Metodologia
językoznawstwa

Treść wykładu

Poglądy na istotę nauki. Wybrane pojęcia metodologii ogólnej.

Pojęcie paradygmatu nauki.
Miejsce nauk humanistycznych wśród innych typów nauk.
Miejsce językoznawstwa wśród nauk humanistycznych.
Paradygmaty naukowe a koncepcje i metody lingwistyczne.
Poziomy systemowych zjawisk językowych i związane z nimi

metody badań
Sposoby badania tekstu.
Metody badań stylistycznych, socjolingwistycznych,

pragmalingwistycznych.
Badanie językowego obrazu świata.
Swoistość metod językoznawstwa historycznego.
Tworzenie opracowania naukowego.

Wybrane pojęcia
metodologii ogólnej

problem naukowy
metoda
wnioskowanie indukcyjne i
dedukcyjne
klasyfikacja i typologia
hipoteza
i in.

TRYLEMAT AGRYPPY

W odpowiedzi na pytanie „Skąd wiesz?”

mamy trzy możliwości.

Cała zgromadzona

wiedza naukowa na tym polega

:

1. dowodzenie w nieskończoność przyczyn

i skutków -

regressus ad infinitum

2. założenie niedowodzone, w takimż

ciągu, przerwanym przez jakiś dogmat,

którego się już nie dowodzi,
3. błędne koło -

petitio principii

Refleksja, na gruncie której „nie ufa się”
wiedzy naukowej

Koncepcja fenomenologii
epistemologicznej. Husserl chciał uniknąć:
błędnego koła i cofania się w
nieskończoność - początek w zdobywaniu
poznania musi być nienaukowy
za sprawą zawieszenia (nie zanegowania!)
prawomocności poznania potocznego,
naukowego i filozoficznego
(pozanaukowość!)

Refleksja, w ramach której „ufa się” wiedzy
naukowej

Odwołanie się do dyscyplin szczegółowych,

np. pozytywizm
do psychologii (Comte: teza o jednakowym

psychofizycznym wyposażeniu),

do socjologii (Durkheim: teza o

ponadjednostkowych uwarunkowaniach w

strukturach życia społecznego),

do logiki jako teorii języka nauki (neopozytywizm).
Epistemologia historyczna – poszukuje

prawomocności poznania naukowego w samej

praktyce badawczej uczonych w faktycznie

występujących prawidłowościach jej rozwoju

KLASYFIKACJA NAUK

Aby określić daną naukę, trzeba podać jej:

przedmiot materialny, czyli wycinek

rzeczywistości
przedmiot formalny, czyli określić, z

jakiego punktu widzenia ten przedmiot

materialny będzie rozpatrywany
cel
metodę.

KLASYFIKACJA NAUK

Nauki zarazem
aprioryczne,
dedukcyjne
i formalne

Nauki
matematyczne,
logika formalna,
językoznawstwo
matematyczne

Nauki zarazem
aposterioryczne,
indukcyjne
(empiryczne)
i realne

Nauki przyrodnicze
i nauki humanistyczne

Nauki aprioryczne

ze względu na sposób uzasadniania

twierdzeń pierwotnych,

tj. twierdzeń niewywnioskowanych z innych.

Twierdzenia pierwotne to wyłącznie zdania

a priori, których prawdziwość można ustalić

bez odwoływania się do doświadczenia

zmysłowego,

np. „Suma dwu boków trójkąta jest większa

niż bok trzeci".

„Jeżeli każde M jest P i każde S jest M,

to każde S jest P”.

Aksjomat (postulat, pewnik).

Euklides: aksjomaty to zdania przyjmowane

za prawdziwe, których nie dowodzi się

w obrębie danej teorii matematycznej.

We współczesnej nauce:

Aksjomaty są zdaniami wyodrębnionymi

spośród wszystkich twierdzeń danej teorii,

wybranymi tak, aby wynikały z nich wszystkie

pozostałe twierdzenia tej teorii.

W logice np. aksjomat wyłączonego środka:

p

V ~

p

„dla dowolnego zdania p prawdą jest, że p lub nie p”.

Nauki dedukcyjne

ze względu na sposób uzasadnienia
twierdzeń pochodnych, tj.
twierdzeń wywnioskowanych z
innych (teorematów).
Uzasadnianie twierdzeń pochodnych
polega na ich dedukcyjnym
wywnioskowaniu z twierdzeń już
uznanych za prawdziwe.

