24 Ekonomia Finanse publ

Ekonomia

WARSZAWA

200

Finanse publiczne, istota, zakres, funkcje

Opracowanie: Dr Dariusz Prokopowicz

© Copyright by Dariusz Prokopowicz

Przep

ywy finansowe w gospodarce

Działanie finansów w skali całej gospodarki wymaga
usystematyzowania tych transakcji przez grupowanie:

●

jednostek gospodarujących w sektory (grupy jednostek

gospodarujących jednorodnych z punktu widzenia
przedmiotów ich działalności),

●

pojedynczych transakcji w strumienie pieniężne (grupy
transakcji jednorodnych z punktu widzenia ich charakteru).

Sektory wsp

tworz

ce system przep

finansowych

Sektor przedsiębiorstw (P)

Sektor gospodarstw domowych (konsumentów – C)

Sektor publiczny (G)

Sektor inwestycji (I)

Sektor bankowo-kapitałowy (B)

Sektor zagraniczny (Z)

Sektor publiczny

●

obejmuje wszystkie instytucje publiczne (państwowe i
samorządowe), z wyjątkiem tych, które prowadzą
działalność zarobkową, i wobec tego zostały zaliczone do
sektora przedsiębiorstw.

●

czerpie dochody głównie z podatków i opłat oraz z kredytu
publicznego (pożyczek), chociaż występują tu także
transfery z zysków przedsiębiorstw publicznych, dochody
z dywidend od akcji przedsiębiorstw, będących własnością
publiczną itp.

Makroekonomiczny model gospodarki rynkowej

Przedmiotem badań problematyki finansów
publicznych są zagadnienia kształtowania wydatków i
dochodów państwa.

●

Makroekonomiczny model gospodarki rynkowej prezentuje
zachowanie się grup jednostek gospodarujących (tj.
sektorów: konsumentów, inwestorów, publicznego i
zagranicznego po stronie popytu oraz przedsiębiorstw po
stronie podaży) na rynku i ich wzajemne oddziaływanie na
siebie w procesach rynkowych.

Funkcja stabilizacyjna finans

Funkcja stabilizacyjna finansów polega na oddziaływaniu
za pomocą instrumentów polityki finansowej i
monetarnej na globalny popyt w gospodarce w kierunku
zapewnienia: możliwie pełnego wykorzystania
ekonomicznego potencjału gospodarki, w tym wysokiego
poziomu zatrudnienia siły roboczej, uzyskania wysokiego
poziomu oszczędzania, gwarantującego wysokie tempo
wzrostu gospodarczego, a także stabilizacji siły
nabywczej pieniądza przez panowanie nad inflacją.

Celem budowy makroekonomicznego modelu jest
wyjaśnienie wzajemnych relacji globalnej podaży i
globalnego popytu i wynikających z tych relacji wahań
koniunktury gospodarczej

●

Wzajemne relacje globalnej podaży i globalnego popytu

nie były przedmiotem zainteresowania klasycznej szkoły

ekonomii

Makroekonomiczny model gospodarki rynkowej

Szko

a klasyczna a teoria J. M.

Keynes`a

W myśl teorii klasycznej, globalna podaż jest określona
przez potencjał ekonomiczny gospodarki, przez jej
zasoby czynników produkcji (rzeczowych i ludzkich),
natomiast nie zależy od globalnego popytu.

●

Keynes zakwestionował optymistyczną tezę klasycznej
szkoły ekonomii, zgodnie z którą gospodarka samoczynnie
zmierza do równowagi popytu z podażą na poziomie
odpowiadającym pełnemu wykorzystaniu zasobów
czynników produkcji.

Obecnie większość teoretyków i praktyków
gospodarczych podziela pogląd o sztywności cen i płac
w krótkich okresach, w związku z czym – dla uniknięcia
załamań koniunktury i znacznego spadku osiąganego
produktu narodowego brutto poniżej potencjału
gospodarki – należy wpływać na wielkość globalnego
popytu za pomocą instrumentów polityki fiskalnej i
monetarnej.

