Ekspansja

języków

indoeuropejskich

Trzy etapy w dziejach

rodziny lingwistycznej

• Jednolity rozwój prajęzyka na

małym obszarze ( prakolebka ).

• Obszar, na którym funkcjonuje

prajęzyk rozszerza się, a sam język
różnicuje się dialektycznie.

• Dialekty stają się odrębnymi

językami.

Cztery podstawowe etapy

migracji ludów indoeuropejskich

1

.) gr. tocharska – per.wschodnia

gr. hetycka – per. południowa
2.) gr. italo – celtycka – per.

zachodnia

3.) gr. pragermańska – per.

północna

gr. pragrecka – per.

południowa

4.) rozbicie centrum:

gr. indoirańska
gr. tracko-ormiańska
gr. albańska
gr. bałto-słowiańska

Zespoły peryferyczne

Zespoły centralne

Języki peryferyczne i

centralne

• W wyniku wędrówek dawna

wspólnota podzieliła się na

języki:

- peryferyczne

(

tocharskie,

anatolijskie, italskie,celtyckie,

greckie, germańskie)

- centralne

(indyjskie, irańskie,

tracko – ormiańskie, albańskie,

bałtyckie, słowiańskie)

Języki centralne a

peryferyczne

- Rozwijają

zasadniczy typ
językowy i są w
tym znaczeniu
postępowe

- Satemowe

- Pozbawione

większości
innowacji rodzących
się w centrum,
mające wiele cech
archaicznych,
przejmują elementy
języków
nieindoeuropejskich
(subtratowych)

- Kentumowe

Palatalizacja

indoeuropejska

• W językach centralnych palatalizacja

objęła spółgłoski: k’, g’, k’h, g’h i
polegała na tym, że uległy one
spirantyzacji (uszczelinowieniu) i
przesunęły swoją artykulację do
przodu jamy ustnej. Nazywamy te
języki SATEMOWYMI.

• W językach KENTUMOWYCH

(peryferycznych) spółgłoski te
zostały zdepalatalizowane.

Charakterystyka

poszczególnych rodzin języków

indoeuropejskich

Współcześnie wyróżniamy 12 takich

rodzin:

Języki:

• tocharskie
• indyjskie
• irańskie
• hetyckie
• Tracko-

ormiańskie

• greckie

• albańskie
• Italskie

• celtyckie
• germańskie
• bałtyckie
• słowiańskie

Języki tocharskie

• Obszar: wsch. Turkiestan Chiński, Azja

środkowa

• Występował w dwóch odmianach:

wschodniej i zachodniej

• Znaleziono teksty zapisane na liściach

palmowych pochodzących z V – VIII w. n.e.

• Języki zginęły wraz z cwilizacją Tocharów

po VIII w. n.e.

• Typowy język peryferyjny

Języki indyjskie

• Przed 1500 r. p.n.e. Stanowiły wspólnotę

kulturowa z j. irańskimi i dardyjskimi
(języki indoirańskie, aryjskie)

• Obszar: dorzecze Indusu; czas

wyodrębnienia: 1500r. p. n.e.

• Okres staroindyjski: język wedyjski

( 1500-

500r.p.n.e)

okres średnioindyjski: sanskryt

(500r.p.n.e.-

1000n.e.)

okres nowoindyjski: hindi, urdu, bengali

Języki irańskie

• Wyodrębniły się ok. 1500 r. p.n.e. W ich rozwoju

wyróżnia się trzy okresy:
- staroirański (1500 – 300 r. p.n.e.) podzieliły się

na cztery grupy terytorialne (południowo-

zachodnią, południowo-wschodnią, północno-

zachodnią i północno-wschodnią)
- średnioirański (300 r. p.n.e. – 800 r. n.e.)
- nowoirański (od 800 r.)

• Najstarsze zapisy języków irańskich pochodzą z

VI w. p.n.e. – jest to księga wyznawców

Zaratustry w języku awestyjskim oraz napisy

naskalne w języku staroperskim.

