Ekspansja języków indoeuropejskich

1

Ekspansja języków indoeuropejskich

Ekspansja języków indoeuropejskich rozpoczęła się kilka tysięcy lat p.n.e. Wskutek rozrostu populacji,

zaludniania nowych terenów i pojawiania się zmian językowych język praindoeuropejski ulegał przekształceniom,

które dały początek współczesnej indoeuropejskiej rodzinie językowej.

Rozpad języka praindoeuropejskiego

Najwcześniej od języka praindoeuropejskiego oderwały się dialekty anatolijskie (na południu) oraz tocharskie (na

wschodzie). Jednocześnie zachowały one najstarszą formę odmiany i głosek. Język hetycki, należący do języków

anatolijskich, posiadał praindoeuropejskie formy mianownika, natomiast nie posiadał form pozostałych przypadków.

Przypadki zależne, a więc inne niż mianownik, zostały więc utworzone dopiero po oddzieleniu się języków

anatolijskich od praindoeuropejskiego rdzenia. Języki anatolijskie są więc najstarszą i najbardziej odrębną grupą w

obrębie języków indoeuropejskich.

Kolejnym procesem w rozwoju języków indoeuropejskich było wyodrębnienie się italoceltyckich dialektów

zachodnich peryferii. W pozostałych dialektach, zwanych dialektami centralnymi, wciąż jeszcze niewiele

odbiegającymi od praindoeuropejskiego, dokonała się rozbudowa odmiany czasowników. W starym systemie,

występującym w językach anatolijskich, tocharskich i italoceltyckich, w odmianie strony czynnej występowały dwa

rodzaje końcówek, a w odmianie strony bierno-zwrotnej - jedna końcówka. Zmiana w dialektach centralnych

polegała na utworzeniu w odmianie strony bierno-zwrotnej dwóch form końcówek, analogicznie do odmiany strony

czynnej. Druga zmiana polegała na zmianie formy dopełniacza liczby pojedynczej rzeczowników o temacie

zakończonym na -o.

Następnym krokiem było oderwanie się dialektów germańskich na północy i dialektów helleńskich na południu

indoeuropejskiego obszaru językowego. Spowodowało to dwie ważne zmiany w systemie głosowym. W starym

systemie istniały trzy szeregi po trzy głoski: palatalne (k

'

, g

'

i g

'

h), welarne nielabializowane (k, g i gh) oraz welarne

labializowane (k

w

, g

w

i g

w

h). System ten uległ uproszczeniu na dwa sposoby.

W dialektach centralnych zanikła różnica pomiędzy głoskami labializowanymi i nielabializowanymi, które zlały się

w jeden szereg. Natomiast głoski palatalne zmieniły się w głoski zwarto-szczelinowe, a następnie szczelinowe (np. k

'

przeszło w ś w językach indoaryjskich, sz w bałtyckich i s w pozostałych). Języki, w których zaszedł ten proces

zostały nazwane językami satemowymi (od satem - sto w języku staroperskim). W dialektach peryferyjnych z kolei

odrębność zachowały spółgłoski welarne labializowane, natomiast palatalne i welarne nielabializowane zlały się w

jeden szereg. Ta grupa została nazwana językami kentumowymi (od kentum - sto w języku starołacińskim).

Po przeprowadzeniu powyższych innowacji językowych dialekty centralne zaczęły dzielić się na 4 grupy. Na

wschodzie wyodrębnione zostały dialekty indoirańskie, na południu tracko-ormiańskie, na zachodzie iliryjskie a na

północy bałtosłowiańskie. Około 2000 lat p.n.e. zakończona została zasadnicza faza podziału dialektów

indoeuropejskich na grupy, z których powstały współczesne języki indoeuropejskie. Schemat ten ilustruje poniższa

grafika.

Ekspansja języków indoeuropejskich

2

Schemat pokrewieństwa i rozmieszczenia języków IE

Ekspansja języków indoeuropejskich na wschód

Języki indoeuropejskie w 4. tysiącleciu p.n.e.

Języki indoeuropejskie w 3. tysiącleciu p.n.e.

Jako pierwsi w kierunku wschodnim

wyruszyli Tocharowie, docierając do

wschodniego Turkiestanu. W VII wieku

p.n.e. istniały dwa języki tocharskie:

tocharski A (wschodni) i tocharski B

(zachodni). Istnienie tych języków

poświadczają przekłady tekstów

buddyjskich. W VIII wieku naszej ery oba te

języki zostały wyparte przez dialekty

ujgurskie należące do rodziny języków

ałtajskich.

