Slajd 1

Definicja zmiany

Kiedy mówimy o zmianie, akcentujemy na ogół fakt pojawienia się czegoś
nowego w określonym czasie.
W literaturze analizującej dorobek socjologii dotyczący zmian społecznych
zwraca  się  uwagę  na  trudność  podania  definicji  zmiany  w  związku  z
faktem,  że  każda  teoria  definiuje  zmianę  w  oparciu  o  swoje  założenia.
Pojęcie zmiany ma zastosowanie do opisu stosunków społecznych, kultury,
zaludnienia, statusu, norm, ról, struktury społecznej lub jej elementów.
W  próbach  wyjaśnienia  zmian  wskazuje  się  na  różne  czynniki  składające
się na ich przyczyny, różnie interpretuje się także sam mechanizm zmian i
ich  kierunek.  Teorie  socjologiczne  różnie  interpretują  również  brak  zmian,
trwałość pewnych stosunków, wartości, instytucji itp.
Te trudności nie zmieniają faktu, że zmiany społeczne są fenomenem, bez
rozpoznania  którego  nie  można  zrozumieć  ani  przewidywać  życia
społecznego.

Definicja zmiany

Wiele  jest  pojęć,  które  uważa  się  za  przydatne  do  analizy  zmian
społecznych.  Najczęściej  wymieniane  są  takie  pojęcia  jak  ewolucja,
rewolucja,  rozwój,  postęp,  ruch,  dynamika,  cyrkulacja,
transformacja,  przewrót,  proces,  przeobrażanie,  adaptacja,
integracja,

dezintegracja,

dyferencjacja,

modernizacja,

industrializacja,

sekularyzacja,

urbanizacja,

ruchliwość

społeczna, mobilność, dyfuzja.
Poza  tym  przy  charakterystyce  zmian  społecznych  wykorzystywane
są takie kategorie jak anomia, patologia, konflikt, wyobcowanie,
biurokratyzacja, katastrofa, upadek.
Pojęcia  te  wzbogacały  analizy  dotyczące  procesów  społecznych  i
pozwalały  podważać  poglądy  identyfikujące  każdą  zmianę  z
postępem.

Definicja zmiany

Ponieważ teorie zmiany społecznej nie dostarczają satysfakcjonującej
definicji  zmiany,  można  przyjąć  za  słuszny  pogląd,  że  za  zmianę
społeczną  uznaje  się  w  socjologii  każde  przeobrażenie,  które
jest postrzegane jako znaczące dla życia społecznego. Badacze
zmian  społecznych  stosują  rozmaite  kryteria  dla  ukazania  ich
zróżnicowanego charakteru i znaczenia.
Często  stosowanym  kryterium  analizy  zmian  jest  ich  zasięg.  Zasięg
zmian  uchodzi  za  ważne  kryterium  oceny  charakteru  zmian,
ponieważ  pozwala  pokazać  różnicę  między  zmianami  o  charakterze
rewolucyjnym

ewolucyjnym,

także

charakterze

marginalnym i globalnym.
Jest to pojęcie, które pozwala wskazać na różnice między zmianami
dokonującymi się jedynie wewnątrz grupy czy organizacji a
zmianami w skali całych społeczeństw, kultur i cywilizacji.

Definicja zmiany

Zmiany  o dużym zasięgu na ogół  w  sposób zasadniczy  przeobrażają
warunki,  struktury,  instytucje,  panujące  systemy  wartości,  zmiany
małe powodują jedynie pewne modyfikacje.
Inne  kryteria  stosowane  w  analizie  typu  zmian  dotyczą  ich
regularności,  powtarzalności  i  incydentalności.  Są  to  kryteria
istotne  z  punktu  widzenia  klasyfikacji  zmian  jako  znaczących  i
nieznaczących  dla  dalszego  rozwoju  i  możliwości  formułowania
prognoz co do ich skutków społecznych.