Dedukcja

Rozumowanie jest dedukcyjne,
gdy racja jest zdaniem już uznanym
za prawdziwe
i na podstawie tej racji uznaje się
następstwo.

Wynikanie logiczne

Ze zdania Z

1

wynika logicznie zdanie Z

2

,

gdy implikacja Z

1

 Z

2

jest podstawieniem prawa

logicznego = formuły, która przy wszystkich

podstawieniach przechodzi w zdanie prawdziwe.
Wniosek (q) jest konieczną logiczną

konsekwencją przesłanek (p).

Jeżeli zdarzy się p to nastąpi q:
p  q
p
zatem q

WŁASNOŚCI POŻĄDANE
DEDUKCYJNYCH SYSTEMÓW
SFORMALIZOWANYCH

niesprzeczność - nie zawiera pary wyrażeń

sprzecznych (p i nie p)
zupełność (mocność) – dowolne zdanie

poprawne lub jego negacja jest twierdzeniem

(zdaniem dowiedzionym) tego systemu
rozstrzygalność – gdy jest metoda

stwierdzenia, czy dowolne wyrażenie

systemu jest twierdzeniem (zdaniem

dowiedzionym) systemu.
niezależność aksjomatów

Nauki formalne

ze względu na przedmiot:
zajmują się badaniem świata form,

takich jak twory matematyki i
logiki.

JĘZYKOZNAWSTWO MATEMATYCZNE

(język to nie substancja, lecz forma)

 Gramatyka formalna (m.in. Chomsky) to

 uporządkowana czwórka G = {V, Σ, σ, P}, gdzie

V, Σ to alfabet podstawowy i alfabet pomocniczy
σ to wyróżniony element zbioru Σ - aksjomat
P to skończony zbiór par uporządkowanych, których

elementami są słowa, tj. skończone ciągi elementów

sumy alfabetów V i Σ
Elementy zbioru P to reguły wyprowadzania

(przepisywania) danego słowa y ze słowa x (x  y)
Język generowanym przez gramatykę formalną to zbiór

słów należących do alfabetu podstawowego V

wyprowadzalnych z aksjomatu.

Zastosowanie: w językach programowania.

De Saussure: Język to forma

Język
nie jest substancją (bytem samoistnym)
ale formą pośredniczącą między
substancjami.

Jest jak gra w szachy, w której liczy się

tylko forma figur i relacje między figurami.

Pojęcie i obraz akustyczny.

to formy nałożone na dwie substancje:

pojęciową i dźwiękową.

 

JĘZYKOZNAWSTWO MATEMATYCZNE

Kierunek algebraiczny - w badaniach
języków naturalnych:
służy do ścisłego definiowania zbiorów
nieskończonych rozumianych jako
podzbiory elementów określonej
płaszczyzny języka naturalnego.
W ten sposób można ściśle zdefiniować
np. rodzaj lub przypadek.

Nauki aposterioryczne

ze względu na sposób uzasadniania
twierdzeń pierwotnych
Twierdzeniami pierwotnymi są przede
wszystkim zdania a posteriori, oparte na
doświadczeniu
bądź bezpośrednio (zdania obserwacyjne),
np. „Ten oto kwiat jest czerwony”
bądź pośrednio (zdania nieobserwacyjne),
np. „Każda róża ma kolce".

Nauki indukcyjne

ze względu na sposób uzasadnienia

twierdzeń pochodnych
Podstawową metodą jest indukcja

{_________}  (...)_________(...)

fakty procedura indukcji fakty jeszcze

zaobserwowane niezaobserwowane

zbiór skończony zbiór otwarty

(dot. przyszłości

i przeszłości)

Przykłady zdań spostrzeżeniowych
(obserwacyjnych) lub podstawowych

„Zauważyłem, że jeśli kąt łamiący pryzmatu
jest zwrócony do góry, to oglądany przez
pryzmat niebieski pasek papieru będzie się
wydawać podniesiony wyżej niż leżący (w
rzeczywistości) na jego przedłużeniu pasek
czerwony".
(I. Newton, 1730)
„Eksperyment z 24 kwietnia 1925: godz. 9.40,
bodziec warunkowy — metronom, wydzielanie
śliny — 40 kropel na półminuty”. (I. P. Pawłow)