Drugą, znacznie większą falę

indoeuropejską przemieszczającą się na

wschód stanowili indoirańczycy, docierając

do Azji Środkowej. Około 2 tysięcy lat

p.n.e. południowy odłam tej grupy zaczął

wędrować dalej w kierunku południowym,

zajmując ok. XV w. p.n.e. dorzecze Indusu.

Jednym z najstarszych języków powstałej w

ten sposób grupy języków indoaryjskich był

język wedyjski, znany z ówczesnej poezji

Ekspansja języków indoeuropejskich

3

Języki indoeuropejskie w 2. tysiącleciu p.n.e.

Języki indoeuropejskie w 1. tysiącleciu p.n.e.

Języki indoeuropejskie ok. 500 r. n.e.

religijnej. W ciągu następnego tysiąclecia

wedyjski przekształcił się w klasyczny

sanskryt, który od V w. p.n.e. przez dwa

tysiące lat był językiem literackim Indii.

Natomiast z pozostałych dialektów

indyjskich na przełomie er wykształciły się

tzw. języki średnioindyjskie - pali oraz

pozostałe prakryty. Od X w. n.e. języki

średnioindyjskie zaczęły przekształcać się

we współczesne języki.

Po przesunięciu się dialektów indyjskich na

południe, ich miejsce zaczęły zajmować

dialekty irańskie. Do najstarszych języków

irańskich zalicza się język staroperski z

południowo-zachodniego Iranu i kolejno w

kierunku północnowschodnim: medyjski,

awestyjski i dialekty scytyjsko-sarmackie.

Na początku n.e. z języka staroperskiego

rozwinął się średnioperski (pahlawi), a w IX

w. n.e. we współczesny język perski

(nowoperski). Z języka medyjskiego

powstały współczesne języki kurdyjskie

oraz język afgański (paszto). Dialekty

scytyjsko-sarmackie kontynuują dziś języki

osetyjski oraz jagnobi.

Ekspansja języków
indoeuropejskich na południe

Jako pierwsze w kierunku południowym

przemieszczały się dialekty anatolijskie

(luwi-hetyckie). Wiadomo, że na terenie

Azji Mniejszej języki tej grupy

występowały co najmniej 2 tysiące lat p.n.e., jednak dokładna data ich przybycia na te tereny jest nieznana. Języki

anatolijskie zachowały wiele archaicznych cech języka praindoeuropejskiego i uważane są za najbardziej odrębną

grupę w rodzinie języków indoeuropejskich. Najważniejszym językiem anatolijskim był język hetycki, znany z

tekstów w piśmie klinowym (XIV - XIII w. p.n.e.) oraz hieroglificznym (XIV - VIII w. p.n.e.).

W południowej części anatolijskiego obszaru językowego występował język luwijski, a w północnej - palajski. Oba

te języki wymarły w pierwszym tysiącleciu p.n.e. Dłużej, do przełomu er, występowały języki likijski i milyjski

(południowo-zachodnie krańce Azji Mniejszej). Na północ od nich występował spokrewniony z nimi język lidyjski.

Wszystkie te języki znane są z tekstów w alfabecie greckim z V i IV w. p.n.e.

Drugą falą języków indoeuropejskich na południu były dialekty helleńskie, które w połowie drugiego tysiąclecia

p.n.e. zaczęły zajmować miejsce nieindoeuropejskiego języka pelazgijskiego na terenach dzisiejszej Grecji. Rozwój

dialektów helleńskich przebiegał w dwóch fazach. Pierwsza z nich obejmowała dialekty achajsko-eońskie i

jońsko-attyckie, z których najbardziej znany jest język mykeński używający pisma linearnego B. Druga faza

nastąpiła ok. XII w. p.n.e. Na Peloponezie, Krecie i Rodosie pojawiły się wtedy dialekty doryckie. W IX w. p.n.e. na

Ekspansja języków indoeuropejskich

4

podstawie pisma fenickiego powstał alfabet grecki, który jest pierwszym udokumentowanym alfabetem w obrębie

rodziny indoeuropejskiej.

W III w. p.n.e. głównym językiem helleńskim był tzw. koine, który powstał z połączenia dialektów attyckich i

jońskich i dotarł także do Azji Mniejszej. Najbardziej wysuniętym językiem helleńskim był język staromacedoński

(nie mający nic wspólnego z współczesnym słowiańskim językiem macedońskim), który dotrwał do przełomu er.

