POJĘCIE OKRESU
KRYTYCZNEGO
W ROZWOJU.
• Mówiliśmy już parokrotnie o odpowiednim
czasie
rozwojowym, w którym jeśli
zastosowano ćwiczenia to były one
skuteczne.
• Ten czas nazywamy GOTOWOŚCIĄ
WYWOLANĄ DOJRZEWANIEM.
• Twierdzono, że gotowość ta jest wywołana
wyłącznie dojrzewaniem i że moment jej
wystąpienia ściśle określają czynniki
endogenne( wewnętrzne) i ze nie poddaje
się on żadnym wpływom zewnętrznym
.
• Okazało się jednak, ze co prawda
ćwiczenie ma mały albo żaden wpływ
na czynności filogenetyczne ( siadanie,
wstawanie, chodzenie), ale
wprowadzone w odpowiednim czasie
może bardzo przyśpieszyć rozwój
czynności ontogenetycznych( pływanie,
ślizganie się, jazda na rowerze,
czytanie, jazda na wrotkach itp.).
• Trwałość wyników ćwiczenia jest bardzo
różnorodna, co zaprzecza wyłącznej roli
dojrzewania, okazało się, że jazda na wrotkach
wyuczona w 2 roku życia i potem nie
uprawiana, w wieku 6 lat musi być ćwiczona
od nowa, podczas gdy wyuczenie się jazdy na
rowerze i pływanie okazało się trwałe.
• Przeciętny wiek gotowości rozwojowej nigdy
nie może być określany bez uwzględnienia
warunków środowiskowych.
• Dlatego też w świetle najnowszych badań
a szczególnie omawianych już badań nad
rolą wczesnych doświadczeń
rozwoju( imprinting, rozwój emocji)
wprowadzono pojęcie
• OKRESÓW KRYTYCZNYCH, których nie
wiąże się jednostronnie z okresem
dojrzewania.
• - rozumiany skrajnie- rozumiany sztywno,
zmiany w zachowaniu następują tylko w
stałym okresie czasu, gdy ten czas mija
jednostka staje się niewrażliwa na
określone pobudzenia (uczenie się ).
• rozumiany znacznie szerzej- uważa się, że
okres krytyczny jest tylko okresem
optymalnej podatności, to znaczy, że po
przejściu optymalnego okresu jednostka
nadal jest wrażliwa na określone pobudzenia
jednak w dużo mniejszym stopniu. ( słabsze
uczenie, ale nadal możliwe).
• To drugie rozumienie okresu krytycznego
jest nazywane OKRESEM SENSYTYWNYM, i
wypiera wąsko rozumiany okres krytyczny.
• Badania empiryczne potwierdzają istnienie
takich okresów optymalnego rozwoju
poszczególnych funkcji, zarówno w sferze
emocjonalnej, społecznej- badania nad
wdrukowaniem i genezą emocji.
• Z punktu widzenia pedagogiki jest ważna
odpowiedź o istnienie okresów
sensytywnych dla uczenia dziecka w
szerokim tego słowa znaczeniu ( nie tylko
nauki szkolnej).
• Badania pokazują bowiem, że przedwczesne
uczenie się i ćwiczenie powoduje opór,
negatywne zachowania, brak
zainteresowania daną czynnością na skutek
braku wcześniejszego doświadczenia.
• Przy ćwiczeniu opóźnionym w stosunku do
możliwości rozwojowych dziecka powstają
innego rodzaju trudności np. utrwalone
infantylne nawyki, które dziecko niechętnie
przełamuje. Jeśli nie pozwolimy uczyć się
dziecku gdy jest na to gotowe, to jego
zainteresowania mogą osłabnąć.
• Jednakże ustalenie okresów sensytywnych
dla uczenia się różnych funkcji jest bardzo
trudne, gdyż „ efektywność ćwiczenia
zależy od wielu czynników nie zawsze
podlegających kontroli w toku badania ,
takich jak indywidualny stan organizmu
dziecka w danym momencie, jego
uprzednie doświadczenia, w które nie
mamy pełnego wglądu, indywidualne
tempo i rytm rozwoju(M Przetacznikowa).
• Użyteczne w praktyce kryteria ustalania
optymalnych okresów dla uczenia się proponuje
E.B. Hurlock:
• zainteresowanie dziecka uczeniem się
• długość czasu w jakim przejawiają się te
zainteresowania
• wyniki, jakie osiąga dziecko poprzez ćwiczenie.