Szko

a realnego cyklu gospodarowania

Nie oznacza to, że pogląd o doskonałej elastyczności
cen i płac w warunkach spadku popytu został
całkowicie odrzucony. W nieco złagodzonej formie, tzn.
w postaci twierdzenia, iż procesy dostosowawcze cen i
płac do zmieniających się relacji globalnej podaży i
globalnego popytu na rynku przebiegają bardzo
szybko, wobec czego regulowanie globalnego popytu
za pomocą środków polityki fiskalnej i monetarnej jest
zbędne, podtrzymują zwolennicy szkoły realnego cyklu
gospodarowania.

Szko

a racjonalnych oczekiwa

Tezę o elastyczności (czy małej sztywności) cen w
krótkich okresach podtrzymują także zwolennicy
ekonomicznej szkoły racjonalnych oczekiwań (Rational
Expectations School), którzy wskazują, że w miarę jak
doskonali się system informacji gospodarczej i metody
prognozowania zjawisk ekonomicznych, jednostki
gospodarujące (głównie przedsiębiorstwa) w coraz
mniejszym stopniu kierują się przy podejmowaniu
decyzji aktualnym poziomem cen, podatków i innych
parametrów, a w coraz większym stopniu ich
ukształtowaniem w przyszłości.

Znaczenie polityki monetarnej i fiskalnej

W Rocznym Raporcie za 1990 r. Rady Doradców
Ekonomicznych prezydenta USA, dołączonym do
skierowanego do Kongresu Raportu prezydenta, są m. In.
takie sformułowania: „Silny, podtrzymywany wzrost
gospodarczy jest kluczem do zapewnienia wzrostu
realnych dochodów i zasobów dla potrzeb, życzeń i
aspiracji narodu amerykańskiego. ... Polityka monetarna i
fiskalna rządu federalnego powinna być systematyczna,
wiarygodna i nastawiona długookresowo”.

Koordynacja instrumentów finansowych i monetarnych
przy realizacji funkcji stabilizacyjnej finansów

Następstwem jednostronnego oddziaływania na wzrost
dochodu za pomocą instrumentów finansowych (wzrost
wydatków publicznych na zakup towarów i usług,
obniżenie stopy obciążeń netto sektora prywatnego na
rzecz sektora publicznego) były pewne negatywne
zjawiska gospodarcze, jak obniżenie – w stosunku do
stanu wyjściowego gospodarki – nakładów
inwestycyjnych i pogorszenie bilansu handlowego
(zmniejszenie wielkości eksportu netto).

Zjawisk tych można uniknąć, jeżeli do realizacji funkcji
stabilizacyjnej finansów – tzn. do zwiększenia lub
zmniejszenia dochodu w zależności od tego, jak jego
poziom w wyjściowym stanie gospodarki ma się do jej
potencjału ekonomicznego i jak kształtują się zjawiska
inflacyjne – wykorzystuje się w sposób skoordynowany
instrumenty polityki finansowej i instrumenty polityki
monetarnej (pieniężnej).

Funkcja stabilizacyjna finans

Polityka ta umożliwia: osiąganie wzrostu produktu
narodowego brutto w warunkach niepełnego
wykorzystania potencjału ekonomicznego gospodarki
(tj. w przypadku recesji czy stagnacji), hamowanie jego
wzrostu lub zmniejszanie w warunkach przegrzania
koniunktury, a więc przekraczania przez produkcję
poziomu optymalnego wykorzystania potencjału
ekonomicznego i wynikającego stąd nasilenia się
zjawisk inflacyjnych.

Funkcja stabilizacyjna finans

Głównymi instrumentami stabilizacyjnej polityki
finansowej państwa są:

●

kształtowanie poziomu wydatków publicznych na

zakup towarów i usług (G),

●

kształtowanie

stopy

obciążeń

netto

sektora

prywatnego na rzecz sektora publicznego (t).