• W VII w. p.n.e. zajmowały tereny Ukrainy,

gdzie tworzyły się j. prasłowiańskie. Stąd w j.psł.

Wiele zapożyczeń leksykalnych: np. topór, srom

‘wstyd’, święty ’silny’

Języki irańskie

• Język średnioperski zyskał największe znaczenie –

powstała w nim bogata literatura piękna

• W okresie nowoirańskim rodzina zróżnicowała się

następująco:
- podgrupa płd.zach. – j. nowoperski (Iran,
Tadżykistan, Afganistan)
- podgrupa płd.wsch. – j. Afgański, j. pamirskie, j.
dardyjskie
- podgrupa płn.wsch. - j. jagnobski ( Tadżykistan) j.
Osetyński ( Kaukaz)
- podgrupa płn.zach. – j. kurdyjski (Iran, Irak,
Turcja)

Języki anatolijskie (hetyckie)

• Czas wyodrębnienia: ok. 2000 r. p.n.e. (język

protohetycki);
Obszar: Azja Mniejsza ( Turcja )

• W XVIII-XVI w. p.n.e. w użyciu jest język starohetycki,

którego najstarsze zapisy na glinianych tabliczkach
spisane pismem

klinowym są jednocześnie

najstarszymi zapisami języków indoeuropejskich.

• Na późniejszy okres XV-VIII w. p.n.e datuje się zabytki

języka nowohetyckiego, luwijskiego i palajskiego
spisanych pismem hieroglificznym.

• Z 2. połowy I tysiąclecia p.n.e. (VII-I w. p.n.e.)

pochodzą zabytki najmłodszych języków anatolijskich:
lidyjskiego, licyjskiego, milyjskiego i karyjskiego,
spisanych alfabetem greckim.

• Na przełomie naszej ery języki anatolijskie wyszły z

użycia.

Języki tracko - ormiańskie

• Pierwotnie języki te występowały na północnych i

zachodnich wybrzeżach Morza Czarnego.

• W starożytności występowały dwa dialekty:

trackie (między Dunajem a Morzem Egejskim i
Morzem Marmara (Bałkany))
frygijskie (Azja Mniejsza)

• Dialekty frygijskie dały początek językowi

staroormiańskiemu, który przekształcił się w
nowoormiański. Współcześnie zachodnią
odmiana tego języka mówi diaspora ormiańska, a
j. wschodniormiański jest oficjalnym językiem na
obszarze Armenii.

Języki greckie

•

Dzieje tej rodziny ujmujemy w pięciu okresach:

1. okres mykeński (3000r. p.n.e.-1200r. p.n.e.): z tego

okresu pochodzą pierwsze pisane zabytki językowe

obrazujące dwa typy sylabicznego pisma

linearnego

2. okres klasyczny ( 800 r. p.n.e.- 500 r. n.e.): Rozkwit

literatury starożytnej Grecji ( ‘Iliada’ Homera).

Duże zróżnicowanie językowe (dialekty: jońskie,

doryckie, attyckie, eolskie)

3. okres bizantyjski ( 600 r. n. e. – 1453r ): olbrzymie

zróżnicowanie języka literackiego i potocznego,

tak, że stają się prawie osobnymi systemami (XII w.

Francuzi i Wenecjanie podbijają Grecję)

Języki greckie

4.

okres turecki (1453-1827): faza

upadku kultury greckiej, brak z

tego okresu ważnych zabytków

językowych

5.

okres nowogrecki (po 1827): dwie

bardzo się różniące odmiany

języka: j. książkowy – purystyczny

i elitarny, oraz potoczny, ludowy.
Współcześnie różnice te

zlikwidowano i obowiązuje norma

jednego języka greckiego

Języki albańskie

• Współcześnie występuje tylko jeden

reprezentant tej rodziny: język albański

• Albańczycy i Rumuni zajmowali

pierwotnie tereny płn. Serbii i płn.
Bułgarii, a następnie zostali rozrzuceni
przez Słowian

• Podobieństwa pomiędzy językiem

rumuńskim a albańskim są bardzo duże

• Początki języka albańskiego datuje się

na VII – VIII w. n. e.

