:

• Układ żylny oka

Krew jest odprowadzana przez 4 żyły
wirowate (z błony naczyniowej) i żyły
rzęskowe przednie (z okolicy ciała
rzęskowego), a następnie odpływa do
żyły ocznej górnej i dolnej.

Unerwienie oka:

• Ruchowe:

– Nerw czaszkowy III – okoruchowy
– Nerw czaszkowy IV – bloczkowy
– Nerw czaszkowy VI – odwodzący
– Odgałęzienia nerwu czaszkowego VII –

twarzowego

• Czuciowe:

– Nerw oczny – 1. gałąź nerwu

trójdzielnego

Wady refrakcji

Lek. med. Ewa Supady

Refrakcja

Zdolność i siła załamywania
promieni świetlnych przez układ
optyczny oka nazywa się
łamliwością lub refrakcją.

Refrakcja

Wiązka promienia wpadająca do oka i
dążąca do siatkówki musi przejść przez

cały

układ optyczny oka (rogówka, komora
przednia, soczewka i ciało szkliste) i na
poszczególnych jego elementach ulega
załamywaniu.

Mechanizm widzenia

Przezroczyste elementy gałki ocznej
tworzą układ załamujący i skupiający
promienie świetlne odbite od otaczających
przedmiotów.

Fala świetlna przechodzi najpierw przez
rogówkę, potem przez komorę przednią
oka (ciecz wodnista), soczewkę i ciałko
szkliste. W końcu pada na elementy
światłoczułe siatkówki i tam powstaje
obraz rzeczywisty, pomniejszony,
odwrócony.

Refrakcja

W tym układzie na rogówkę przypada

2/3

mocy optycznej, na soczewkę 1/3

mocy

optycznej, reszta ośrodków optycznych

nie

ma takiego znaczenia w refrakcji.

Wada refrakcji

Jest to wada wzroku uniemożliwiająca
promieniom świetlnym skupianie się w
pojedynczym ognisku na siatkówce.

Do wad refrakcji zalicza się:
• krótkowzroczność,
• dalekowzroczność,
• astygmatyzm,
• starczowzroczność.

Wady refrakcji określa się wykonując:

• Skiaskopię

• Autorefraktometrię (komputerową).

• Skiaskopia, metoda badania refrakcji

oka, polegająca na obserwacji ruchu
cienia powstającego przy oświetlaniu
źrenicy. W nadwzroczności cień
porusza się w kierunku zgodnym z
kierunkiem ruchu światła, natomiast w
krótkowzroczność - w odwrotnym.
Skiaskopia umożliwia dokładne
określenie siły szkieł korekcyjnych.

Miarowość - to prawidłowe załamywanie
światła w oku.
Promienie równolegle wpadają do oka i po
załamaniu przez układ optyczny, skupiają
się na siatkówce.
Tylko w takim przypadku obraz będzie
widziany ostro i wyraźnie przez człowieka.

oko prawidłowo widzące

• promienie światła załamane w

układzie
optycznym skupiają się na siatkówce

 

                                 

          

Ryc.7-2 Miarowość (emmetropia). Oko prawidłowe

 

oko prawidłowo widzące

oko krótkowzroczne

• promienie światła załamane w

układzie
optycznym ogniskują się przed
siatkówką

oko krótkowzroczne

oko krótkowzroczne

Objawy:
1. Zamglone widzenie do dali
2. Wyraźne widzenie z bliska
3. Pogorszenie widzenia o zmierzchu i

w nocy

4. Mrużenie oczu przy patrzeniu w dal
• soczewka rozpraszająca przesuwa

ognisko na siatkówkę (soczewki -)

oko krótkowzroczne

Rodzaje:
1.

Osiowa - os przednio-tylna gałki ocznej
jest za długa do siły łamiacej soczewki i
rogówki. Jest związana ze wzrostem gałki
ocznej u dzieci i młodzieży.

2.

Soczewkowa – zbyt kulista soczewka w
stosunku do długości gałki ocznej. Może
być wrodzona lub spowodowana
pęcznieniem soczewki w zaćmie
początkowej czy cukrzycy.

oko krótkowzroczne

3. Rogówkowa – zbyt kulista rogówka

w stosunku do długości gałki ocznej.
Może być wrodzona lub
spowodowana rozpoczynającym się
stożkiem rogówki.

oko krótkowzroczne

Podział na:
• Krótkowzroczność niską (do -2,5D)
• Krótkowzroczność średnią (od -2,5D

do -6,0D)

• Krótkowzroczność wysoką (powyżej-

6,0D)

oko dalekowzroczne

• promienie załamane w układzie

optycznym

ogniskują się poza siatkówką

oko dalekowzroczne

oko dalekowzroczne

oko dalekowzroczne

Objawy:
1.