Indukcja

Wnioskowanie, w którym
przechodzi się od jednostkowych
przesłanek do ogólnych wniosków
Kłopot z indukcją - brak
dowodów na uprawomocnienie
indukcji, choć uogólnienia
indukcyjne są stosowane
powszechnie (D. Hume)

Indukcja enumeracyjna

Zupełna

Niezupełna

Indukcja eliminacyjna – kanony J. S.
Milla

Kanon jedynej zgodności

Kanon jedynej różnicy

Kanon zmian towarzyszących

Nauki empiryczne

Istnieje pogląd, że indukcja

enumeracyjna nie jest podstawową tu

metodą uzasadniania twierdzeń.

Zwolennicy tego poglądu w miejsce

terminu „nauki indukcyjne" posługują

się terminem

„nauki empiryczne"

= oparte na doświadczeniu

Nauki realne

ze względu na przedmiot:

badają rzeczywistość materialną,
realną.

(Język to substancja czy forma?

np. wg strukturalistów forma
pośrednicząca między substancjami)

Nauki drugiej grupy

(aposterioryczne, indukcyjne, realne)
poddawane są też podziałom na
Nauki nomotetyczne i
idiograficzne
Nauki nomologiczne i
typologiczne
Nauki przyrodnicze i
humanistyczne

Nauki nomotetyczne i
idiograficzne

podział i terminy Wilhelma Windelbanda (1848-1915),

H. Rickerta (1863-1936)

‑ z

e względu na

cel

stawiany naukom

realnym:

Nauki nomotetyczne - zadaniem formułowanie praw.
Taki charakter ma znaczna większość nauk

przyrodniczych, np. fizyka, chemia, mineralogia.

Nauki idiograficzne dążą do poznania i opisu faktów

jednostkowych w ich konkretnej postaci.
Przykładem jest według niektórych historia.

 

Nauki nomologiczne i
typologiczne

(W. Tatarkiewicz)

Nauki typologiczne zmierzają do
konstruowania typologii

= grupowania przedmiotów na

zasadzie podobieństwa do
przedmiotu wzorcowego = typu

Klasyfikacja i typologia jako narzędzia
naukowe.

PODZIAŁ LOGICZNY
– charakterystyczny dla nauk formalnych, precyzyjny i

jednoznaczny

STRUKTURA PODZIAŁU LOGICZNEGO

1.      Całość dzielona (totum divisionis) – zbiór, który

chcemy uporządkować
2.      Podstawa podziału, kryterium podziału

(fundamentum divisionis) czyli cecha, ze względu na którą

dzielimy przedmioty
3.      Człony podziału (membra divisionis) – podzbiory

powstałe w wyniku podziału.

Np. 1) Liczby całkowite 2) ze względu na parzystość liczb 3)

powstały: Liczby parzyste i Liczby nieparzyste

 

WARUNKI POPRAWNOŚCI PODZIAŁU
LOGICZNEGO

jednoznaczność kryterium –
kryterium musi być cechą, którą da się
precyzyjnie ustalić i niestopniowalną

rozłączność – podzbiory nie mogą
mieć wspólnych elementów

zupełność – nie mogą być przedmioty,

które nie zostały przyporządkowane do
żadnego podzbioru

RODZAJE PODZIAŁU LOGICZNEGO

- ze względu na ilość podzbiorów

1) dwuczłonowy, czyli dychotomiczny – w

wyniku podziału powstają dwa podzbiory

2) wieloczłonowy – w wyniku podziału powstaje

więcej niż dwa podzbiory
- ze względu na ilość poziomów podziału

logicznego
1) jednopoziomowe (jednostopniowe)
2) klasyfikacje (systematyzacje) –

wielopoziomowe np. klasyfikacja zwierząt

TYPOLOGIA

Zwłaszcza w naukach humanistycznych
uporządkowanie przedmiotów

występujących w pewnej dziedzinie ze

względu na ich podobieństwo do

wybranego wzorca czyli typu

Typ - wzorcowy zespół cech występujących

w grupie pokrewnych sobie przedmiotów

TYP

typ idealny - w poszczególnych
przedmiotach grupy występuje

tylko

część cech tego zespołu
(nie istnieje w rzeczywistości przedmiot
mający wszystkie cechy tego zespołu).
Np. Homo oeconomicus
typ empiryczny - w przynajmniej
jednym przedmiocie grupy występują
wszystkie cechy tego zespołu.
Np. kościół il Gesu