• Jeśli zainteresowania dziecka szybko przemijają,
albo jeśli nie czyni ono wyraźnych postępów
pomimo przeprowadzania z nim ćwiczeń, należy
się wówczas zastanowić, czy dziecko jest dojrzałe
do uczenia się
.
• Należy wspomnieć także o „ strefie
najbliższego rozwoju” termin ten
wprowadził Wygotski (psychologia
radziecka) termin ten oznacza, że
nauczanie powinno wyprzedzać
• rozwój, oddziaływać na te procesy i
właściwości dziecka, które jeszcze
samodzielnie nie funkcjonują, lecz,
które mogą się rozwinąć pod
wpływem planowanych działań
dorosłych.
• Wgotski uważał, że nauczanie jest tylko
wtedy efektywne, gdy wyprzedza rozwój,
który wtedy pobudza do życia szereg
funkcji dopiero dojrzewających, a leżących
w sferze najbliższego rozwoju.
• Np. jeśli dziecko nie potrafi samodzielnie
rozwiązać stawianego mu zadania, to
możemy naprowadzić je na właściwe
rozwiązanie stawiając mu dodatkowe
pytania lub podając przykłady.
AKTYWNOŚĆ WŁASNA
• Uznając znaczenie dojrzewania i
uczenia się jako czynników rozwoju
wspomniany wyżej
Wygotski( psychologia radziecka)
wprowadza jeszcze dwa czynniki ,
które w/g niego decydują o rozwoju i
kształtowaniu się nowych struktur
psychicznych, a są to :
• - działanie na przedmiotach
• - obcowanie dziecka z dorosłymi
• Również tzw. badacze zachodni schemat
rozwoju ujmowanego dziedziczność-
środowisko, dojrzewanie i uczenie się
uzupełniają jako specjalnie ważnym
czynnikiem aktywności własnej rozwijającego
organizmu się.
• A także podkreśla się wagę uczenia się, które
prowadzi do tysięcy reakcji na bodźce, a
potem do organizowania się i integrowania
tych reakcji w większe struktury zachowania
się.
• AKTYWNOŚĆ jest
charakterystycznym stanem i
podstawową cechą każdego żywego
organizmu, która sprawia, że ów
organizm reguluje czynnie swe
stosunki ze światem zewnętrznym.
Aktywność jest nie tylko stanem ale i
procesem i wyraża się w postaci
konkretnych czynności i działań
podejmowanych przez człowieka od
dzieciństwa.
• Aktywność dziecka , podlega
kształtowaniu i doskonaleniu wraz z
wiekiem, a więc ma charakter
progresywny.
• Wraz z wiekiem dziecka podnosi się
stopień wewnętrznej organizacji
czynności ,co sprawia, ze aktywność
dziecka czy jednostki staje się coraz
lepiej zorganizowana.
• Ta wewnętrzna organizacja wzrasta w
miarę rozwoju kontaktów ze światem
zewnętrznym i prowadzi do nabywania
nowych doświadczeń.
• Nabywanie nowych doświadczeń
następuje pod wpływem środowiska
zewnętrznego i tu pojawia się pojęcie
wychowania – świadomie kierowanego
przez opiekunów czy rodziców procesu czy
interakcji z tymże środowiskiem.
• Rodzice wyjaśniają, kierują, nakazują itp.
tworzy się specjalna interakcja między
środowiskiem, dorosłymi i dziećmi.
• I tak jak jest powiązane ze sobą dojrzewanie i
nauczanie tak podobnie jest powiązana
aktywność własna i wychowanie, a
najistotniejszym elementem jest zawsze
interakcja między tymi czynnikami
rozwojowymi.
• Wychowanie przez innych i społeczeństwo
jest w miarę dochodzenia do dojrzałości
psychicznej zastępowane przez
samowychowanie i samokształcenie.
• Podkreślenie roli aktywności własnej przez
innych badaczy.
• „…rozwój zachowania się, zwłaszcza w
pierwszym roku życia , wynika częściowo z
procesów dojrzewania, częściowo zaś ze
spontanicznej, tj. inicjowanej przez samo
dziecko aktywności „( N.L. Munn, 1955).
• W Polsce na rolę aktywności własnej
zwraca uwagę dr Stefan Szuman.
• A także szwajcarski badacz J, Piaget.
• Piaget podejmuje także próbę wprowadzenia
nowego czynnika rozwoju- równoważenia.
• RÓWNOWAŻENIE zapewnia stałą
równowagę między oddziaływującymi na
organizm i psychikę czynnikami
wewnętrznymi i zewnętrznymi.