Jako trzecie w kierunku południowym przemieściły się dialekty tracko-ormiańskie, których kolebką były północne i

zachodnie wybrzeża Morza Czarnego. W drugim tysiącleciu p.n.e. grupa ta dotarła do Morza Egejskiego, a od XIII

w. p.n.e. dialekty frygijskie rozpoczęły kolonizację Azji Mniejszej. W VI w. p.n.e. dialekty tej grupy napotkały w

okolicy jeziora Wan nieindoeuropejskie dialekty chaldyjskie, czego skutkiem było powstanie języka

staroormiańskiego.

Języki trackie wymarły na przełomie er, do V wieku n.e. dotrwał język frygijski. W użyciu pozostał jedynie język

staroormiański, który od początków średniowiecza zaczął się przekształcać we współczesny język ormiański

(nowoormiański). Współcześnie język ormiański w praktyce składa się z dwóch silnie zróżnicowanych języków

literackich: zachodnioormiańskiego, używanego wśród europejskich emigrantów z Armenii i

wschodnioormiańskiego, będącego podstawą języka urzędowego tego kraju.

Ekspansja języków indoeuropejskich na zachód

Jako pierwsze w kierunku zachodnim zaczęły przemieszczać się dialekty italoceltyckie. Dotarły one do Alp, skąd 2

tysiące lat p.n.e. zaczęły przemieszczać się w dwóch kierunkach: południowym i zachodnim. Szczególnym

przypadkiem był język lepontyjski który zachował cechy zarówno dialektów italskich jak i celtyckich i był czymś w

rodzaju pośredniego ogniwa pomiędzy tymi grupami.

Jako pierwsza ku południu zaczęła przemieszczać się fala języków wczesnoitalskich, które dość szybko uległy

zmianom wskutek kontaktów z nieindoeuropejskimi językami Półwyspu Apenińskiego. Pewne jej elementy

przetrwały w starożytnych językach italskich. W drugiej kolejności na południe ruszyły ludy łacińskie, które

osiedliły się nad Tybrem, mówiące językami łacińskim i faliskijskim. Trzecią i ostatnią grupę stanowiły ludy

oskijsko-umbryjskie. Język oskijski zaistniał od XIV w. p.n.e. w południowych Włoszech, w środkowej części

Półwyspu Apenińskiego dominowały dialekty sabelskie.

Na przełomie er łacina zdominowała cała Italię, co spowodowało zanik pozostałych języków grupy. Wskutek

podbojów rzymskich w ciągu pierwszych 500 lat n.e. język łaciński był używany prawie w całej zachodniej Europie

i części Bałkanów. Po upadku Cesarstwa rzymskiego ludowa łacina zaczęła przekształcać się w dialekty romańskie,

dając ok. X w. podstawy pod współczesne języki tej grupy: rumuński na wschodzie, dalmatyński na wschodnich

wybrzeżach Morza Adriatyckiego (obecnie wymarły), włoski i sardyński w Italii, retoromański w Alpach, francuski i

prowansalski we Francji oraz kataloński, hiszpański i portugalski na Półwyspie Iberyjskim.

Po zerwaniu kontaktów z dialektami italskimi dialekty celtyckie zaczęły przesuwać się na zachód. 1000 lat p.n.e.

dotarły na Wyspy Brytyjskie, a 400 lat p.n.e. na Irlandię. Stamtąd dialekty goidelskie rozprzestrzeniły się na Wyspę

Man i do Szkocji, tworząc podstawy współczesnych języków irlandzkiego, szkockiego i manx (ten ostatni wyszedł z

użycia kilkadziesiąt lat temu).

Po przemieszczeniu się języków goidelskich ich miejsce zajęły dialekty galijskie (we Francji) oraz brytańskie

(walijski i kornwalijski na Wyspach Brytyjskich oraz bretoński w Bretanii).

Drugą zachodnią falą języków indoeuropejskich były dialekty iliryjskie oraz język mesapijski. Ich pokrewieństwo ze

sobą oraz z innymi grupami jest dość niejasne. Język mesapijski znany jest z krótkich inskrypcji pochodzących z VI

w. p.n.e. do I w. n.e. Język ten, a także dialekty iliryjskie zaczęły wychodzić z użycia na początku naszej ery. Ich

losu uniknął zaledwie jeden z południowo-zachodnich dialektów, który po dotarciu nad Morze Adriatyckie dał

podstawę współczesnemu językowi albańskiemu.