BUDOWANIE TYPOLOGII

1.      wybieramy dziedzinę przedmiotów, które

chcemy uporządkować. Dziedzina nie musi

być ostro wyróżniona, np. kościoły barokowe

2.      konstruujemy wzorce przedmiotów przez

ustalanie, jakimi typowymi cechami się one

odznaczają np. wybrać cechy dla sztuki

barokowej
porównujemy przedmioty należących do

danej dziedziny z wybranymi typami i

tworzymy ich podzbiory

Typ empiryczny
il Gesu w Rzymie 

GŁÓWNE OPERACJE NAUKOTWÓRCZE
W NAUKACH REALNYCH

POSTAWIENIE PROBLEMU BADAWCZEGO

problem badawczy ma dotyczyć zjawisk

dających się zbadać;

ma być empirycznie sprawdzalny

- zapewniać możliwość uzasadniania jego

prawdziwości lub fałszywości

ZBIERANIE WIEDZY

O DOTYCHCZASOWYCH BADANIACH

ZWIĄZANYCH Z PROBLEMEM

 

GŁÓWNE OPERACJE NAUKOTWÓRCZE

W NAUKACH REALNYCH

ZBIERANIE DANYCH DOŚWIADCZENIA

(ustalanie

faktu naukowego)

OBSERWACJA -

jakościowa i ilościowa (liczenie i

pomiar, np. socjolingwistyka, dialektologia warszawska)

EKSPERYMENT

– zabieg dokonany w celu obserwacji,

wywołujący zjawisko lub wpływający na jego przebieg

w naukach humanistycznych: psychologia, socjologia

(Zimbardo), psycholingwistyka, np. sprawdzanie
hipotezy Sapira-Whorfa

OPIS NAUKOWY, klasyfikacja, typologia
WYJAŚNIANIE

(tłumaczenie)

WYJAŚNIANIE –

TYPY PRZYCZYN wg

Arystotelesa

1. PRZYCZYNA FORMALNA
podanie okoliczności, w jakich zjawisko zachodzi (w

jakich okolicznościach kameleon zmienia barwę
skóry)

2. PRZYCZYNA MATERIALNA
fizyczne podstawy procesu (substancje chemiczne

powodujące zmianę barwy skóry)

3. PRZYCZYNA SPRAWCZA
zdarzenie wywołujące zjawisko (skok kameleona na

gałąź o innej barwie powoduje zmianę barwy skóry)

4. PRZYCZYNA CELOWA (wyjaśnianie TELEOLOGICZNE)
(zmiana barwy skóry dla uniknięcia pożarcia przez

drapieżnika)

Wyjaśnianie w
językoznawstwie

Przyczyny FORMALNA, MATERIALNA, SPRAWCZA -

w

językoznawstwie historyczno-porównawczym

(fizjologiczne przyczyny praw głosowych

i psychologiczne wyrównań analogicznych)
Przyczyna CELOWA w

językoznawstwie

strukturalistycznym

: język

ewoluuje według

wewnętrznych

tendencji

utrzymujących go

w równowadze:

-

do upraszczania układu paradygmatycznego,

- do różnicowania układu paradygmatycznego,
- do upraszczania układu syntagmatycznego,
- do różnicowania układu syntagmatycznego.

WYJAŚNIANIE –

przykład: PRZEGŁOS POLSKI

1. PRZYCZYNA FORMALNA
Przegłosowi ulegały w X w. głoski e, ě, ę w pozycji

przed t, d, s, n, r, l

2. PRZYCZYNA MATERIALNA
fizyczne podstawy procesu zob. Koneczna
3. PRZYCZYNA SPRAWCZA
Dlaczego akurat w X w.? Wg sprawczą była zapewne

poprzedzająca palatalizacja spółgłosek

4. PRZYCZYNA CELOWA (wyjaśnianie TELEOLOGICZNE)
Tendencja do różnicowania układu

syntagmatycznego?

WYJAŚNIANIE

FUNKCJONALNE – podanie przesłanek stwierdzających, jaką

rolę (funkcję) element pełni w całości systemowej
stosowane w naukach humanistycznych

i przyrodniczych
Poszczególne części struktury pozostają ze sobą w

odpowiednich relacjach.
Relacje te są zorientowane na utrzymanie stanu

globalnego i są zdeterminowane (funkcjonalnie) przez

stan globalny.

