Nepotyzm, kumoterstwo i klientelizm możemy 

zliczyć do szeroko rozumianej korupcji, która 

jest nadużyciem stanowiska publicznego w 

celu uzyskania prywatnych korzyści. Jednak 

niektóre ujęcia wymienionych patologii należy 

traktować osobno gdyż charakteryzują się 

długotrwałością i ciągłością w odróżnieniu od 

np. łapownictwa.

Nepotyzm (łac. nepos -wnuk, bratanek) to faworyzowanie 
członków rodziny przy obsadzaniu stanowisk i przydzielaniu 
godności, rozstrzygnięć przetargów, przyznawania ulg lub 
przywilejów itp. Nepotyzm ze swojej natury będzie miał 
tendencje do przekształcania się w relację długotrwałą, co jest 
konsekwencją związków rodzinnych łączących obie strony.

Określenie powstało w średniowieczu, gdy papieże i biskupi 

starali się zapewnić pozycję społeczną i majątek swoim 

nieślubnym synom, określanym za pomocą eufemizmu 

"siostrzeniec". Niekiedy przybierało to formę podnoszenia do 

godności kardynalskiej, co miało zapewnić kontynuację 

"dynastii" papieskiej. Przykładem jest Papież Kalikst III z 

rodziny Borgia, który uczynił kardynałami dwóch swoich 

siostrzeńców; jeden z nich, Rodrigo, został papieżem 

Aleksandrem I. Aleksander, jeden z najbardziej 

skorumpowanych papieży, podniósł Alessandro Farnese, brata 
swojej kochanki, do godności kardynała; Farnese został potem 

papieżem Pawłem III. Paweł z kolei mianował kardynałami 

dwóch siostrzeńców w wieku lat czternastu i szesnastu.

Praktykom tym kres położyła bulla papieża Innocentego XII z 1692, która raz na 

zawsze zakazała papieżom nadawania urzędów i godności jakimkolwiek 

krewnym…

Od nepotyzmu nie był wolny PRL, choć wtedy - bez 

wolnych mediów i prawdziwej opinii publicznej - sprawy 

te nie miały szans na oficjalne napiętnowanie i 

potępienie. Chyba że były przedmiotem partyjnych 

rozrachunków. A przecież z możliwości, jakie dawały 

wysokie partyjne funkcje, a nawet sama przynależność 

do PZPR lub ZSL, stanowiska w państwowych zakładach 

pracy czy na uczelniach, korzystało bardzo wielu. Ci, 

którzy stali poza układem, z zazdrością patrzyli, z jak 

można sobie i swoim bliskim ułatwić życie w 

ówczesnym systemie.

Służby mundurowe PRL, ze względu na liczne przywileje 
materialne i możliwość szybkiego awansu społecznego, 
funkcjonowały w - można powiedzieć - niemal odrębnym i 
lepszym świecie niż ten, w jakim żyli zwykli obywatele 
tamtego państwa.

W dzisiejszych czasach o nepotyzm są 
niekiedy oskarżane potężne politycznie 
rody, jak rodziny Kennedych czy Bushów 
(gubernator Jeb Bush w stanie Floryda) w 
amerykańskiej polityce. W 2002 nowo 
wybrany gubernator Alaski, Frank 
Murkowski, wyznaczył swą córkę Lisę 
Murkowski na opuszczony przez siebie fotel 
senatora.

Nepotyzm jest powszechny w krajach 

Trzeciego Świata, gdzie lojalność wobec 

rodziny jest nakazem kulturowym i gdzie 

faworyzowanie krewnych przybiera nierzadko 

karykaturalne formy.

W skrajnie dyktatorskich reżimach 

zdarza się "dziedziczenie" 

najwyższych stanowisk w państwie, 

czego przykładem jest Korea 

Północna, gdzie pozycję przywódcy 

państwa i partii po Kim Ir Senie objął 

jego syn, Kim Dzong Il.

Nepotyzm, czyli faworyzowanie członków rodziny przy rozdziale jakichś dóbr, 

jest zjawiskiem niejednoznacznym, a ocena poszczególnych przypadków, w 

których mogło ono mieć miejsce, zależy często od interpretacji czy też punktu 

widzenia. W sferze publicznej nepotyzm jako swego rodzaju patologia jest 

możliwy w społeczeństwach nowoczesnych,

jeżeli przez nowoczesność rozumiemy rozdzielenie funkcji, urzędu od osoby 
sprawującej ten urząd. Gdy o obsadzaniu stanowisk decydują kompetencje, 

nie zaś pochodzenie czy pokrewieństwo, to zatrudnianie członków rodziny (a 

także przyjaciół) może budzić podejrzenia co do tego, czy rzeczywiście o ich 

wyborze zdecydowały walory merytoryczne. Wątpliwości biorą się stąd, że – 

po pierwsze, w wielu wypadkach trudno jest obiektywnie ocenić kompetencje 

bliskiej osoby, a po drugie – rodzinę często łączą więzy ekonomiczne (zarówno 

formalne, jak i nieformalne), więc decydent może odnosić – pośrednie – 

korzyści finansowe. Zastrzeżenia budzi przede wszystkim zatrudnianie i 

współpraca z rodziną podejmowana

przez osoby dysponujące pieniędzmi publicznymi. Prywatny przedsiębiorca

przyjmujący do pracy członka rodziny ryzykuje własny majątek, natomiast 

osoba na stanowisku kierowniczym w instytucji publicznej nie ponosi takiego 

ryzyka. Ostatnio problem nepotyzmu stał się tematem publicznej dyskusji.