Funkcja stabilizacyjna finans

Skala

wiadcze

podatkowych

Wybór instrumentów polityki finansowej państwa ma
istotny wpływ na oszczędzanie, a przez to i na tempo
wzrostu gospodarczego. Właśnie to jest przyczyną, dla
której w ostatnich latach obserwujemy tendencję do
obniżania świadczeń podatkowych w celu
stymulowania wzrostu nie tylko prywatnej konsumpcji,
ale i oszczędzania. Efekt oszczędnościowy obniżenia
opodatkowania może wystąpić tym silniej, im bardziej
przy wzroście dochodów konsumentów spada
współczynnik ich krańcowej skłonności do konsumpcji.

Dobra prywatne i dobra publiczne

Dobra prywatne oznaczają towary i usługi dostarczane
przez rynek na zasadzie transakcji kupna – sprzedaży
między indywidualnymi nabywcami i sprzedawcami
(producentami). Producentem może być
przedsiębiorstwo prywatne lub państwowe (publiczne),
które wyprodukowane towary i usługi sprzedaje na
rynku każdemu nabywcy za określoną i jednakową dla
wszystkich nabywców cenę.

Dobra publiczne są to towary i usługi oraz inne
działania użyteczne, świadczone przez państwo lub
związki publicznoprawne (np. samorządy terytorialne)
na zasadzie powszechnej dostępności dla wszystkich
osób, przy odpłatności nie mającej charakteru
jednolitej ceny, ale formę świadczeń podatkowych i
niepodatkowych na rzecz finansów publicznych, z
reguły zróżnicowanych dla różnych osób, mimo iż
korzystają one z dóbr publicznych w tym samym
stopniu.

Dobra publiczne

Alokacja

Przez określenie alokacja rozumie się w najbardziej
ogólnym znaczeniu rozmieszczanie rozporządzalnych
czynników produkcji w różnych rodzajach działalności.

W gospodarce rynkowej alokacja dokonuje się za
pośrednictwem finansów, tj. przez gromadzenie i
wydatkowanie zasobów pieniężnych, gdyż wejście w
posiadanie rzeczowych czynników produkcji (gruntów,
budynków, maszyn, zapasów surowców i materiałów
itp.) wymaga wydatkowania pieniędzy na ich zakup.

Alokacyjna funkcja finans

w publicznych

W literaturze przedmiotu alokacyjna funkcja finansów
publicznych (alokacyjna funkcja polityki budżetowej)
jest określana jako dostarczanie dóbr publicznych, albo
proces, w którym wykorzystanie wszystkich zasobów
dzieli się między dobra prywatne i dobra publiczne i
ustala się strukturę dóbr publicznych.

W skład dóbr publicznych wchodzą – obok towarów i
usług – działania użyteczne, tj. takie świadczenia
państwa, które trudno zaliczyć do usług w tradycyjnym
znaczeniu tego terminu, np.:

●

zapewnienie

bezpieczeństwa

zewnętrznego

wszystkim

obywatelom przez utrzymywanie sił

zbrojnych, aparatu

administracyjnego prowadzącego politykę zagraniczną,

●

zapewnienie bezpieczeństwa wewnętrznego przez utrzymywanie
sił porządkowych (policji), aparatu wymiaru sprawiedliwości,
specjalnych organizacji dla zwalczania klęsk żywiołowych (straż
pożarna, nadzór rzek i służby przeciwpowodziowe, nadzór
sanitarny dla zwalczania epidemii wśród ludzi, zwierząt i roślin).

Mechanizm rynkowy zapewnia w zasadzie efektywną
ekonomicznie alokację czynników produkcji w
wytwarzaniu dóbr prywatnych. Mechanizm rynkowy
działa na zasadzie wyłączenia. Jednostka
(społeczeństwa) zdobywa określone dobro prywatne do
konsumpcji płacąc jego cenę. Inny obywatel, który tej
ceny nie płaci, jest z konsumpcji wyłączony.