Funkcją pracy serca jest utrzymywanie krwi tętniczej.

Praca serca jest funkcjonalnie zdeterminowana przez to,
że w organizmie występuje krew tętnicza.

Wyjaśnianie w
językoznawstwie

WYJAŚNIANIE FUNKCJONALNE –

w językoznawstwie strukturalistycznym

funkcjonalnym

np. funkcja dystynktywna, delimitacyjna

semantyczna form językowych

Bywa mylone z uwarunkowaniem

przyczynowym: zdarzenie A jest przyczyną B, a

więc A jest warunkiem wystarczającym do

zaistnienia B

i występuje wcześniej niż B,

w uwarunkowaniu funkcjonalnym to nie zachodzi

substancja pojęciowa (A)

substancja dźwiękowa (B)

i język

Wyodrębnienie jakiegoś a z bezkształtnej

substancji A

i przyporządkowanie go jakiemuś b

bezkształtnej substancji B

powoduje, że a staje się formą wobec

substancji A
i funkcją wobec substancji B.

np. fonem d - forma substancji dźwiękowej, pełni

funkcję dystynktywną wobec substancji

pojęciowej

sem ‘agens’ - forma substancji pojęciowej, pełni

funkcję dystynktywną wobec substancji

dźwiękowej

WYJAŚNIANIE PRZEZ HIPOTEZY

HIPOTEZA – zawiera stwierdzenia, co do

których istnieje prawdopodobieństwo, że są

trafną odpowiedzią na problem badawczy.
Zawiera oprócz zdań obserwacyjnych zdania

nie będące obserwacyjnymi, które jednak

mają wyjaśnić rezultaty obserwacji

Np. hipoteza robocza – przyjęta na próbę

Wymagania:

- można ją sprawdzić lub odrzucić za pomocą badań

empirycznych

- jest jasno i jednoznacznie sformułowana
- da się sprawdzić w rozsądnych granicach

czasowych.

- jest oparta na akceptowanej powszechnie TEORII

WYJAŚNIANIE PRZEZ PRAWA

Hipoteza potwierdzona staje

się prawem

Prawa przyrody są racjami, które

dobieramy do następstw, czyli

opisów znanych faktów.

Prawo naukowe to zdanie

twierdzące ogólne (występują w

nim terminy uniwersalne ogólne)
Prawa głosowe w

językoznawstwie porównawczym

TEORIA NAUKOWA

Usystematyzowany, spójny i połączony w

logiczną całość zbiór twierdzeń w danej

nauce

w naukach formalnych 2 rodzaje twierdzeń:

 aksjomaty i ich logiczne konsekwencje:

teorematy

w naukach realnych, zwłaszcza empirycznych:

 logicznie powiązany układ

twierdzeń, praw nauki, hipotez ogólnych

i definicji

umożliwiający ich sprawdzenie empiryczne

Naukowe operacje myślowe

DEFINIOWANIE pojęć.

Definicja klasyczna: A jest B i C

A – definiendum
jest = funktor definicyjny

B i C – definiens:

B = klasa, w której zawiera się zakres A,

termin rodzajowy, genus

C = to, co wyróżnia elementy klasy A

spośród elementów klasy B,

różnica gatunkowa, differentia specifica

definicje

Fonem (A, definiendum)
to (funktor definicyjny)
jednostka planu wyrażenia (B, genus)
o funkcji dystynktywnej. (C,

differentia

specifica

)

Funkcja dystynktywna (A) to funkcja (B)
rozróżniania znaczących elementów języka:
morfemów, wyrazów, zdań. (C)

Definicja w naukach
humanistycznych

Wielość szkół = wielość definicji pojęć

np. jest kilkaset definicji kultury
jest kilkaset definicji stylu

Trzeba dbać o używanie w danej pracy
naukowej terminu o stałej definicji

Niektóre funkcje teorii naukowej:

generalizująca polega na odpowiednim

usystematyzowaniu i połączeniu

wchodzących w jej skład twierdzeń

w spójną logiczną całość
wyjaśniająca
prewidystyczna (predyktywna)
heurystyczna - umożliwia wnikliwą analizę