Zmiana społeczna jako przedmiot badań

socjologicznych

Zmiany  społeczne  stanowią  przedmiot  badań  różnych  dyscyplin
naukowych. Poza socjologią, która w ramach teorii rozwoju społecznego,
teorii zmiany, a także w ramach swych poszczególnych działów zajmuje
się interpretacją natury zmian społecznych, ich opisem i analizą zajmują
się także historia i filozofia.
Nie może abstrahować od nich też ekonomia i politologia, a od pewnego
czasu  także  psychologia,  która  wyjaśniając  naturę  życia  psychicznego
ludzi,  ich  problemy  związane  z  osobowością,  nie  może  pominąć  zmian
zachodzących w życiu społecznym.
Wraz  z  nowymi  faktami  społecznymi,  z  rozwojem  historycznym,
następował rozwój wiedzy o społeczeństwie i jego przemianach zmieniały
się  poglądy  dotyczące  natury  i  przyczyn  przeobrażeń  jednostek
grup i instytucji, kultury, religii, struktury społecznej, stosunków
społecznych i ekonomicznych, ustrojów politycznych itp.

Zmiana społeczna jako przedmiot badań

socjologicznych

Wielkość  interpretacji  wyjaśniających  zmiany  społeczne  uwarunkowana
jest  wieloma  przyczynami,  np.  zróżnicowaniem  struktury  poznawczej,
odmiennością  teoretycznych  założeń,  zmieniającą  się  rzeczywistością
wymuszającą potrzebę ciągłej aktualizacji uogólnień na temat przebiegu,
uwarunkowań, mechanizmów, natury i kierunku zmian społecznych.
Przeciwieństwem teorii zorientowanych na fenomen zmiany społecznej są
teorie  koncentrujące  wysiłki  badawcze  na  wyjaśnianiu  trwałości
pewnych  struktur,  wartości,  organizacji  i  instytucji,  zachowań  i
stosunków,  co  także  wymaga  rozpoznania  czynników  wywołujących
zmiany.
Badanie  zmian  społecznych  możliwe  jest  zarówno  jako  analiza
czynników  sprzyjających  integracji  społecznej,  jak  i  czynników
powodujących  dezintegrację  społeczną,  co  w  socjologii  oznaczało
pojawienie  się  orientacji  skierowanej  na  wyjaśnianie  przyczyn,  form  i
kierunku przeobrażeń społecznych.

Zmiana społeczna jako przedmiot badań

socjologicznych

Charakterystyczną  cechą  teorii  zmian  społecznych  jest  to,  że  każda
orientacja  poznawcza  wnosiła  swój  wkład  do  pokazania  możliwości
prowadzenia  badań  i  określenia  ich  przedmiotu.  Zwracano  uwagę  na
potrzebę  rozróżniania  zmian  samego  systemu  i  zmian  zachodzących  w
jego  obrębie.  Wiele  uwagi  poświęcono  analizie  mechanizmu  zmian
wewnątrz, w granicach systemu.
Poglądy dotyczące zmian społecznych formułowane są w ramach różnych
kierunków teoretycznych. Jednym z istotnych kryteriów różnicowania tych
kierunków jest wyjaśnianie przyczyn zmian czynnikami endogennymi
(wewnętrznymi),  egzogennymi  (zewnętrznymi)  lub  jednymi  i
drugimi.
Poza  tym  teorie  różnią  się  poglądami  na  temat  znaczenia  czynników
ekonomicznych

pozaekonomicznych

jako

wywołujących

utrwalających zmiany, np. spory co do roli religii, kultury, tradycji,
związków między gospodarką a religią.

Zmiana społeczna jako przedmiot badań

socjologicznych

Dokonując  przeglądu  teorii  zajmujących  się  zmianami  społecznymi
można  wyróżnić  teorie  koncentrujące  się  na  analizach  czynników
zmian  i  ich  przebiegu,  formułujące  wyjaśnienia  dotyczące  przyczyn
procesu transformacji systemów ekonomicznych i politycznych.
Zmiany  społeczne  badane  są  także  z  punktu  widzenia  zachowań
jednostkowych  i  zbiorowych,  małych  i  dużych  grup  społecznych.  Wielu
teoretyków  z  analizą  działań  zbiorowych  wiąże  możliwość  wyjaśnień
istotnych przeobrażeń społecznych.
W ramach badań nad zmianą istotne miejsce zajmują badania dotyczące
przemian  w  położeniu  ekonomicznym  różnych  grup  społecznych,  w
poziomie edukacji, w świadomości. Analiza tego typu zmian uważana jest
za klucz do wyjaśnienia dalszych zmian o znacznie szerszym zasięgu. W
studiach dotyczących zmian społecznych niektórzy badacze koncentrują
się na zmianach dokonujących się w organizacjach.