• Innymi słowy równoważenie następuje
miedzy
• AKOMODACJĄ I ASYMILACJĄ i prowadzi do
stanu równowagi zwanego ADAPTACJĄ .
• Mówiliśmy wcześniej, że takie czynniki czy
przyczyny rozwoju jak dziedziczność-
środowisko, dojrzewanie- uczenie się,
wychowanie nie występują niezależnie od
siebie, a INTERAKCJA między nimi jest rzeczą
bardzo istotną.
• Aby lepiej zrozumieć na czym polega
interakcja należy przyjąć istnienie odrębnego
czynnika, który związany z każdym wyżej
wymienionym czynnikiem, reguluje ich
współdziałanie, a sam podlega swoim
własnym prawom.
• Piaget traktuje organizm jako otwarty,
aktywny, samoregulujący się system.
• Pojęcia równoważenia, asymilacji,
akomodacji i adaptacji są także pojęciami
stosowanymi w biologii.
• Asymilacją jest przyswajanie przez organizm
energii lub materii ze środowiska po to aby
go przetworzyć np. asymilacja dwutlenku
węgla.
• Akomodacja źrenicy ( zmienianie jej
kształtu) w zależności od natężenia światła.
• Adaptacja oznacza przystosowanie się
do warunków czy wymagań środowiska,
tak aby można było przeżyć.
• Równowaga procesów zachodzących w
organizmie może być inaczej nazwana
homeostazą( biologia komórki),
harmonią między światem
wewnętrznym dziecka a światem
zewnętrznym.
• Piaget rozumiał asymilację nie tylko w
kategoriach biologicznych. W kategoriach
psychologicznych można ją zdefiniować
jako przyswajanie spostrzeżonych w
środowisku danych do schematów
działania lub pojęć jakie dziecko już
posiada. ( schemat jest tu rozumiany jako
wewnętrzna reprezentacja określonych
fizycznych lub umysłowych czynności).
• Np. dziecko wie jak wygląda ptak czyli ma już
określony schemat poznawczy ptaka, spostrzega
samolot po raz pierwszy. Jego pierwsza
interpretacja tego przedmiotu jako ptaka jest
przykładem asymilacji –asymiluje ono samolot do
schematu ptaka ( zobacz jaki duży ptak). W miarę
jak dostarczane są dziecku informacje o tym czy
to jest samolot dziecko akomoduje swoje struktury
poznawcze do nowej sytuacji i w konsekwencji
rozwija się nowy schemat – schemat poznawczy
samolotu. Dziecko już nie powie zobacz jaki duży
ptak leci ,tylko zobacz leci samolot.
• Procesy asymilacji i akomodacji trwają całe
życie.
• Asymilacja jest procesem, który pozwala
jednostce na działanie w nowych
sytuacjach i wobec nowych problemów za
pomocą już istniejących schematów.
• Akomodacja jest procesem, który polega
na zmianie istniejących schematów, lub
wytwarzaniu nowych( A.Brich, Psychologia
rozwojowa w zarysie).
• Piaget mówi, że zanim dziecko zdobędzie
nową wiedzę , znajduje się w stanie
równowagi – harmonii. Gdy dziecko napotyka
coś nowego, albo wymagającego innego
podejścia( np. inny sposób otwarcia pudełka)
proces równowagi zostaje zachwiany , aby
przywrócić go zaczynają działać procesy
asymilacji i akomodacji( dziecko próbuje
otworzyć pudełko w sposób znany taki jaki
stosowało do tej pory, ale ponieważ nie
udaje się zaczyna poszukiwać innego
sposobu, który okaże się skuteczny. Jeśli to
nastąpi powstaje nowy schemat „ otwierania
pudełka” i zostaje przywrócona równowaga.
• To jest proces lub czynnik
równoważenia, na który zwraca uwagę
Piaget jako na czynnik rozwoju.
• Uwagi: równoważenie poznawcze,
dostosowywanie schematów w procesie
asymilacji i akomodacji wymaga
aktywności własnej.( pojęcie dysonansu
poznawczego- otrzymanie sprzecznych
informacji na ten sam temat).
• Na uwagę zasługuje tzw. dialektyczna teoria
rozwoju psychicznego ( psychologia radziecka),
która nie koncentrowała się na jednym czynniku
czy procesie rozwojowym, ale wskazywała na kilka
czynników jednakowo ważnych dla rozwoju, a są to:
• -tzw. zadatki organiczne czyli układ nerwowy i jego
właściwości układ hormonalny, a także cechy
odziedziczone.