sformułowanych wcześniej problemów

badawczych i hipotez

i sformułowanie nowych problemów i hipotez

MODEL TEORETYCZNY

Zbiór założeń upraszczających problemy lub

przedmiot upraszczający problemy
Model umożliwia lepsze zrozumienie,

bo odwołuje się do zjawiska lepiej znanego. Oparty

jest na ANALOGII
Ma charakter niepełny, ale ma nadwyżkę treści

(redundancja)
Nie jest ani wierną kopią rzeczywistości, ani

czystą fikcją, podporą umysłu, lecz częściowo

adekwatnym odwzorowaniem rzeczywistości
Teorie często tworzą MODEL - METAFORĘ

PRZYKŁADY MODELI TEORETYCZNYCH

FIZYKA: planetarny model atomu (N. Bohr)
FIZYKA: gaz jako zbiór cząstek
zachowujących się jak kuleczki
SOCJOLOGIA: życie społeczne jako scena
teatru (E. Goffman)
LINGWISTYKA XIX w. – język jako organizm
żywy (Schleicher)
LINGWISTYKA XX w. - język jako gra
(de Saussure)

Kryteria poprawności teorii
naukowej

prawdziwość - twórczość -
prostota - piękno
problem prawdziwości teorii
naukowej: testowanie przez
wyprowadzanie sprawdzalnych
konsekwencji: weryfikacjonizm –
falsyfikacjonizm

Paradygmaty nauki

Paradygmat nauki – zespół norm,

wzorców, reguł postępowania, które zna

każdy naukowiec zajmujący się dana

nauką

(T.S. Kuhn)

Paradygmaty nauki XX wieku:

Indukcjonizm
Weryfikacjonizm
Falsyfikacjonizm
Postmodernizm

Paradygmaty nauki

T.S. Kuhn: „Struktura rewolucji naukowych”
Paradygmat wyznacza uznane przez społeczność

uczonych dzieło stanowiące wzorcową podstawę

praktyki naukowej w danej epoce, które jest:

- na tyle ORYGINALNE I ATRAKCYJNE by umożliwić

powstanie szkoły myślenia zdolnej wyprzeć

dotychczasowe sposoby uprawiania nauki

- na tyle OTWARTE aby pozostawić nowej szkole

rozmaite problemy do rozwiązania

Ptolemeusz „Almagest”
Kopernik „De revolutionibus”
Newton „Principia Mathematica”
Darwin „O pochodzeniu człowieka”

Indukcjonizm

Paradygmat indukcjonistyczny

dominował w nauce 2 poł. XIX i 1
poł. XX wieku.

Zadaniem nauki w ramach

indukcjonizmu było dochodzenie
od jednostkowych faktów do
uogólnień.

Weryfikacjonizm

Paradygmat weryfikacjonistyczny dominował w

nauce w okresie międzywojennym –
filozofowie Koła Wiedeńskiego. Powstał pod
wpływem Traktatu Ludwika Wittgensteina
(1921).

Przedstawiciele weryfikacjonizmu proponowali

weryfikowanie, tj. potwierdzanie zdań
ogólnych zdaniami szczegółowymi.

Zdaniem pozytywistów teorie naukowe raz

zweryfikowane będą już zawsze prawdziwe

.

Weryfikacjonizm

Prawda to ścisła odpowiedniość, która zakłada

izomorfizm języka i rzeczywistości.

Izomorfizm miał być zapewniony przez

istnienie tzw. zdań bazowych

(protokolarnych), bezpośrednio uznawanych

wobec danych doświadczenia.
Wszystkie inne zdania miały być weryfikowane

pośrednio, na podstawie zdań bazowych

Zdania, dla których nie istnieje metoda

weryfikacji empirycznej, są bezsensowne.

(Przeważająca część naszych wypowiedzeń kwalifikowałoby się do

bezsensów...)

Weryfikacjonizm

Kryterium naukowości jest
WERYFIKOWALNOŚĆ TEORII czyli możliwość
wykazania, czy jest ona prawdziwa

Schemat weryfikacji

[(t  p)  p ]  t

jest zawodny

i wymaga przyjęcia INDUKCJI, bo:
p – polega na doświadczeniu - jest zdaniem o

zdarzeniu

t – jest prawem nauki, czyli zdaniem ogólnym.

Weryfikacjonizm

Jednak nawet w języku fizyki redukcja
zdań do zdań bazowych okazała się
niemożliwa,

bo obserwacja oparta na biernej percepcji

w nauce nie istnieje:
racjonalizacja występuje już przed
obserwacją – trzeba założyć istnienie
przedmiotów obserwacji, wyodrębnić je
i zdefiniować.