Funkcja alokacyjna finans

Konkurencja powoduje dostosowanie produkcji do
potrzeb konsumentów i do efektywnej alokacji
czynników produkcji.

Jest to uproszczony i wyidealizowany obraz działania
mechanizmu rynkowego.

Funkcja alokacyjna finans

Analiza nak

w i efekt

Analiza nakładów i efektów jest podstawową metodą
postępowania przy podejmowaniu decyzji o alokacji
zasobów w produkcji dóbr prywatnych.

●

Zasadniczą jej cechą jest to, że opiera się ona na
rynkowych, a więc danych decydentowi z zewnątrz,
parametrach rachunku nakładów i efektów, tj. na
rynkowych cenach wytwarzanych produktów (po stronie
efektów) i materialnych czynników produkcji (po stronie
nakładów), na ustalanych na rynku pracy stawkach płac i
wynagrodzeń, na rynkowej stopie procentowej itp.

●

W sferze produkcji dóbr publicznych są obiektywne
parametry dla kalkulacji nakładów i sposób ich obliczania
nie różni się od obliczania nakładów na produkcję dóbr
prywatnych.

●

Głównym problemem analizy nakładów i efektów w sferze
produkcji dóbr publicznych jest kwantyfikacja efektów.

Analiza nak

w i efekt

Alokacja zasob

w w

wiadczeniu d

publicznych

Alokacja zasobów w świadczeniu dóbr publicznych

oznacza konkurencyjne ich zastosowanie w stosunku

do alokacji w produkcji dóbr prywatnych.

Dobra publiczne mogą być wytwarzane zarówno w
sektorze publicznym, jak i w sektorze prywatnym, ale w
ostatnim przypadku będą one w całości zakupywane z
funduszów publicznych i przekazywane dalej w formie
świadczeń publicznych na warunkach nieodpłatności
lub odpłatności częściowo bezpośredniej (w
odróżnieniu od odpłatności pośredniej w formie
podatkowej, która musi być zapewniona, jeżeli budżet
państwa lub inne budżety mają być zrównoważone)
użytkownikom tych dóbr, tj. np. gospodarstwom
domowym, przedsiębiorstwom.

●

Świadczenie dóbr publicznych jest jednym z
najważniejszych rodzajów wydatków publicznych, ale nie
stanowi ich całości.

●

Oprócz nakładów na świadczenie tych dóbr, w wydatkach
publicznych występują w dużej skali wydatki
redystrybucyjne, które polegają na świadczeniach
pieniężnych z tytułu ubezpieczenia społecznego, pomocy
społecznej finansowanej z budżetu itp.

Podzia

i redystrybucja

Termin redystrybucja pochodzi z języka łacińskiego i
oznacza wtórny podział. Do wtórnego podziału może
dojść więc wtedy, gdy dokonał się podział uznany za
pierwotny.

●

Celem podziału wtórnego jest doprowadzenie do zmian
proporcji ukształtowanych w podziale pierwotnym.

W omawianych zagadnieniach przedmiotem podziału
jest dochód jako pieniężna wartość produktu
narodowego brutto, na którą składa się wartość
wszystkich wytworzonych w gospodarce w danym
czasie towarów i usług, pomniejszona o wartość
zużytych w produkcji materiałów, półfabrykatów,
energii itp., jednak bez odejmowania amortyzacji
budynków, maszyn i urządzeń będącej kosztem
kalkulacyjnym.

Podzia

i redystrybucja

Podzia

pierwotny

W warunkach gospodarki rynkowej podział pierwotny
dokonuje się pod wpływem działania mechanizmu
rynkowego.

Relacje podaży i popytu na poszczególnych rynkach
wyznaczają wynagrodzenie (dochody) poszczególnych
czynników produkcji, tj. pracy, kapitału i zasobów
naturalnych.