Zmiana społeczna jako przedmiot badań

socjologicznych

Analiza  zmian  społecznych  może  być  dokonywana  na  różnym  poziomie.
Może  dotyczyć  historii  społeczeństwa  ludzkiego,  różnych  typów
społeczeństwa,  różnych  cywilizacji,  różnych  okresów  w  rozwoju
cywilizacji, wreszcie konkretnych społeczeństw i konkretnych procesów.
Zmiana  społeczna  analizowana  jest  przez  socjologów  zarówno  w  skali
mikro jak i makro. Skala ta dotyczy wielkości grup społecznych, instytucji i
organizacji, lokalnego i globalnego charakteru analizowanych procesów.
Zróżnicowanie  zakresu  badań  zmian  społecznych  przejawia  się  w
możliwości  analizy  pewnych  wąskich  aspektów  życia  społecznego  lub
całokształtu  stosunków  społecznych.  Różny  zasięg  i  różny  stopień
konkretności  i  ogólności  mogą  mieć  badania  dotyczące  np.  przemian  w
strukturze  społecznej,  kulturze  i  stylu  życia  konkretnych  zbiorowości,  w
rodzinie, świadomości społecznej, w zachowaniach zbiorowych.

Zmiana społeczna jako przedmiot badań

socjologicznych

Charakterystyczną  cechą  analiz  dotyczących  zmian  społecznych  jest  nie
tylko zróżnicowany stopień ich ogólności, lecz także zróżnicowany
przedmiot  badań.  Socjologiczne  teorie  zmiany  zorientowane  są  na
wyjaśnienia  natury  i  przyczyn  zarówno  zmian  jak  i  trwałości  stosunków
społecznych i ekonomicznych, politycznych, etnicznych, instytucji,
organizacji,  struktury  norm,  wartości.  W  różnym  stopniu  wykazują
zainteresowanie wszystkimi dziedzinami, w których zmiany występują.
Rozległy przedmiot badań  teorii zajmujących się analizą zmian wiąże się z
wielością  interpretacji  mechanizmów  przeobrażeń  w  strukturach
społecznych, w kulturze, religii, polityce, w organizacjach, w życiu
gospodarczym.  Teorie  kładą  akcent  na  różne  czynniki  wyjaśniające
fenomen  zmiany,  gdzie  różne  znaczenie  przypisuje  się  takim  czynnikom
jak  migracje,  wojny,  podboje,  osiągnięcia  naukowe,  ideologie,
tradycja,

kultura,

polityka,

sposób

organizacji,

stosunki

gospodarcze.

Zmiana społeczna jako przedmiot badań

socjologicznych

Wśród  teorii  zajmujących  się  charakterystyką  zmian  społecznych
wyróżniamy między innymi te teorie, które badają zmiany społeczne
z punktu widzenia tego, czy prowadzą one do zintegrowania systemu,
do  przezwyciężenia  jego  elementów  dysfunkcjonalnych,  czy  do
burzenia istniejących struktur oraz powoływania nowych stosunków i
organizacji.  Ten  rodzaj  badań  polega  na  analizie  zmian  jako
czynników służących kontynuacji lub negacji przeszłości.
Ważnym  nurtem  w  dyskusji  socjologicznej  o  zmianach  społecznych
jest  nurt  analizujący  procesy  kumulacji  przeobrażeń  wewnątrz
systemu i rolę tego procesu w wywoływaniu zmian zasadniczych.
Do  tego  nurtu  poznawczego  należą  teorie  ewolucji  i  równowagi.
Traktują one przeobrażenia wewnątrz systemu jak naturalne procesy
społeczne, służące dostosowaniu w granicach określonych struktur.

