Ekonomi

Ekonomi

a

a

WARSZAWA

2004

Wykład

Finanse publiczne, istota,
zakres, funkcje

Opracowanie: Dr Dariusz Prokopowicz

© Copyright by Dariusz Prokopowicz

2

Przepływy finansowe w

Przepływy finansowe w

gospodarce

gospodarce

Działanie finansów w skali całej
gospodarki wymaga
usystematyzowania tych transakcji
przez grupowanie:

●

jednostek gospodarujących w sektory

(grupy jednostek gospodarujących
jednorodnych z punktu widzenia
przedmiotów ich działalności),

●

pojedynczych transakcji w strumienie
pieniężne (grupy transakcji jednorodnych
z punktu widzenia ich charakteru).

3

Sektory współtworzące system

Sektory współtworzące system

przepływów finansowych

przepływów finansowych

1.      Sektor przedsiębiorstw (P)

2.       Sektor gospodarstw domowych

(konsumentów – C)

3.       Sektor publiczny (G)

4.       Sektor inwestycji (I)

5.       Sektor bankowo-kapitałowy (B)

6.       Sektor zagraniczny (Z)

4

Sektor publiczny

Sektor publiczny

●

obejmuje wszystkie instytucje publiczne
(państwowe i samorządowe), z
wyjątkiem tych, które prowadzą
działalność zarobkową, i wobec tego
zostały zaliczone do sektora
przedsiębiorstw.

●

czerpie dochody głównie z podatków i
opłat oraz z kredytu publicznego
(pożyczek), chociaż występują tu także
transfery z zysków przedsiębiorstw
publicznych, dochody z dywidend od
akcji przedsiębiorstw, będących
własnością publiczną itp.

5

Makroekonomiczny model

Makroekonomiczny model

gospodarki rynkowej

gospodarki rynkowej

Przedmiotem badań problematyki
finansów publicznych są zagadnienia
kształtowania wydatków i dochodów
państwa.

●

Makroekonomiczny model gospodarki
rynkowej prezentuje zachowanie się grup
jednostek gospodarujących (tj. sektorów:
konsumentów, inwestorów, publicznego i
zagranicznego po stronie popytu oraz
przedsiębiorstw po stronie podaży) na
rynku i ich wzajemne oddziaływanie na
siebie w procesach rynkowych.

6

Funkcja stabilizacyjna

Funkcja stabilizacyjna

finansów

finansów

Funkcja stabilizacyjna finansów polega
na oddziaływaniu za pomocą
instrumentów polityki finansowej i
monetarnej na globalny popyt w
gospodarce w kierunku zapewnienia:
możliwie pełnego wykorzystania
ekonomicznego potencjału gospodarki,
w tym wysokiego poziomu zatrudnienia
siły roboczej, uzyskania wysokiego
poziomu oszczędzania, gwarantującego
wysokie tempo wzrostu
gospodarczego, a także stabilizacji siły
nabywczej pieniądza przez panowanie
nad inflacją.

7

Celem budowy makroekonomicznego
modelu jest wyjaśnienie wzajemnych
relacji globalnej podaży i globalnego
popytu i wynikających z tych relacji
wahań koniunktury gospodarczej

●

Wzajemne relacje globalnej podaży i
globalnego popytu nie były
przedmiotem zainteresowania
klasycznej szkoły ekonomii

Makroekonomiczny model

Makroekonomiczny model

gospodarki rynkowej

gospodarki rynkowej

8

Szkoła klasyczna a teoria J.

Szkoła klasyczna a teoria J.

M. Keynes`a

M. Keynes`a

W myśl teorii klasycznej, globalna
podaż jest określona przez potencjał
ekonomiczny gospodarki, przez jej
zasoby czynników produkcji
(rzeczowych i ludzkich), natomiast nie
zależy od globalnego popytu.

●

Keynes zakwestionował optymistyczną
tezę klasycznej szkoły ekonomii, zgodnie
z którą gospodarka samoczynnie zmierza
do równowagi popytu z podażą na
poziomie odpowiadającym pełnemu
wykorzystaniu zasobów czynników
produkcji.

9

Obecnie większość teoretyków i
praktyków gospodarczych podziela
pogląd o sztywności cen i płac w
krótkich okresach, w związku z czym –
dla uniknięcia załamań koniunktury i
znacznego spadku osiąganego
produktu narodowego brutto poniżej
potencjału gospodarki – należy
wpływać na wielkość globalnego
popytu za pomocą instrumentów
polityki fiskalnej i monetarnej.