Falsyfikacjonizm

Paradygmat XX wieczny, wywodzący się z

teorii nauki Karla Poppera.

Zadaniem nauki jest szukanie faktów

falsyfikujących hipotezę, a nie

potwierdzających ją.

Hipoteza obowiązuje tak długo, póki nie

znajdzie się faktów z nią sprzecznych,

wówczas należy taką hipotezę zastąpić

nową albo odrzucić.

Każda nowa hipoteza powinna być

ogólniejsza od poprzedniej.

  MODEL HIPOTETYCZNO-
DEDUKCYJNY

Choć nie potrafimy empirycznie

stwierdzić prawdziwości teorii

(jako zdanie ogólnego), możemy

stwierdzić jej FAŁSZYWOŚĆ.
Schemat falsyfikacji

[(t  p)  p ]  t

jest poprawny

i opiera się na DEDUKCJI.

  MODEL HIPOTETYCZNO-
DEDUKCYJNY

Należy z teorii DEDUKCYJNIE wyprowadzać

przewidywania odnoszące się do wyników
doświadczenia (zdanie bazowe)
- Jeśli wynik eksperymentu jest:
Ø      Zgodny z teorią – przyjmujemy
tymczasowo teorię tak jakby była
prawdziwa; do czasu, gdy dalsze
doświadczenia ja obalą, pozostaje ona
HIPOTEZĄ.
Ø      Sprzeczny z teorią – odrzucamy
teorię, ponieważ jest fałszywa.

FALSYFIKOWALNOŚĆ TEORII

Kryterium naukowości:

FALSYFIKOWALNOŚĆ TEORII =
podatność na stwierdzenie, czy jest ona
fałszywa
– dopuszczająca możliwość obalenia
siebie samej w wyniku jakiegoś
dającego się pomyśleć eksperymentu.

Postmodernizm

Paradygmat rozpowszechniony w 2 poł. XX wieku w

humanistyce.
tzw. anarchistyczna koncepcja wiedzy,

wychodząca poza dogmaty racjonalizmu.

Twórcą Paul Feyerabend, autor maksymy anything

goes ‘wszystko wolno’;

Prawdą jest cokolwiek

koncepcja dekonstrukcji (Jacques Derrida,

który pojmuje naukę jako zbiór tekstów,

w które wbudowane są inne teksty).

W nauce miejsce wyjaśniania ma zastąpić

ROZUMIENIE

.

Miejsce nauk
humanistycznych wśród
innych typów nauk

Nauki drugiej grupy

(aposterioryczne, indukcyjne, realne)

poddawane są też podziałowi na
nauki przyrodnicze i nauki
humanistyczne

Miejsce nauk
humanistycznych wśród
innych typów nauk

Nauki przyrodnicze badają wytwory przyrody.

np. fizyka, biologia, mineralogia, astronomia

język jako zjawisko biologiczne w XIX w., jako

zjawisko wrodzone (Chomsky - gramatyka

uniwersalna), psycholingwistyka...

 Nauki humanistyczne badają wytwory

człowieka (arterfakty), jego kulturę, myślenie,

i

dee

, związki społeczne...,

to dziedzina

przedmiotów mających znaczenie

np. psychologia (tzw. rozumiejąca), socjologia,

ekonomia, prawo, historia, filologia, nauki o sztuce

Miejsce nauk
humanistycznych wśród
innych typów nauk

Humanistykę wyróżnia przedmiot,
a nauki ścisłe (matematyczne i przyrodnicze)
wyróżnia metoda.
Nauki ścisłe mają metody dochodzenia do
prawdy wyraźniej określone. Trafność ustaleń
zawdzięczają spójnym systemom dedukcyjnym
i możliwości korygowania teorii przez
odpowiednio zaplanowane doświadczenia.

Wiedza szybko potwierdza przydatność w praktyce.

Miejsce nauk
humanistycznych wśród
innych typów nauk

W naukach dedukcyjnych konstruuje się

układy wyrażeń wraz z ich własnymi

regułami przekształcania.
W naukach empirycznych izoluje się

obiekty badań, by jak najwięcej parametrów

podlegało kontroli eksperymentatora.
W humanistyce przedmiot jest badaczowi

dany w całej swej złożoności, a badanych

obiektów zazwyczaj nie można wyizolować

z ich środowiska.