Klientelizm jest zjawiskiem bardzo starym, znanym w 
historii od czasów antycznych. W zasadzie można go 
spotkać we wszystkich epokach historycznych i na 
wszystkich kontynentach. W większości społeczeństw 
zarówno historycznych jak i obecnych występowały bądź 
występują układy klientelistyczne, różnice mają miejsce w 
natężeniu tego zjawiska.

W starożytnym Rzymie klientelizm był jedną z 

charakterystycznych cech tamtejszego systemu społecznego i 

politycznego, choć bardzo trudno dokładnie scharakteryzować 

jego szczegółowe zasady. Patroni - z reguły zamożni 

patrycjusze (ale nie tylko) - otaczali się gronem  uboższych 

obywateli-klientów. Poparcie klientów podnosiło prestiż 

patrona i wzmacniało jego polityczne  wpływy w Republice. 

Klienci w zamian otrzymywali ochronę i wsparcie ze strony 

potężnego „przyjaciela”. Układ pomiędzy patronem a klientem 

miał często charakter dziedziczny i był silnie zakorzeniony w 

tradycji rzymskiej (choć nie w rzymskim prawie).

W historii Polski podobne obyczaje rozprzestrzeniły się 

szczególnie w Rzeczpospolitej Obojga Narodów (XVI-XVIII w.). 

W ówczesnym państwie szlacheckim rolę patronów odgrywało 

bogate możnowładztwo potrzebujące wsparcia politycznego 

szlachty podczas obrad sejmowych. Z drugiej strony ambitni 

przedstawiciele średniej szlachty potrzebowali poparcia ze 

strony możnowładców przy realizacji swoich karier 

politycznych. W ten sposób powstawały układy klientelistyczne 

pomiędzy ambitnym przywódcą lokalnej szlachty a 

miejscowym możnowładcą, który wspomagał karierę 

polityczną swojego klienta. Obok tych klientów magnaci 

otaczali się „dworem” klientów szlacheckich. Szlachta 

obdarzana przyjaźnią magnata odpłacała się wzmacniając 

pozycję patrona na sejmikach ziemskich i podnosząc ich 

prestiż

Obecnie klientelizmem nazywamy układ nieformalnych 

zależności typu ekonomiczno-politycznego, w ramach 

których wpływowy decydent polityczny (lub zasobny 

dysponent dóbr ekonomicznych) roztacza opiekę nad 

osobą (lub grupą społeczną) w zamian za poparcie 
polityczne. Zjawisko klientelizmu jest powszechnie 

uznawane za formę patologii społecznej, ponieważ 

narusza formalne i oficjalne reguły gry politycznej i 

ekonomicznej. Powiązania typu klientelistycznego 

zaburzają prawidłowy (z punktu widzenia obowiązujących 

urządzeń i instytucji społeczno-politycznych) proces 

dystrybucji dóbr politycznych i ekonomicznych, 

doprowadzając do powstania "szarej strefy" nie 

podlegającej ogólnospołecznej kontroli. 

Powiązania typu klientelistycznego stanowią często 

(zwłaszcza w krajach niedemokratycznych lub w 

demokracjach nieskonsolidowanych) przedmiot dążeń 

partii politycznych. Wykreowanie tego typu zależności 

spełnia funkcję elementu strategii partyjnej, której 

głównym celem jest osiągnięcie swoistego monopolu w 

zakresie korzystania ze społecznej legitymacji 

określonego sektora społecznego. We współczesnych 

demokracjach występowanie partii w roli ogniwa 

klientelistycznego jest rzadko spotykane i znacznie 

ograniczone. 

W tym wypadku klientelizm przejawiać się może 

w silnie zaznaczonym w ramach polityki państwa 

pierwiastku "lokalizmu", czyli obecności interesów 

lokalnych lub regionalnych w grupie celów 

priorytetowych państwa. W takim układzie 

dochodzi do trudno uchwytnej wymiany poparcia 

wyborczego w zamian za określone przywileje i 

dobra świadczone na rzecz określonego regionu. 

Za przykłady ilustrujące opisane wyżej zjawisko 

mogą posłużyć niektóre partie polityczne w 

Irlandii i Islandii, włoska Liga Północna - Federalne 

Włochy czy katalońskie ugrupowanie Zbieżność i 

Związek.