10

Szkoła realnego cyklu

Szkoła realnego cyklu

gospodarowania

gospodarowania

Nie oznacza to, że pogląd o
doskonałej elastyczności cen i płac w
warunkach spadku popytu został
całkowicie odrzucony. W nieco
złagodzonej formie, tzn. w postaci
twierdzenia, iż procesy
dostosowawcze cen i płac do
zmieniających się relacji globalnej
podaży i globalnego popytu na rynku
przebiegają bardzo szybko, wobec
czego regulowanie globalnego popytu
za pomocą środków polityki fiskalnej i
monetarnej jest zbędne, podtrzymują
zwolennicy szkoły realnego cyklu
gospodarowania.

11

Szkoła racjonalnych

Szkoła racjonalnych

oczekiwań

oczekiwań

Tezę o elastyczności (czy małej
sztywności) cen w krótkich okresach
podtrzymują także zwolennicy
ekonomicznej szkoły racjonalnych
oczekiwań (Rational Expectations
School), którzy wskazują, że w miarę
jak doskonali się system informacji
gospodarczej i metody prognozowania
zjawisk ekonomicznych, jednostki
gospodarujące (głównie
przedsiębiorstwa) w coraz mniejszym
stopniu kierują się przy
podejmowaniu decyzji aktualnym
poziomem cen, podatków i innych
parametrów, a w coraz większym
stopniu ich ukształtowaniem w
przyszłości.

12

Znaczenie polityki

Znaczenie polityki

monetarnej i fiskalnej

monetarnej i fiskalnej

W Rocznym Raporcie za 1990 r. Rady
Doradców Ekonomicznych prezydenta
USA, dołączonym do skierowanego do
Kongresu Raportu prezydenta, są m. In.
takie sformułowania: „Silny,
podtrzymywany wzrost gospodarczy
jest kluczem do zapewnienia wzrostu
realnych dochodów i zasobów dla
potrzeb, życzeń i aspiracji narodu
amerykańskiego. ... Polityka monetarna
i fiskalna rządu federalnego powinna
być systematyczna, wiarygodna i
nastawiona długookresowo”.

13

Koordynacja instrumentów
finansowych i monetarnych przy
realizacji funkcji stabilizacyjnej
finansów

Następstwem jednostronnego
oddziaływania na wzrost dochodu za
pomocą instrumentów finansowych
(wzrost wydatków publicznych na zakup
towarów i usług, obniżenie stopy
obciążeń netto sektora prywatnego na
rzecz sektora publicznego) były pewne
negatywne zjawiska gospodarcze, jak
obniżenie – w stosunku do stanu
wyjściowego gospodarki – nakładów
inwestycyjnych i pogorszenie bilansu
handlowego (zmniejszenie wielkości
eksportu netto).

14

Zjawisk tych można uniknąć, jeżeli do
realizacji funkcji stabilizacyjnej
finansów – tzn. do zwiększenia lub
zmniejszenia dochodu w zależności od
tego, jak jego poziom w wyjściowym
stanie gospodarki ma się do jej
potencjału ekonomicznego i jak
kształtują się zjawiska inflacyjne –
wykorzystuje się w sposób
skoordynowany instrumenty polityki
finansowej i instrumenty polityki
monetarnej (pieniężnej).

Funkcja stabilizacyjna

Funkcja stabilizacyjna

finansów

finansów

15

Polityka ta umożliwia: osiąganie
wzrostu produktu narodowego brutto
w warunkach niepełnego
wykorzystania potencjału
ekonomicznego gospodarki (tj. w
przypadku recesji czy stagnacji),
hamowanie jego wzrostu lub
zmniejszanie w warunkach
przegrzania koniunktury, a więc
przekraczania przez produkcję
poziomu optymalnego wykorzystania
potencjału ekonomicznego i
wynikającego stąd nasilenia się
zjawisk inflacyjnych.

Funkcja stabilizacyjna

Funkcja stabilizacyjna

finansów

finansów

16

Głównymi instrumentami
stabilizacyjnej polityki finansowej
państwa są:

●

kształtowanie

poziomu

wydatków

publicznych na zakup towarów i usług
(G),

●

kształtowanie stopy obciążeń netto
sektora prywatnego na rzecz sektora
publicznego (t).