Zależą od wieku i wielkości wady

2.

Młodzi ludzie mogą kompensować
wadę zakresem akomodacji (objawy
zmęczeniowe: bóle głowy, oczu,
łzawienie)

• soczewka skupiająca przesuwa ognisko

na

siatkówkę (soczewki +)

oko dalekowzroczne

• Częstymi objawami są: mrużenie

jednego
oka, tarcie oczu, marszczenie brwi,
niezręczność, światłowstręt,
zaczerwienienie oczu i łzawienie.
Dorośli ponadto skarżą się na bóle
głowy, zawroty, niekiedy nudności oraz
męczenie się oczu przy pracach z
bliska.

oko dalekowzroczne

Rodzaje:
1. Osiowa – zbyt krótka gałka oczna do

siły łamiącej soczewki i rogówki

2. Soczewkowa – zbyt płaska

soczewka do siły łamiącej rogówki i

do długości gałki ocznej

3. Rogówkowa – zbyt płaska rogówka

do siły łamiącej soczewki i do

długości gałki ocznej

oko dalekowzroczne

Podział na:
• Dalekowzroczność niską (do +2,5D)
• Dalekowzroczność średnią (od +2,5

do +6,0D)

• Nadwzroczność wysoką (powyżej

+6,0D)

Korekcja

układ niezborny -

astygmatyzm

• w układzie niezbornym krzywizny

załamywania różnią się między sobą

• nie istnieje jedno ognisko dla promieni
załamywanych w układzie
• przyczyną niezborności może być zmiana
sferyczna kształtu rogówki na formę

jajowatą

• niezborność koryguje się soczewkami
cylindrycznymi (kształt wycinka walca) lub
torycznymi (o powierzchni wycinka beczki)

układ niezborny -

astygmatyzm

układ niezborny -

astygmatyzm

Objawy:
1. Niezależnie od wieku zamglone

widzenie do dali i bliży

2. Pionowe linie mogą być wyraźniejsze

niż poziome lub odwrotnie

3. Mrużenie oczu dla wyraźniejszego

widzenia

4. Czołowe bóle głowy

układ niezborny -

astygmatyzm

Podział:
• Niezborność regularna - południki

główne są do siebie prostopadłe

• Niezborność nieregularna – nie

można oznaczyć południków
głównych, powierzchnia rogówki jest
w znacznym stopniu zniekształcona

układ niezborny -

astygmatyzm

Podział niezborności regularnej:

1. Niezborność prosta krótkowzroczna

lub nadwzroczna (tylko wada
cylindryczna bez komponenty
sferycznej)

2. Niezborność złożona (wadzie

cylindrycznej towarzyszy wada
sferyczna)

układ niezborny -

astygmatyzm

3. Niezborność złożona

krótkowzroczna (w obu osiach
refrakcja ujemna)

4. Niezborność złożona nadwzroczna

(w obu osiach refrakcja dodatnia)

5. Niezborność mieszana (w jednej osi

refrakcja dodatnia w drugiej
ujemna)

starczowzroczność

• Niewystarczająca akomodacja dla

ostrego

widzenia z bliska

Zazwyczaj pojawia się po 40rż i jest
związana z malejącym zakresem
akomodacji.
Korygujemy ją soczewkami +

starczowzroczność

Objawy:
1. Wyraźne widzenie w dal,

przymglone do bliży

2. Pacjent odsuwa czytany tekst coraz

dalej

3. Wymaga dobrego światła, aby

widzieć z bliska

4. Czołowe bóle głowy i napięcie oczu

Źródła:

•

M.H.Niżankowska „Podstawy okulistyki”,

•

M.Jarzębińska-Vecerova, D.Tuleja „Podstawy refrakcji oka i korekcji

wad wzroku”,

•

http://pl.wikipedia.org/wiki/Oko

•

http://zdrowie.org.pl/diseases/wyswietl_vad.php?id=1048

•

http://ifnt.fizyka.amu.edu.pl/dydaktyka/hatem_p/www_oko/strona3.

htm

•

http://www.swiatlo.tak.pl/pts/pts-oko.php

•

http://www.jzo.com.pl/izoptyka/05/wrzesien/nadwzrocznosc.pdf

•

http://copernicus.9lo.lublin.pl/~jrr/oko2/budowa.html

•

http://sound.eti.pg.gda.pl/student/pp/oko_wyklad.pdf

•

http://195.117.188.199/rozdzial_1_12.htm

•

http://www.if.pwr.wroc.pl/~zajac/REFRAKCJA/ROZWOJ%20WAD

%20REFRAKCJI.pdf

•

http://www.kli-

okul.katowice.pl/hatemele/pracownie/PRA005/p005.html