Zmiana społeczna jako przedmiot badań

socjologicznych

Historia  myśli  socjologicznej  odnotowuje  permanentne  dyskusje  na  temat
tego,  jakie  rozmiary  przeobrażeń  w  pewnej  strukturze,  czy  też  jakie
typy  przeobrażeń  i  w  jakich  strukturach,  należy  uważać  za  zmiany
znaczące, centralne a jakie za marginalne.
Jedną  grupę  teorii  na  temat  genezy  i  mechanizmów  zmian  społecznych
stanowią  te,  które  można  zaliczyć  do  teorii  konfliktu,  upatrujących  główną
przyczynę znaczących zmian społecznych w konfliktach społecznych. Teorie te
opierają  się  na  założeniu,  że  do  zmian  w  każdym  społeczeństwie  prowadzą
sprzeczności i konflikty; dają jednak różne odpowiedzi na pytanie, jakie typy
konfliktów wywołują najważniejsze zmiany w życiu społecznym.
Jedni  teoretycy  uważają,  że  najważniejsze  zmiany  w  życiu  społecznym
wywołane  są  konfliktami  prowadzącymi  do  zmian  w  typach  panowania.
Inni za najważniejsze zmiany społeczne uważają te, które zostały  wywołane
rozwojem sił wytwórczych i przeobrażaniem stosunków własności.

Zmiana społeczna jako przedmiot badań

socjologicznych

Teoria  marksistowska  podstawę  konfliktów  upatrywała  w  różnych
interesach  wynikających  z  nierównego  podziału  między  dwoma
najważniejszymi  stronami  konfliktu:  posiadającymi  i  nieposiadającymi
środków produkcji.
Max Weber przedstawiał zmiany społeczne jako rezultat walki ludzi, grup
w  celu  przezwyciężenia  oporu  i  urzeczywistnienia  swych  partykularnych
celów.  Definiował  władzę  jako  zdolność  wpływania  na  innych,  także
wbrew ich woli, aby spowodować określone zachowania, zasłynął jednak z
tego,  że  zwrócił  uwagę  na  znaczenie  religii  jako  czynnika  sprzyjającego
zmianom ekonomicznym, organizacyjnym i hamującego te zmiany.
Według  Dahrendorfa  każde  społeczeństwo  podlega  w  każdym  czasie
zmianie  –  zmiana  społeczna  jest  jego  zdaniem  wszechobecna.
Jednocześnie  w  każdym  społeczeństwie  i  w  każdym  czasie  występują
społeczne  konflikty,  zaś  zmiany  społeczne  są  wynikiem  wzajemnych
oddziaływań różnych elementów.

Zmiana społeczna jako przedmiot badań

socjologicznych

Każde społeczeństwo opiera się na przymusie stosowanym przez jednych
członków  społeczeństwa  wobec  innych.  Dahrendorf  wyjaśnia  genezę
konfliktów  prowadzących  do  zasadniczych  zmian  społecznych  walką
między różnymi grupami społecznymi o pozycję, władzę i zmianę
status quo. Efektem tej walki jest nowy typ zależności i panowania.
Te  trzy  teorie  łączy  zgoda,  co  do  tego,  że  zmiana  systemu  panowania  i
zmiana  podmiotu  panującego  mogą  wywoływać  istotne  zmiany
społeczne.
Inny  typ  determinizmu  w  wyjaśnieniach  przyczyn  zmian  społecznych
akcentował  znaczenie  zmian  technologicznych.  Przykładami  tego
typu  analiz  są  teorie,  które  w  swej  nazwie  wskazują  na  istotę
dokonujących

się

zmian.

Są

teorie

społeczeństwa

przemysłowego,

postindustrialnego,

technologicznego,

technotronicznego, ekspertów, trzeciej fali, informacyjnego.

Spory o kierunek i znaczenie zmian

społecznych

W  dyskusjach  teoretycznych  na  temat  zmian  społecznych  szczególne
miejsce  zajmowały  spory  o  kierunek  zmian  oraz  ich  wartościowanie  w
kategoriach  postępu  i  regresu.  W  rozwoju  społeczeństw  zdarza  się,  że
to, co uchodzi za regres, w dłuższym okresie może doprowadzić do postępu.
Badacze zmian społecznych w swych ocenach wartościujących zmiany jako
postęp  lub  regres,  kierują  się  na  ogół  własnymi  kryteriami  poznawczymi.
Różne  kryteria  są  stosowane  do  wartościowania  zmian  społecznych:
osiągnięcia  gospodarcze,  technologiczne,  społeczne,  emancypacyjne,
wskaźniki

dochodu

narodowego

głowę

ludności,

stopień

uprzemysłowienia, nowoczesność technologii, granice wolności, większe lub
mniejsze  zróżnicowanie  społeczne,  mobilność,  oświata,  kultura  i  wiele
innych.
Kolejny  problem  to  interpretacja  znaczenia  różnych  przeobrażeń  –
trudność  przewidywania  konsekwencji  pewnych  zdarzeń  i  faktów  w
dłuższym okresie, rozpoznawania zmian ważnych i mało ważnych.

