Nepotyzm, kumoterstwo i klientelizm możemy

zliczyć do szeroko rozumianej korupcji, która

jest nadużyciem stanowiska publicznego w

celu uzyskania prywatnych korzyści. Jednak

niektóre ujęcia wymienionych patologii należy

traktować osobno gdyż charakteryzują się

długotrwałością i ciągłością w odróżnieniu od

np. łapownictwa.

Nepotyzm (łac. nepos -wnuk, bratanek) to faworyzowanie
członków rodziny przy obsadzaniu stanowisk i przydzielaniu
godności, rozstrzygnięć przetargów, przyznawania ulg lub
przywilejów itp. Nepotyzm ze swojej natury będzie miał
tendencje do przekształcania się w relację długotrwałą, co jest
konsekwencją związków rodzinnych łączących obie strony.

Określenie powstało w średniowieczu, gdy papieże i biskupi

starali się zapewnić pozycję społeczną i majątek swoim

nieślubnym synom, określanym za pomocą eufemizmu

"siostrzeniec". Niekiedy przybierało to formę podnoszenia do

godności kardynalskiej, co miało zapewnić kontynuację

"dynastii" papieskiej. Przykładem jest Papież Kalikst III z

rodziny Borgia, który uczynił kardynałami dwóch swoich

siostrzeńców; jeden z nich, Rodrigo, został papieżem

Aleksandrem I. Aleksander, jeden z najbardziej

skorumpowanych papieży, podniósł Alessandro Farnese, brata
swojej kochanki, do godności kardynała; Farnese został potem

papieżem Pawłem III. Paweł z kolei mianował kardynałami

dwóch siostrzeńców w wieku lat czternastu i szesnastu.

Praktykom tym kres położyła bulla papieża Innocentego XII z 1692, która raz na

zawsze zakazała papieżom nadawania urzędów i godności jakimkolwiek

krewnym…

Od nepotyzmu nie był wolny PRL, choć wtedy - bez

wolnych mediów i prawdziwej opinii publicznej - sprawy

te nie miały szans na oficjalne napiętnowanie i

potępienie. Chyba że były przedmiotem partyjnych

rozrachunków. A przecież z możliwości, jakie dawały

wysokie partyjne funkcje, a nawet sama przynależność

do PZPR lub ZSL, stanowiska w państwowych zakładach

pracy czy na uczelniach, korzystało bardzo wielu. Ci,

którzy stali poza układem, z zazdrością patrzyli, z jak

można sobie i swoim bliskim ułatwić życie w

ówczesnym systemie.

Służby mundurowe PRL, ze względu na liczne przywileje
materialne i możliwość szybkiego awansu społecznego,
funkcjonowały w - można powiedzieć - niemal odrębnym i
lepszym świecie niż ten, w jakim żyli zwykli obywatele
tamtego państwa.

W dzisiejszych czasach o nepotyzm są
niekiedy oskarżane potężne politycznie
rody, jak rodziny Kennedych czy Bushów
(gubernator Jeb Bush w stanie Floryda) w
amerykańskiej polityce. W 2002 nowo
wybrany gubernator Alaski, Frank
Murkowski, wyznaczył swą córkę Lisę
Murkowski na opuszczony przez siebie fotel
senatora.

Nepotyzm jest powszechny w krajach

Trzeciego Świata, gdzie lojalność wobec

rodziny jest nakazem kulturowym i gdzie

faworyzowanie krewnych przybiera nierzadko

karykaturalne formy.

W skrajnie dyktatorskich reżimach

zdarza się "dziedziczenie"

najwyższych stanowisk w państwie,

czego przykładem jest Korea

Północna, gdzie pozycję przywódcy

państwa i partii po Kim Ir Senie objął

jego syn, Kim Dzong Il.

Nepotyzm, czyli faworyzowanie członków rodziny przy rozdziale jakichś dóbr,

jest zjawiskiem niejednoznacznym, a ocena poszczególnych przypadków, w

których mogło ono mieć miejsce, zależy często od interpretacji czy też punktu

widzenia. W sferze publicznej nepotyzm jako swego rodzaju patologia jest

możliwy w społeczeństwach nowoczesnych,

jeżeli przez nowoczesność rozumiemy rozdzielenie funkcji, urzędu od osoby
sprawującej ten urząd. Gdy o obsadzaniu stanowisk decydują kompetencje,

nie zaś pochodzenie czy pokrewieństwo, to zatrudnianie członków rodziny (a

także przyjaciół) może budzić podejrzenia co do tego, czy rzeczywiście o ich

wyborze zdecydowały walory merytoryczne. Wątpliwości biorą się stąd, że –

po pierwsze, w wielu wypadkach trudno jest obiektywnie ocenić kompetencje

bliskiej osoby, a po drugie – rodzinę często łączą więzy ekonomiczne (zarówno

formalne, jak i nieformalne), więc decydent może odnosić – pośrednie –

korzyści finansowe. Zastrzeżenia budzi przede wszystkim zatrudnianie i

współpraca z rodziną podejmowana

przez osoby dysponujące pieniędzmi publicznymi. Prywatny przedsiębiorca

przyjmujący do pracy członka rodziny ryzykuje własny majątek, natomiast

osoba na stanowisku kierowniczym w instytucji publicznej nie ponosi takiego

ryzyka. Ostatnio problem nepotyzmu stał się tematem publicznej dyskusji.