Ekspansja języków indoeuropejskich

5

Najdalej na północ, aż do ujścia Padu, spośród języków iliryjskich zawędrował język wenetyjski. Wskutek

kontaktów z językami oskijsko-umbryjskimi i językiem łacińskim upodobnił się on do nich w znaczny sposób,

tworząc z nimi w I tysiącleciu p.n.e. ligę językową.

Ekspansja języków indoeuropejskich na północ

Jako pierwsze w kierunku północnym zaczęły przemieszczać się dialekty germańskie, które dotarły nad zachodni

Bałtyk, do Jutlandii a następnie na południe Skandynawii. Na przełomie er dialekty te zaczęły dzielić się na 3 grupy:

wschodnią, północną i zachodnią.

Dialekty wschodnie, z językiem gockim na czele, przedostały się ze Skandynawii do środkowej Europy, skąd w III

w. n.e. znalazły się nad północnym brzegiem Morza Czarnego. Język gocki, jako ostatni z języków

wschodniogermańskich, wyszedł z użycia na Krymie w XVI w.

W VII w. różnicować się między sobą zaczęły dialekty północnogermańskie. Od X wieku zaczęły powstawać

nowsze języki tej grupy: duński i szwedzki. Bardziej archaiczny charakter zachowały języki: norweski, islandzki i

farerski. Współcześnie język szwedzki stanowi pośrednie ogniwo między obiema grupami, natomiast odmiana

języka duńskiego, jako język nowonorweski, jest używana w Norwegii jako język literacki wypierając mowę

staronorweską.

Dialekty zachodniogermańskie ze środkowej Europy i Jutlandii w pierwszych wiekach n.e. zaczęły przemieszczać

się na zachód, dzieląc się jednocześnie na podgrupę południową i północną. Dialekty południowe, zwane

wysokoniemieckimi, rozpowszechniły się na tereny środkowych i południowych Niemiec oraz Austrii. Z dialektów

tych rozwinął się współczesny literacki język niemiecki. Dialekty północne z kolei wskutek dalszej ekspansji rozbiły

się na dolnoniemieckie, z których powstały języki niderlandzki i nowodolnoniemiecki, fryzyjskie i angielskie, z

których powstał między V a XI w. język staroangielski. Ten ostatni od XII w. ulegał wpływom języka francuskiego,

przekształcając się we współczesny język angielski.

Drugą grupą dialektów indoeuropejskich przemieszczających się ku północy były dialekty bałtosłowiańskie, które

zajęły tereny między Odrą, Wisłą i Niemnem. Około 1000 lat p.n.e. nastąpił ich podział na dwie grupy dialektów:

bałtyckie i słowiańskie. Dialekty bałtyckie podzieliły się następnie na zachodnie, z których powstały wymarłe dziś

języki pruski i jaćwieski, oraz wschodnie, będące podstawą współczesnych języków litewskiego i łotewskiego oraz

wymarłego kurońskiego. Języki bałtyckie zachowały najwięcej cech pierwotnych języka praindoeuropejskiego ze

wszystkich języków tej rodziny, będąc dobrym materiałem dla badaczy zajmujących się indoeuropeistyką.

Dialekty słowiańskie w pierwszych wiekach n.e. zaczęły rozprzestrzeniać się w kierunkach zachodnim i

południowym, co spowodowało powstanie w V w. trzech zespołów dialektów: wschodniosłowiańskiego,

południowosłowiańskiego i zachodniosłowiańskiego. Dialekty wschodnie, najbardziej jednolite, dały początek

językowi rosyjskiemu (w XIII w.), a później ukraińskiemu i białoruskiemu (XVI - XVIII w.).

Dialekty południowe w IX w. dały początek pierwszemu zapisanemu językowi słowiańskiemu -

staro-cerkiewno-słowiańskiemu oraz spokrewnionym z nim dialektom bułgarsko-macedońskim, z których w XIX w.

powstał literacki język bułgarski, a w XX w. - macedoński. Nad Morzem Adriatyckim dialekty południowe

rozwinęły się w języki słoweński i serbskochorwacki. Ten ostatni obecnie rozpada się na języki narodowe: serbski,

chorwacki, bośniacki i czarnogórski.