Spory o kierunek i znaczenie zmian

społecznych

Analizując  różne  wyjaśnienia  przyczyn  zmian  społecznych  nie  można
lekceważyć faktu, że czasami niezwykłe wydarzenia mogą powodować
dalej  idące  konsekwencje  niż  długo  trwające  procesy  zmian
społecznych.  Przykłady  tego  typu  konsekwencji  znane  są  w  historii
społeczeństwa  ludzkiego  jako  upadek  gospodarczy,  militarny,
polityczny – spowodowany kataklizmem, epidemią lub podbojem.
Te  nadzwyczajne  okoliczności,  podobnie  jak  wybitne  jednostki,  mogą
powodować zmiany pozytywne lub negatywne z punktu widzenia losów
społeczeństwa, grup narodów i powinny być w związku z tym brane pod
uwagę w wyjaśnianiu przyczyn znaczących przeobrażeń społecznych.
Ostrożność  w  interpretacji  znaczenia  poszczególnych  zmian  związana
jest  z  faktem,  że  zmiany  aktualnie  opisane  jako  mało  znaczące,  mogą
mieć ogromne znaczenie dla przyszłości. Nie jest zatem bez znaczenia
fakt, czy przez naukę zostaną zauważone.

Spory o kierunek i znaczenie zmian

społecznych

Spory o kierunek i znaczenie zmian

społecznych

Istotne  zróżnicowanie  refleksji  na  temat  zmian  społecznych  polega  na
różnych założeniach co do charakteru tych zmian. Jedni teoretycy uważają,
że istotne zmiany społeczne mają charakter cykliczny, inni - że linearny.
Teorie  ewolucji  opisywały  przeobrażenia  społeczne  jako  proces
przechodzenia  pewnych  struktur  lub  społeczeństw  od  niższych  stadiów
rozwoju do wyższych.
Comte  zmiany  widział  jako  następstwo  stadiów:  teologicznego,
metafizycznego i naukowego, jako przeobrażenia dominujących zasad
rządzących  społeczną  organizacją,  pozwalające  mówić  o  epoce
militarnej, prawnej i przemysłowej.
W przypadku Marksa była to analiza zmian w stosunkach ekonomicznych,
politycznych  i  społecznych,  a  także  zmian  w  sferze  świadomości,
prowadzących  do  zmian  w  formacji.  W  oparciu  o  te  kategorie  Marks
opisał  mechanizm  przechodzenia  od  formacji  niewolniczej  przez  feudalną
do kapitalistycznej i komunizmu.

Spory o kierunek i znaczenie zmian

społecznych

Spencer  widział  ewolucję  społeczną  jako  proces  rozwoju  od  stanu
barbarzyństwa,  społeczeństwa  militarnego  do  społeczeństwa
industrialnego i pokojowego.
Cykliczne  teorie  zmiany  społecznej  charakteryzują  się  tym,  że
analizują  przebieg  i  przyczyny  przechodzenia  społeczeństw  z  jednej
fazy rozwoju do innej, ale także powrót do fazy wyjściowej.
Durkheim  zmianę  społeczną  widział  jako  proces  przechodzenia  od
stadium preindustrialnego, z mechaniczną solidarnością  jako zasadą
organizacji,  do  stadium  industrialnego,  związanego  z  wzrastającą
komplikacją  stosunków  i  zależności,  z  ograniczoną  zasadą
solidarności,  z  emancypacją  i  indysidualizmem.  Zmiana  to  także
proces  przechodzenia  form  niższych  do  wyższych,  od  prostych
do bardziej złożonych.