Miejsce nauk
humanistycznych wśród
innych typów nauk

Człowiek i jego kultura to przedmiot
badań bardziej złożony niż niejeden
stworzony w umyśle badacza system
dedukcyjny czy stworzony w laboratorium
układ zależności fizycznych.
Przy tak wielu zmiennych ustalenia

nauk

humanistycznych

nie mają dokładności

osiąganej w naukach ścisłych.

Swoistość nauk humanistycznych - INTUICJA

Przełom antypozytywistyczny

= odrzucenie metod

indukcyjnych

w

humanistyce

 

INTUICJA badacza (

wczucie się

) jako

sposób

uzasadniania twierdzeń pierwotnych

-

Spranger, Cassirer, Rickert, Weber, Husserl, Ingarden

 

Wilhelm

Dilthey - nauki o duchu - o ludzkich wytworach i

czynnościach funkcjonujących poza psychiką jednostek,

mających cechy fizyczne i ponadto mających znaczenia.

Cechy fizyczne artefaktów mogą być poznane tylko przez

doświadczenie zewnętrzne,

sensy tylko przez doświadczenie wewnętrzne

(introspekcję)

Swoistość nauk humanistycznych - ROZUMIENIE

DOŚWIADCZENIE WEWNĘTRZNE umożliwia ZROZUMIENIE

cudzych przeżyć.

ROZUMIENIE - polega na powtórzeniu przez podmiot poznający

tej samej całości przeżyciowej, która znalazła wyraz w
określonym przejawie życia duchowego innej jednostki.

 Zatem w naukach humanistycznych za przesłanki ostateczne
uznaje się:

1.

zdania przyjęte a priori (nieoparte na doświadczeniu zmysłowym)

2.

zdania przyjęte a posteriori (oparte na doświadczeniu zmysłowym)

3.

zdania będące rezultatem ROZUMIENIA innych ludzi i ich
artefaktów

 

Swoistość nauk humanistycznych -
WARTOŚCIOWANIE

POZYTYWIZM:

nieobecność

wartościowania

regulowana przez normę neutralizmu aksjologicznego

DILTHEY:
wartościowanie jest w humanistyce niezbędnym

metodologicznie składnikiem procesu poznania;

bez

wartościowania

nie

ma

poznania;

każdy akt rozumienia zawiera wartościowanie

 
 

Datę koronacji Chrobrego można ustalić bez cienia wątpliwości,

ale z tak ustalonej prawdy nie wynikają wnioski wielkiej wagi.

Tezy bardziej doniosłe buduje się, wybierając informacje ważne i

układając z nich sensowne całości.

Swoistość nauk humanistycznych -

INTERPRETACJA HUMANISTYCZNA

- rodzaj wyjaśnienia - procedura badawcza polegająca na

przyporządkowaniu sensu określonym czynnościom i

wytworom

Eksplanandum = to, co do wyjaśnienia - reprezentuje określoną

czynność bądź określone cechy wytworu tej czynności

Eksplanans (to, co wyjaśnia) obejmuje założenie

o racjonalności oraz opis społecznie zrekonstruowanej wiedzy i

wartościowań podmiotu

Eksplanandum: „Chrobry koronował się na króla”

„Dlaczego Chrobry koronował się na króla?”  opis zrekonstruowanej

wiedzy i wartościowań podmiotu

Eksplanandum: wartością kierującą jego działaniem była chęć osiągnięcia jako

wartości zamierzonej - uniezależnienia państwa

W językoznawstwie niektóre ujęcia bywają wartościujące –

por. pragmatyka językowa, stylistyka

Miejsce nauk
humanistycznych wśród
innych typów nauk

W humanistyce łatwo o humbug i hucpę, bo

niełatwo o falsyfikację.

Fizyk Alan Sokal o związkach feminizmu z

grawitacją kwantową. „Social Text” 1996:

„Podobnie

jak

liberalne

feministki

często

zadowalają się minimalnym zakresem prawnej i

społecznej równości kobiet oraz rozwiązań »pro-

choice« [za wyborem], tak również liberalni

matematycy często zadowalają się pracą pod

hegemonistycznym rygorem Zermelo-Fraenkela

uzupełnionym jedynie aksjomatem wyboru.”