Klientelizm jest zjawiskiem bardzo starym, znanym w
historii od czasów antycznych. W zasadzie można go
spotkać we wszystkich epokach historycznych i na
wszystkich kontynentach. W większości społeczeństw
zarówno historycznych jak i obecnych występowały bądź
występują układy klientelistyczne, różnice mają miejsce w
natężeniu tego zjawiska.

W starożytnym Rzymie klientelizm był jedną z

charakterystycznych cech tamtejszego systemu społecznego i

politycznego, choć bardzo trudno dokładnie scharakteryzować

jego szczegółowe zasady. Patroni - z reguły zamożni

patrycjusze (ale nie tylko) - otaczali się gronem uboższych

obywateli-klientów. Poparcie klientów podnosiło prestiż

patrona i wzmacniało jego polityczne wpływy w Republice.

Klienci w zamian otrzymywali ochronę i wsparcie ze strony

potężnego „przyjaciela”. Układ pomiędzy patronem a klientem

miał często charakter dziedziczny i był silnie zakorzeniony w

tradycji rzymskiej (choć nie w rzymskim prawie).

W historii Polski podobne obyczaje rozprzestrzeniły się

szczególnie w Rzeczpospolitej Obojga Narodów (XVI-XVIII w.).

W ówczesnym państwie szlacheckim rolę patronów odgrywało

bogate możnowładztwo potrzebujące wsparcia politycznego

szlachty podczas obrad sejmowych. Z drugiej strony ambitni

przedstawiciele średniej szlachty potrzebowali poparcia ze

strony możnowładców przy realizacji swoich karier

politycznych. W ten sposób powstawały układy klientelistyczne

pomiędzy ambitnym przywódcą lokalnej szlachty a

miejscowym możnowładcą, który wspomagał karierę

polityczną swojego klienta. Obok tych klientów magnaci

otaczali się „dworem” klientów szlacheckich. Szlachta

obdarzana przyjaźnią magnata odpłacała się wzmacniając

pozycję patrona na sejmikach ziemskich i podnosząc ich

prestiż

Obecnie klientelizmem nazywamy układ nieformalnych

zależności typu ekonomiczno-politycznego, w ramach

których wpływowy decydent polityczny (lub zasobny

dysponent dóbr ekonomicznych) roztacza opiekę nad

osobą (lub grupą społeczną) w zamian za poparcie
polityczne. Zjawisko klientelizmu jest powszechnie

uznawane za formę patologii społecznej, ponieważ

narusza formalne i oficjalne reguły gry politycznej i

ekonomicznej. Powiązania typu klientelistycznego

zaburzają prawidłowy (z punktu widzenia obowiązujących

urządzeń i instytucji społeczno-politycznych) proces

dystrybucji dóbr politycznych i ekonomicznych,

doprowadzając do powstania "szarej strefy" nie

podlegającej ogólnospołecznej kontroli.

Powiązania typu klientelistycznego stanowią często

(zwłaszcza w krajach niedemokratycznych lub w

demokracjach nieskonsolidowanych) przedmiot dążeń

partii politycznych. Wykreowanie tego typu zależności

spełnia funkcję elementu strategii partyjnej, której

głównym celem jest osiągnięcie swoistego monopolu w

zakresie korzystania ze społecznej legitymacji

określonego sektora społecznego. We współczesnych

demokracjach występowanie partii w roli ogniwa

klientelistycznego jest rzadko spotykane i znacznie

ograniczone.

W tym wypadku klientelizm przejawiać się może

w silnie zaznaczonym w ramach polityki państwa

pierwiastku "lokalizmu", czyli obecności interesów

lokalnych lub regionalnych w grupie celów

priorytetowych państwa. W takim układzie

dochodzi do trudno uchwytnej wymiany poparcia

wyborczego w zamian za określone przywileje i

dobra świadczone na rzecz określonego regionu.

Za przykłady ilustrujące opisane wyżej zjawisko

mogą posłużyć niektóre partie polityczne w

Irlandii i Islandii, włoska Liga Północna - Federalne

Włochy czy katalońskie ugrupowanie Zbieżność i

Związek.