Języki italskie ( romańskie)

•

Języki italskie, z wyjątkiem łaciny, są słabo
poświadczone i znane tylko z nielicznych inskrypcji
a także słów zapożyczonych do innych języków.

•

W okresie archaicznym ( używano kilka języków z
tej grupy: oskijskiego, umbryjskiego, faliskijskiego,
a w Rzymie i okolicach łaciny.

•

Okres klasyczny (początek n.e.-476 r. p.n.e.): wraz z
ekspansją polityczna Rzymu łacina obejmuje: tereny
dzisiejszej Francji, Hiszpanii, Portugalii, zach. i płd.
Niemiec, Szwajcarii, Austrii, Jugosławii, Bułgarii,
Rumunii, Anglii, Belgii, Holandii, płn. Afrykę.

•

Tworzą się dwie odmiany języka: literacka i ludowa.

Języki italskie ( romańskie)

• Po upadku imperium rzymskiego łacina

literacka wychodzi z użycia, a łacina ludowa
pełni funkcję języka praromańskiego, z którego
potem rozwiną się inne języki tej rodziny, takie
jak współcześnie funkcjonujące:
- język
włoski

rumuński

francuski dialekty retoromańskie
prowansalski dialekty sardyńskie
kataloński
hiszpański
portugalski

Języki celtyckie

•

Obszar: (pierwotnie) Europa zachodnia i środkowa,

Wyspy Brytyjskie; okres kulturowej dominacji

Celtów przypadał na V-IV w. p.n.e.
Ulegając podbojom Rzymian i Germanów w I w. n.e.

Celtowie zasiedlają już tylko Wyspy Brytyjskie

•

Wyróżniamy trzy historyczne grupy języków

celtyckich:
- galijska – wyginęła wraz z ekspansją i hegemonią

Rzymu i łaciny
- brytyjska – kontynuuje ją język walijski
- irlandzko-szkocka – współcześnie jest to język

irlandzki oraz gaelicki ( płn. Szkocja)
Również te języki zagrożone są wymarciem, dlatego

też prowadzone są działania na rzecz ich

zachowania.

Języki germańskie

• Praojczyzna: płd. Skandynawia, Dania, Płn.

Niemcy

• Podział na trzy grupy

- wschodnia – dialekty gockie (zaginęły w XVI w.)
( w językach słowiańskich występuje wiele
zapożyczeń leksykalnych z tych języków)
- północna – dziś kontynuują ją języki: duński,
szwedzki,

norweski, islandzki, farerski)

- zachodnią – dziś: j. niemieckiholenderski,
flamandzki, angielski, dialekt luksemburski

• Najwcześniejsze pisane zabytki języka

germańskiego pochodzą z I w. p.n.e. (runy)

Wspólnota bałto-słowiańska

• W większości współczesnych ujęć

przyjmuje się, że zanim języki bałtyckie
i słowiańskie się usamodzielniły
stanowiły pewną wspólnotę kulturowo-
językową. Prakolebka grupy bałtyckiej
znajdowała się w dorzeczu Niemna,
słowiańskiej zaś Odry i Wisły.
Ostateczny rozwój tych języków
pozwala je traktować jako oddzielne
rodziny języków indoeuropejskich
( choć najbliżej spokrewnionych)

Języki bałtyckie

• występowały w dwóch zespołach

terytorialnych:
wschodnim:

zachodnim:

litewski

dialekty te

zaginęły

łotewski

(Jadźwingów,

Sudawów)

Języki słowiańskie

• Należy do tej rodziny zaliczyć 13 języków,

klasyfikowanych ze wzgl. na ich historie i
związki pokrewieństwa w trzech grupach:

1. zachodniosłowiańska: j. polski,

dolnołużycki, górnołużycki,czeski,
słowacki;

2. wschodniosłowiańska: j. rosyjski,

ukraiński, białoruski;

3. południowowschodnia: j. słoweński,

serbski, chorwacki, macedoński i bułgarski

Podsumowanie