Dialekty zachodnie około XI w. zaczęły się różnicować, tworząc dwa zespoły dialektów: lechickie i

czesko-słowackie oraz pośrednie między nimi dialekty łużyckie. Dialekty czesko-słowackie rozbiły się na dwa

współczesne języki: czeski i słowacki. Z dialektów łużyckich powstały języki górnołużycki (bliższy czeskiemu) i

dolnołużycki (bliższy polskiemu). Zespół lechicki dał początek językowi połabskiemu nad Łabą wymarłym w XVIII

w., dialektom pomorskim z których do dzisiaj przetrwał język kaszubski, oraz językowi polskiemu.

Ekspansja języków indoeuropejskich

6

Ekspansja języków indoeuropejskich w czasach nowożytnych

Wskutek kolonizacji Ameryki łacińskiej od XVI w. na kontynent amerykański zawędrowały języki romańskie. Do

Brazylii trafił język portugalski, do pozostałych krajów - hiszpański. Obecnie większość mieszkańców Ameryki

Środkowej i Południowej używa tych języków od urodzenia jako języków ojczystych.

Inny z języków romańskich - francuski - trafił do Kanady, na Haiti oraz do dawnych francuskich kolonii w Afryce.

Największą ekspansję zanotowały języki germańskie. Z języka niderlandzkiego powstał w południowej Afryce język

afrikaans ("afrykański"). Natomiast język angielski począwszy od XVII w. pojawił się na wszystkich kontynentach,

zajmując prawie całą Amerykę Północną, Australię i Nową Zelandię. Obecnie język angielski jest podstawowym

językiem międzynarodowym, posiada też największą liczbę osób mówiących nim jako językiem obcym.

Ostatnim z większych języków indoeuropejskich który został rozpowszechniony na większą skalę był język rosyjski

z grupy języków słowiańskich, który wskutek rozrostu Imperium rosyjskiego a później Związku Radzieckiego

pojawił się w całej północnej części Azji.

Współczesny zasięg geograficzny języków indoeuropejskich

Bibliografia

• Tadeusz Milewski, Językoznawstwo, wyd. PWN, 2004, ISBN 83-01-14244-8

• Colin Renfrew, Archeologia i język, wyd. PWN, 2001, ISBN 83-01-13644-8

Zobacz też

• Języki indoeuropejskie

• Język praindoeuropejski

• Języki kentum i Języki satem

• Rodzina językowa

• Językoznawstwo historyczne

• Kultura starej Europy

Źródła i autorzy artykułu

7

Źródła i autorzy artykułu

Ekspansja języków indoeuropejskich  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=19551168  Autorzy: Ark, ArturM, BartekChom, Buldożer, Cojan, CommonsDelinker, Gaj777, Garcia
2.0, Masti, Mzopw, Skotos, Stan J Klimas, 1 anonimowych edycji

Źródła, licencje i autorzy grafik

Grafika:IE schemat.png  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:IE_schemat.png  Licencja: Creative Commons Attribution-Sharealike 2.5  Autorzy: User:Garcia1

Grafika:IE5500BP.png  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:IE5500BP.png  Licencja: GNU Free Documentation License  Autorzy: AnonMoos, Dbachmann, Floris V, Glenn,
Koryakov Yuri, QuartierLatin1968

Grafika:IE4500BP.png  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:IE4500BP.png  Licencja: GNU Free Documentation License  Autorzy: Dbachmann, Floris V, Glenn, Koryakov
Yuri, QuartierLatin1968

Grafika:IE3500BP.png  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:IE3500BP.png  Licencja: GNU Free Documentation License  Autorzy: Dbachmann, Glenn, Koryakov Yuri,
QuartierLatin1968

Grafika:IE2500BP.png  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:IE2500BP.png  Licencja: GNU Free Documentation License  Autorzy: Dbachmann, Glenn, Koryakov Yuri,
QuartierLatin1968

Grafika:IE1500BP.png  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:IE1500BP.png  Licencja: GNU Free Documentation License  Autorzy: Dbachmann, Glenn, Koryakov Yuri,
QuartierLatin1968

Grafika:Indo-European languages distribution.png  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Indo-European_languages_distribution.png  Licencja: Creative Commons
Attribution-Sharealike 3.0  Autorzy: original: Industrius, deriv: Radosław Botev

Licencja

Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported
http:/

/

creativecommons.

org/

licenses/

by-sa/

3.

0/