Perspektywy poznawcze zmian społecznych

Na pytanie jaki aspekt ludzkich zachowań należy uważać za społeczny, w
jakiej  dziedzinie  rzeczywistości  społecznej  należy  lokować  zmiany
społeczne,  można  uzyskać  w  socjologii  różne  odpowiedzi.  Jedne  teorie
akcentują  procesy  psychologiczne  jako  dynamizujące  zachowania  grup  i
będące  podstawą  zmiany  społeczeństwa,  zaś  inne  –  przeciwnie  –
akcentują przeobrażenia w systemie społecznym.
Teorie związane z perspektywą psychologiczną identyfikowane są jako
takie,  które  analizują  zmiany  społeczne  przez  pryzmat  osobowości,
traktują  stosunki  społeczne  jako  rezultat  różnych  instynktów,  potrzeb
możliwości,  motywacji  i  uczuć.  Przeobrażenia  są  interpretowane  w  tych
teoriach  jako  rezultat  przemian  polegających  na  dopasowaniu  się
człowieka do środowiska, w którym żyje.
Perspektywa

socjologiczno

psychologiczna

oznacza

zainteresowanie społecznymi przyczynami zmian w stosunkach między
ludźmi, we wzorach zachowań indywidualnych i zbiorowych.

Perspektywy poznawcze zmian społecznych

Socjologiczna perspektywa poznawcza odnosząca się do badania zmian
społecznych  ujmuje  system  społeczny  jako  pewną  całość  w  analizie  zmian
rozmaitych  typów  interakcji  i  procesów,  grup  społecznych  i  stosunków
między  nimi.  W  tej  perspektywie  bada  się  także  pewne  elementy  systemu
społecznego,  np.  jego  strukturę,  organizację  oraz  wzajemne  powiązania  i
zależności, wzajemny wpływ na siebie różnych czynników.
Zmiany  analizowane  są  w  tej  perspektywie  poznawczej  jako  dotyczące
stosunków  społecznych,  wartości,  norm  i  instytucji.  Teorie  socjologiczne  w
zależności  od  punktu  widzenia  postrzegają  społeczeństwo  przez  pryzmat
zmiany lub trwania.
Zdaniem  współczesnych  badaczy  teorii  zmiany  społecznej  charakterystyka
zmian  wymaga  pewnych  hipotez  dotyczących  natury  społeczeństwa,  które
pozwalają  je  interpretować  albo  jako  efekt  działań  ludzkich,  które  były
niezamierzone  albo  jako  efekt  działań  celowo  zorientowanych  na
zmianę.

Perspektywy poznawcze zmian społecznych

Socjologiczna perpsktywa poznawcza odnosząca się do badania zmian
społecznych ujmuje system społeczny jako pewną całość w analizie zmian
rozmaitych  typów  interakcji  i  procesów,  grup  społecznych  i  stosunków
między nimi. W tej perspektywie bada się także pewne elementy systemu
społecznego,  np.  jego  strukturę,  organizację  oraz  wzajemne  powiązania  i
zależności, wzajemny wpływ na siebie różnych czynników.
Zmiany  analizowane  są  w  tej  perspektywie  poznawczej  jako  dotyczące
stosunków  społecznych,  wartości,  norm  i instytucji. Teorie  socjologiczne  w
zależności  od  punktu  widzenia  postrzegają  społeczeństwo  przez  pryzmat
zmiany lub trwania.
Zdaniem współczesnych badaczy teorii zmiany społecznej charakterystyka
zmian wymaga pewnych hipotez dotyczących natury społeczeństwa, które
pozwalają  je  interpretować  albo  jako  efekt  działań  ludzkich,  które  były
niezamierzone  albo  jako  efekt  działań  celowo  zorientowanych  na
zmianę.

Perspektywy poznawcze zmian społecznych

Na  pozór  oczywiste  twierdzenie,  że  społeczeństwo  jest  w  każdym
okresie  wynikiem  urzeczywistnienia  pewnych  celów,  że  jego  historia
jest  manifestacją  ludzkich  działań,  organizacji,  instytucji  i  aktywności
różnych  grup  społecznych,  posiada  inną  treść  w  zależności  od  teorii
socjologicznej, na której gruncie jest interpretowane.
Jedni  socjologowie  społeczeństwo  opisują  jako  funkcjonalnie
zintegrowany  system, inni zaś – jako efekt  procesu  socjalizacji i
działania mechanizmu kontroli społecznej.
Jedni  widzą  zmianę  jako  wynik  różnicowania  systemu  –
funkcjonalnej    specjalizacji  części  systemu  i  ponownej  jego
integracji  wraz  z  nowymi  elementami,  inni  jako  rezultat
konfliktów i sprzeczności.
Część  teoretyków  koncentruje  się  na  analizie  zmian  w  organizacji
systemu, inni na rozwoju społecznym.