• - aktywność własna dziecka
• - związki organizmu ze środowiskiem
• - wychowanie rozumiane jako organizacja
działalności dziecka.
• Obecnie często pojawia się pojęcie,
słowo EKOLOGIA funkcjonuje ono w
odniesieniu do wielu dziedzin życia,
lub stanowi odrębna dziedzinę także
psychologia „doczekała się” teorii
zwanej EKOLOGIĄ ROZWOJU” lub
inaczej ROZWOJEM W KONTEKŚCIE.
• „ Przez ekologię rozumie się
środowiskowe uwarunkowania, jakich
doświadcza osoba lub pod wpływem
których- bezpośrednim lub
pośrednim- się znajduje.”( B. Brich ,
Psychologia rozwojowa w zarysie).
• Twórcą tego podejścia ekologicznego
jest amerykański psycholog Urie
Bronfenbrenner(1979).
• Utrzymywał on, że środowisko
rozwoju jednostki jest bardziej
złożone niż powszechnie się sądzi.
Opisuje on środowisko ekologiczne
jako złożone z czterech
nakładających się na siebie
systemów.
• W samym sercu systemu jest
1.MIKROSYSTEM, obejmujący indywidualne
doświadczenia zbierane w określonym
otoczeniu. Jakie to mogą być mikrosystemy
np. doświadczenia dziecka związane z
interakcjami zachodzącymi w środowisku
domowym między rodzicami i rodzeństwem.
• W miarę dorastania dziecko dostaje się pod
wpływ innych mikrosystemów np. grupa
zabawowa itp.
• Na następnym poziomie znajduje się
2.MEZOSYSTEM, który obejmuje
relacje między różnymi otoczeniami
w jakich uczestniczy rozwijająca się
jednostka. I są to związki między
otoczeniem domowym a szkolnym
dziecka, u dorosłego miedzy
otoczeniem domowym i pracą.
• 3.EGZOSYSTEM, odnosi się do
otoczenia, w którym dziecko nie
uczestniczy aktywnie, ale które
jednak na niego oddziałuje, mogą to
być warunki pracy rodziców, lub ich
aktywność społeczna.
• 4. MAKROSYSTEM, jako ostatni poziom,
którego członkiem jest jednostka, jest
organizacją społecznych instytucji i ideologii
występujących w społeczeństwie. tak np.
godziny pracy, poziom bezrobocia, regulacje
społeczne dotyczące matek pracujących, lub
dostępność opieki nad dzieckiem mogą mieć
wpływ na sytuację zawodową i samopoczucie
rodziców, a to z kolei może wpływać na
mikrosystemy i mezosystemy dziecka.
• ( kampanie reklamowe dotyczące
zatrudniania młodych matek,
tworzenie przedszkoli przy zakładach
pracy, system agencji
wynajmujących opiekunki).
• Wartość tej koncepcji polega na tym,
że ukazuje wagę wszystkich
systemów jak również związków
zachodzących między
nimi.
• Bronfenbrenner uważa, że psychologowie
powinni starać się zrozumieć środowisko
ekologiczne i jego wpływ na rozwój dziecka.
• Np. takie wydarzenia jak pierwsze pójście do
przedszkola, pojawienie się pierwszego
rodzeństwa, rozpoczęcie studiów, bezrobocie
rodziców, rozwód stanowią dla jednostki
wyzwania do których musi się zaadoptować.
• W TEN SPOSÓB ODBYWA SIĘ ROZWÓJ.
• Bronfrenbrenner wierzy, że
najlepszym sposobem zrozumienia
ludzi jest obserwowanie, jak radzą
sobie z przystosowaniem się do
zmian( za Psychologią rozwojową w
zarysie).
Krytyka teorii ekologicznej
Thomas(1992).
• Podstawowy zarzut to mała precyzja
w relacjach zachodzących między
systemami np. jak relacje w rodzinie
wiążą się z relacjami w szkole. Jednak
pomimo braku precyzji teoria ta
stanowi ważną ramę teoretyczną dla
psychologii rozwojowej.
• Bronfenbrenner nie stosuje w swej
teorii pojęcia kultury, jednak aby
zrozumieć rozwój musimy zbadać
kulturowe wpływy środowiska na
dziecko. Badania kulturowe, a także
między –kulturowe będą stanowiły
przedmiot zainteresowania obecnej
psychologii rozwojowej.
• Uwaga teoria ekologiczna, czynnik
równoważenia.