W państwach niedemokratycznych, a także w młodych demokracjach 

strategie klientelistyczne przybierają najczęściej postać patronażu 

administracyjnego (biurokratycznego). W systemach totalitarnych, 

gdzie funkcjonuje monopartia ciesząca się monopolem w zakresie 

obsadzania stanowisk w administracji państwowej, klientelizm oparty 

jest na więzi bezwzględnej lojalności i posłuszeństwa wobec partii-

monopolisty. Klientelizm w wersji biurokratycznej ujawnia się także w 

sposób wyrazisty w nowo powstających systemach politycznych (np. 

kraje postkomunistyczne Europy Wschodniej i Środkowej) oraz w 

krajach, w których system partyjny uległ znaczącej erozji. W tym 

pierwszym przypadku demontaż struktur starego reżimu wiąże się ściśle 

z likwidacją dotychczasowego układu biurokratycznego. Następuje 

wymiana starych kadr na nowe, które są związane z nowymi partiami 

politycznymi odpowiedzialnymi za przeobrażenia polityczne. Krótko 

mówiąc, rebiurokratyzacja w takich sytuacjach stanowi mechanizm 

kreowania przez partie polityczne nowej klienteli politycznej. W drugim 

przypadku, gdzie partie polityczne utraciły pozycję wpływowego aktora 

politycznego, ich rolę przejmuje aparat biurokratyczny. Klientelizm w tej 

sytuacji opiera się na zależnościach hierarchicznych, a instrumentem 

oddziaływania patrona na klienta są powiązania służbowe (kraje 

afrykańskie: Kenia, Uganda, Gabon).

Układy klientelistyczne są także tworzone przez 

wyrazistych liderów drogą promowania 

populistycznego typu polityki. Wówczas powiązania 

oparte są na przywiązaniu (upośledzonej społecznie 

i ekonomicznie) części społeczeństwa do przywódcy 

i jego oferty programowej (np. prezydent Jerry 

Rawlings w Ghanie czy Daniel arap Moi w Kenii). 

Bazę dla kształtowania się powiązań 

klientelistycznych stanowi także solidarność 

grupowa np. etniczna, rasowa czy też religijna. Z 

taką sytuacją mamy do czynienia w krajach 

afrykańskich, gdzie często głównym rysem 

różnicującym partie nie jest oferta programowa, 

lecz powiązania klientelistyczne z grupami 

etnicznymi. W tym przypadku tożsamość etniczna 

stanowi podstawę patronażu politycznego oraz 

główne kryterium dystrybucji dóbr (np. Tanzania, 

Botswana czy Senegal).

Kumoterstwo to wzajemne popieranie się ludzi 

związanych przynależnością do jakiejś grupy czy 

pokrewieństwem, zwykle dla osiągnięcia pozycji 

społecznej lub korzyści materialnych, nie opierające się 

na ocenie wartości tych osób, lecz na fakcie znajomości. 

Kumoterstwo jest pojęciem nieco szerszym niż 

nepotyzm, gdyż dotyczy nie tylko krewnych, ale 

znacznie częściej przyjaciół i znajomych.

Kumoterstwo jest na tyle powszechnym zjawiskiem na całym 
świecie, że w demokratycznych państwach postuluje się 
"przezroczystość" wszelkich procedur w życiu publicznym. O 
wspieranie znajomych oskarżani są nawet politycy z 
pierwszych stron gazet, jak prezydenci i premierzy. Jedną z 
najważniejszych międzynarodowych organizacji realizujących 
walkę z korupcją i nepotyzmem jest Transparency 
International.

Kumoterstwo, podobnie jak klientelizm, jest zjawiskiem obecnym w 

otaczającym nas świecie niemal od zawsze. Pomiędzy 

kumoterstwem a klientelizmem istnieje wiele podobieństw, jednak 

występują również fundamentalne różnice. W pewnym sensie 

można powiedzieć, że oba zjawiska wzajemnie się uzupełniają. 

Kumoterstwo można widzieć jako rozwinięcie koleżeństwa, 
przekształcenie go w związek mający służyć obu stronom 
w osiąganiu długotrwałych korzyści. Kumoterstwo, w 
przeciwieństwie do klientelizmu, jest relacją dwóch osób o 
podobnym znaczeniu, tak że żadna z nich nie dominuje 
nad partnerem. Jednocześnie, podobnie jak w przypadku 
klientelizmu, kumoterstwo jest związkiem długotrwałym, 
nie ograniczającym się do jednorazowego załatwienia 
sprawy, jak w łapówkarstwie. 

Osoby uczestniczące w tym związku wymieniają między 

sobą jakieś korzyści albo wspierają się w osiąganiu 

wspólnych celów. Ze względu na równoprawny 

charakter tej relacji – często związany z długotrwałą 

przyjaźnią łączącą obie strony – wzajemne świadczenia 

mogą być przynajmniej częściowo bezinteresowne, 

bądź zadośćuczynienie jednej ze stron może być 

odroczone w czasie do bliżej nieokreślonego terminu.

Klientelizm i kumoterstwo nie zawsze łączą się z przekraczaniem przepisów 

prawa, choć zawsze mają charakter nieformalny i są dwuznaczne z etycznego 

punktu widzenia.