Perspektywy poznawcze zmian społecznych

Uogólniając rozważania na temat różnych sposobów interpretacji
zmian społecznych ich teorie sprowadza się najczęściej do czterech
najważniejszych nurtów:



teorie ewolucji, które akcentują kumulatywny, adaptacyjny i

linearny charakter zmian;



teorie równowagi, które bazują na pojęciu homeostazy i

koncentrują swe badania na warunkach, których następstwem jest
stabilizacja



teorie konfliktu, które przyjmują, że zmiany dotykają wszystkich

dziedzin życia społecznego i koncentrują się na analizie czynników
powodujących tendencje destabilizacyjne



teorie cykliczne, które wychodzą z założenia, że społeczeństwa,

kultury i cywilizacje zanikają i powstają.

Perspektywy poznawcze zmian społecznych

Socjologiczne  teorie  zmian  społecznych  wyróżniają  zmiany
wewnątrz systemu i zmiany samego systemu, zajmują się także
badaniem  wskaźników  zmian,  za  które  uchodzą  np.  dobrobyt,
postęp,  regres,  innowacyjność,  legitymizacja,  równowaga,  napięcia
społeczne, niezadowolenie itp.
Badają  także  tempo  zmian  oraz  rozmiary  zmian  planowanych  i
żywiołowych.
Teorie zmiany społecznej pozwalają nie tylko odnotować zmiany, jakie
dokonują  się  w  społeczeństwie,  pozwalają  także  takie  zmiany
przewidywać. Zajmuje się tym jednak głównie futurologia.

Przyczyny zmian społecznych

Jednym  z  głównych  problemów  teorii  zmiany  społecznej  jest  wyjaśnienie
przyczyn  zmian  społecznych  oraz  mechanizmów,  wyniku  których  powstaje
zmiana.
Przez  przyczyny  zmian  społecznych  rozumie  się  czynniki,  które  są
konieczne  dla  wywołania  określonych  skutków.  Natomiast  przez  proces
zmiany rozumie się przejście od jednego specyficznego stanu do innego, od
jednych warunków do drugich.
O procesie zmiany decydują te czynniki, które zmianę wywołują i mają wpływ
na jej przebieg. Teorie socjologiczne usiłują te czynniki wyodrębnić i opisać,
starają się także scharakteryzować początek i koniec procesu zmian.
U  postaw  istotnych  zmian  społecznych  leżą  różne  procesy
polegające  na  tworzeniu  nowych  struktur  i  systemów,  pewne
zdarzenia  wraz  ze  społecznymi  reakcjami  na  nie,  zachowania
utrwalające

lub

niszczące

istniejące

stosunki,

instytucje,

organizacje, normy, wartości i postawy.

Przyczyny zmian społecznych

Podczas gdy pojęcia zmiana, rozwój, ewolucja traktowane są w literaturze jako
wskazujące na formy zmian dokonujących się w określonym czasie, to pojęcie
proces uważane jest za kładące nacisk na różne manifestacje przebiegu zmian
w  czasie.  Pojęcie  procesu  zmiany  obejmuje  zdaniem  teoretyków  takie
problemy  jak  czynniki  zmiany,  kierunek  zmiany,  przebieg  i  formy
zmiany.
Procesami  społecznymi  są  np.  racjonalizacja  organizacji  życia  społecznego,
rozwój  nauki,  tworzenie  państwa,  narodu,  wzrost  partycypacji,  wprowadzanie
nowej  technologii,  akumulacja  kapitału,  konsumpcja  masowa,  eksplozja
ludności, urbanizacja, rozwój komunikacji, wzrost gospodarczy, deprywacja.
W  ramach  badania  przyczyn  zmian  społecznych  toczyły  się  dyskusje  między
zwolennikami  psychologicznych  i  socjologicznych  teorii  zmiany  społecznej.
Spór dotyczył kwestii, jakie przeobrażenia są rezultatem realizacji określonych
celów, a jakie wynikiem nieznanych popędów i skłonności, kto jest kreatorem
działań prowadzących do zmian – indywidua czy siły społeczne.