Funkcja stabilizacyjna

Funkcja stabilizacyjna

finansów

finansów

17

Skala świadczeń

Skala świadczeń

podatkowych

podatkowych

Wybór instrumentów polityki
finansowej państwa ma istotny wpływ
na oszczędzanie, a przez to i na
tempo wzrostu gospodarczego.
Właśnie to jest przyczyną, dla której
w ostatnich latach obserwujemy
tendencję do obniżania świadczeń
podatkowych w celu stymulowania
wzrostu nie tylko prywatnej
konsumpcji, ale i oszczędzania. Efekt
oszczędnościowy obniżenia
opodatkowania może wystąpić tym
silniej, im bardziej przy wzroście
dochodów konsumentów spada
współczynnik ich krańcowej
skłonności do konsumpcji.

18

Dobra prywatne i dobra

Dobra prywatne i dobra

publiczne

publiczne

Dobra prywatne oznaczają towary i
usługi dostarczane przez rynek na
zasadzie transakcji kupna – sprzedaży
między indywidualnymi nabywcami i
sprzedawcami (producentami).
Producentem może być
przedsiębiorstwo prywatne lub
państwowe (publiczne), które
wyprodukowane towary i usługi
sprzedaje na rynku każdemu nabywcy
za określoną i jednakową dla
wszystkich nabywców cenę.

19

Dobra publiczne są to towary i usługi
oraz inne działania użyteczne,
świadczone przez państwo lub związki
publicznoprawne (np. samorządy
terytorialne) na zasadzie powszechnej
dostępności dla wszystkich osób, przy
odpłatności nie mającej charakteru
jednolitej ceny, ale formę świadczeń
podatkowych i niepodatkowych na
rzecz finansów publicznych, z reguły
zróżnicowanych dla różnych osób,
mimo iż korzystają one z dóbr
publicznych w tym samym stopniu.

Dobra publiczne

Dobra publiczne

20

Alokacja

Alokacja

Przez określenie alokacja rozumie się
w najbardziej ogólnym znaczeniu
rozmieszczanie rozporządzalnych
czynników produkcji w różnych
rodzajach działalności.

W gospodarce rynkowej alokacja
dokonuje się za pośrednictwem
finansów, tj. przez gromadzenie i
wydatkowanie zasobów pieniężnych,
gdyż wejście w posiadanie rzeczowych
czynników produkcji (gruntów,
budynków, maszyn, zapasów
surowców i materiałów itp.) wymaga
wydatkowania pieniędzy na ich zakup.

21

Alokacyjna funkcja finansów

Alokacyjna funkcja finansów

publicznych

publicznych

W literaturze przedmiotu alokacyjna
funkcja finansów publicznych
(alokacyjna funkcja polityki
budżetowej) jest określana jako
dostarczanie dóbr publicznych, albo
proces, w którym wykorzystanie
wszystkich zasobów dzieli się między
dobra prywatne i dobra publiczne i
ustala się strukturę dóbr publicznych.

22

W skład dóbr publicznych wchodzą –
obok towarów i usług – działania
użyteczne, tj. takie świadczenia
państwa, które trudno zaliczyć do
usług w tradycyjnym znaczeniu tego
terminu, np.:

●

zapewnienie bezpieczeństwa zewnętrznego
wszystkim obywatelom przez utrzymywanie
sił zbrojnych, aparatu administracyjnego
prowadzącego politykę zagraniczną,

●

zapewnienie bezpieczeństwa wewnętrznego
przez

utrzymywanie

sił

porządkowych

(policji), aparatu wymiaru sprawiedliwości,
specjalnych organizacji dla zwalczania klęsk
żywiołowych (straż pożarna, nadzór rzek i
służby

przeciwpowodziowe,

nadzór

sanitarny dla zwalczania epidemii wśród
ludzi, zwierząt i roślin).

23

Mechanizm rynkowy zapewnia w
zasadzie efektywną ekonomicznie
alokację czynników produkcji w
wytwarzaniu dóbr prywatnych.
Mechanizm rynkowy działa na
zasadzie wyłączenia. Jednostka
(społeczeństwa) zdobywa określone
dobro prywatne do konsumpcji płacąc
jego cenę. Inny obywatel, który tej
ceny nie płaci, jest z konsumpcji
wyłączony.

Funkcja alokacyjna

Funkcja alokacyjna

finansów

finansów

24

Konkurencja powoduje dostosowanie
produkcji do potrzeb konsumentów i
do efektywnej alokacji czynników
produkcji.

Jest to uproszczony i wyidealizowany
obraz działania mechanizmu
rynkowego.

Funkcja alokacyjna

Funkcja alokacyjna

finansów

finansów

25

Analiza nakładów i efektów

Analiza nakładów i efektów

Analiza nakładów i efektów jest
podstawową metodą postępowania
przy podejmowaniu decyzji o alokacji
zasobów w produkcji dóbr
prywatnych.