W państwach niedemokratycznych, a także w młodych demokracjach

strategie klientelistyczne przybierają najczęściej postać patronażu

administracyjnego (biurokratycznego). W systemach totalitarnych,

gdzie funkcjonuje monopartia ciesząca się monopolem w zakresie

obsadzania stanowisk w administracji państwowej, klientelizm oparty

jest na więzi bezwzględnej lojalności i posłuszeństwa wobec partii-

monopolisty. Klientelizm w wersji biurokratycznej ujawnia się także w

sposób wyrazisty w nowo powstających systemach politycznych (np.

kraje postkomunistyczne Europy Wschodniej i Środkowej) oraz w

krajach, w których system partyjny uległ znaczącej erozji. W tym

pierwszym przypadku demontaż struktur starego reżimu wiąże się ściśle

z likwidacją dotychczasowego układu biurokratycznego. Następuje

wymiana starych kadr na nowe, które są związane z nowymi partiami

politycznymi odpowiedzialnymi za przeobrażenia polityczne. Krótko

mówiąc, rebiurokratyzacja w takich sytuacjach stanowi mechanizm

kreowania przez partie polityczne nowej klienteli politycznej. W drugim

przypadku, gdzie partie polityczne utraciły pozycję wpływowego aktora

politycznego, ich rolę przejmuje aparat biurokratyczny. Klientelizm w tej

sytuacji opiera się na zależnościach hierarchicznych, a instrumentem

oddziaływania patrona na klienta są powiązania służbowe (kraje

afrykańskie: Kenia, Uganda, Gabon).

Układy klientelistyczne są także tworzone przez

wyrazistych liderów drogą promowania

populistycznego typu polityki. Wówczas powiązania

oparte są na przywiązaniu (upośledzonej społecznie

i ekonomicznie) części społeczeństwa do przywódcy

i jego oferty programowej (np. prezydent Jerry

Rawlings w Ghanie czy Daniel arap Moi w Kenii).

Bazę dla kształtowania się powiązań

klientelistycznych stanowi także solidarność

grupowa np. etniczna, rasowa czy też religijna. Z

taką sytuacją mamy do czynienia w krajach

afrykańskich, gdzie często głównym rysem

różnicującym partie nie jest oferta programowa,

lecz powiązania klientelistyczne z grupami

etnicznymi. W tym przypadku tożsamość etniczna

stanowi podstawę patronażu politycznego oraz

główne kryterium dystrybucji dóbr (np. Tanzania,

Botswana czy Senegal).

Kumoterstwo to wzajemne popieranie się ludzi

związanych przynależnością do jakiejś grupy czy

pokrewieństwem, zwykle dla osiągnięcia pozycji

społecznej lub korzyści materialnych, nie opierające się

na ocenie wartości tych osób, lecz na fakcie znajomości.

Kumoterstwo jest pojęciem nieco szerszym niż

nepotyzm, gdyż dotyczy nie tylko krewnych, ale

znacznie częściej przyjaciół i znajomych.

Kumoterstwo jest na tyle powszechnym zjawiskiem na całym
świecie, że w demokratycznych państwach postuluje się
"przezroczystość" wszelkich procedur w życiu publicznym. O
wspieranie znajomych oskarżani są nawet politycy z
pierwszych stron gazet, jak prezydenci i premierzy. Jedną z
najważniejszych międzynarodowych organizacji realizujących
walkę z korupcją i nepotyzmem jest Transparency
International.

Kumoterstwo, podobnie jak klientelizm, jest zjawiskiem obecnym w

otaczającym nas świecie niemal od zawsze. Pomiędzy

kumoterstwem a klientelizmem istnieje wiele podobieństw, jednak

występują również fundamentalne różnice. W pewnym sensie

można powiedzieć, że oba zjawiska wzajemnie się uzupełniają.

Kumoterstwo można widzieć jako rozwinięcie koleżeństwa,
przekształcenie go w związek mający służyć obu stronom
w osiąganiu długotrwałych korzyści. Kumoterstwo, w
przeciwieństwie do klientelizmu, jest relacją dwóch osób o
podobnym znaczeniu, tak że żadna z nich nie dominuje
nad partnerem. Jednocześnie, podobnie jak w przypadku
klientelizmu, kumoterstwo jest związkiem długotrwałym,
nie ograniczającym się do jednorazowego załatwienia
sprawy, jak w łapówkarstwie.

Osoby uczestniczące w tym związku wymieniają między

sobą jakieś korzyści albo wspierają się w osiąganiu

wspólnych celów. Ze względu na równoprawny

charakter tej relacji – często związany z długotrwałą

przyjaźnią łączącą obie strony – wzajemne świadczenia

mogą być przynajmniej częściowo bezinteresowne,

bądź zadośćuczynienie jednej ze stron może być

odroczone w czasie do bliżej nieokreślonego terminu.

Klientelizm i kumoterstwo nie zawsze łączą się z przekraczaniem przepisów

prawa, choć zawsze mają charakter nieformalny i są dwuznaczne z etycznego

punktu widzenia.