●

Zasadniczą jej cechą jest to, że opiera
się ona na rynkowych, a więc danych
decydentowi z zewnątrz, parametrach
rachunku nakładów i efektów, tj. na
rynkowych

cenach

wytwarzanych

produktów (po stronie efektów) i
materialnych czynników produkcji (po
stronie nakładów), na ustalanych na
rynku

pracy

stawkach

płac

i

wynagrodzeń, na rynkowej stopie
procentowej itp.

26

●

W sferze produkcji dóbr publicznych są
obiektywne parametry dla kalkulacji
nakładów i sposób ich obliczania nie
różni się od obliczania nakładów na
produkcję dóbr prywatnych.

●

Głównym problemem analizy nakładów i
efektów w sferze produkcji dóbr
publicznych jest kwantyfikacja efektów.

Analiza nakładów i

Analiza nakładów i

efektów

efektów

27

Alokacja zasobów w

Alokacja zasobów w

świadczeniu dóbr

świadczeniu dóbr

publicznych

publicznych

Alokacja zasobów w świadczeniu dóbr
publicznych oznacza konkurencyjne
ich zastosowanie w stosunku do
alokacji w produkcji dóbr prywatnych.

28

Dobra publiczne mogą być
wytwarzane zarówno w sektorze
publicznym, jak i w sektorze
prywatnym, ale w ostatnim przypadku
będą one w całości zakupywane z
funduszów publicznych i
przekazywane dalej w formie
świadczeń publicznych na warunkach
nieodpłatności lub odpłatności
częściowo bezpośredniej (w
odróżnieniu od odpłatności pośredniej
w formie podatkowej, która musi być
zapewniona, jeżeli budżet państwa
lub inne budżety mają być
zrównoważone) użytkownikom tych
dóbr, tj. np. gospodarstwom
domowym, przedsiębiorstwom.

29

●

Świadczenie dóbr publicznych jest
jednym z najważniejszych rodzajów
wydatków publicznych, ale nie stanowi
ich całości.

●

Oprócz nakładów na świadczenie tych
dóbr, w wydatkach publicznych
występują w dużej skali wydatki
redystrybucyjne, które polegają na
świadczeniach pieniężnych z tytułu
ubezpieczenia społecznego, pomocy
społecznej finansowanej z budżetu itp.

30

Podział i redystrybucja

Podział i redystrybucja

Termin redystrybucja pochodzi z
języka łacińskiego i oznacza wtórny
podział. Do wtórnego podziału może
dojść więc wtedy, gdy dokonał się
podział uznany za pierwotny.

●

Celem podziału wtórnego jest
doprowadzenie do zmian proporcji
ukształtowanych w podziale
pierwotnym.

31

W omawianych zagadnieniach
przedmiotem podziału jest dochód
jako pieniężna wartość produktu
narodowego brutto, na którą składa
się wartość wszystkich wytworzonych
w gospodarce w danym czasie
towarów i usług, pomniejszona o
wartość zużytych w produkcji
materiałów, półfabrykatów, energii
itp., jednak bez odejmowania
amortyzacji budynków, maszyn i
urządzeń będącej kosztem
kalkulacyjnym.

Podział i redystrybucja

Podział i redystrybucja

32

Podział pierwotny

Podział pierwotny

W warunkach gospodarki rynkowej
podział pierwotny dokonuje się pod
wpływem działania mechanizmu
rynkowego.

Relacje podaży i popytu na
poszczególnych rynkach wyznaczają
wynagrodzenie (dochody)
poszczególnych czynników produkcji,
tj. pracy, kapitału i zasobów
naturalnych.

33

Redystrybucję realizują ją w różnych
formach poszczególne ogniwa
finansów.

●

Dochody zaoszczędzone (nagromadzone
w postaci zasobów finansowych, nie
przeznaczonych na bieżące zakupy
towarów i usług) podlegają redystrybucji
przez system bankowy oraz rynek
pieniężny i kapitałowy.

Podział i redystrybucja

Podział i redystrybucja

34

●

Redystrybucja dochodów jest
realizowana także przez system
finansów ubezpieczeń. Zasada
ubezpieczenia polega na rozkładaniu
ryzyka poniesienia szkód losowych
między jednostki gospodarujące
zagrożone tym ryzykiem i
przystępujące do systemu
ubezpieczenia.

Podział i redystrybucja

Podział i redystrybucja