Przyczyny zmian społecznych

Psychologiczne  teorie  zmiany  społecznej  jako  ważną  przyczynę
zmian  traktują  wolę,  życzenie,  popęd,  lęk.  Proces  zmiany  traktują
jako manifestację przeżyć, indywidualnych życzeń, motywacji, zamiarów
(np. konkurencja jako motyw działania).
Teorie  psychologiczne  coraz  częściej  zajmują  się  również  zbiorowymi
działaniami  nastawionymi  na  realizację  określonych  celów.  Analiza
dynamiki  zachowań  zbiorowych  uwzględniająca  rolę  ich  społecznych
uwarunkowań  świadczy  o  zbliżeniu  analiz  psychologicznych  do
socjologicznych.
W  ramach  analizy  przyczyn  zmian  społecznych  przedmiotem  badań
socjologicznych  były  także  rozstrzygnięcia  dotyczące  roli
wybitnych

jednostek

elit

inicjowaniu

społecznych

przeobrażeń: koncepcja charyzmatycznego przywódcy, teoria krążenia
elit, żelazne prawo oligarchii, teoria politycznej klasy rządzącej.

Przyczyny zmian społecznych

Większość socjologicznych wyjaśnień zmiany da się uporządkować przy
pomocy kryterium sposobu postrzegania źródła zmiany; zmiana
spowodowana

wewnętrzną

dynamiką

struktur,

organizacji

społeczeństwa czy zmiana jako rezultat bodźców zewnętrznych. Jest
to kryterium, które teorie socjologiczne pozwala podzielić na wyjaśniające
zmianę przyczynami endogennymi i egzogennymi.
Inny  podział  teorii  zmian  można  przedstawić  opierając  się  na  kryterium
wyjaśnień  jednoprzyczynowych,  przypisujących  jednemu  czynnikowi
wywoływanie  znaczących  zmian  społecznych  i  wieloprzyczynowych,
wskazujących na wiele czynników zmian.
Przyczyny  zmian  brane  pod  uwagę  w  teoriach  zmiany  społecznej  są
bardzo

zróżnicowane,

np.

innowacje

techniczne,

sprzeczności

ekonomiczne, interesy elit, wpływ innych wzorów kultury, konflikty,
interwencje zewnętrzne, osobowość, gospodarka, polityka, religia,
wychowanie, wykształcenie.

Teorie zmiany endogennej

Teorie wyjaśniające zmiany przyczynami endogennymi opierają się na
założeniu, że siły napędowe tkwią w systemach społecznych lub ich
częściach.
Do tego typu teorii zaliczane są między innymi:



teorie konfliktu (o marksistowskim i niemarksistwoskim

rodowodzie)



klasyczne teorie ewolucji



cykliczne teorie zmian



neoewolucjonistyczne teorie społeczeństwa



teorie modernizacji

Teorie zmiany endogennej

– teorie konfliktu

Teorie  konfliktu  łączy  pogląd,  że  zmiany  społeczne  są  wynikiem
sprzeczności lub napięć wytworzonych przez pewne czynniki. Traktują
one konflikt jako trwały element życia społecznego niezależnie od
tego, gdzie widzą główne przyczyny konfliktów.
Przyczyny  konfliktów,  które  prowadzą  do  społecznych  przeobrażeń,
lokowane są przez przedstawicieli tej orientacji socjologicznej przede
wszystkim  w  strukturach,  zasadach  podporządkowania  jednych
grup  społecznych  innym,  w  organizacji  społeczeństw,  które
kontrolują  i  decydują  o  możliwościach,  dochodach,  wpływie,
autorytecie poszczególnych jednostek i grup społecznych.
Teorie  konfliktu  analizują  przyczyny  zmian  dokonujących  się  między
różnymi  elementami  struktury,  a  także  rolę  przymusu,  panowania,
dominacji jako czynników blokujących zmiany.

Teorie zmiany endogennej

– marksistowska teoria

konfliktu

Charakterystyczną  cechą  tej  teorii  konfliktu  jest  szczególne  znaczenie
przypisane  rewolucji  jako  instrumentowi  przeobrażeń  społecznych.
Kierunek  tych  przeobrażeń  teoria  marksistowska  opisała  jako  zmiany
pozwalające  na  rozwiązanie  sprzeczności  między  potrzebami  ludzi  i
ograniczonymi  możliwościami  ich  zaspokojenia,  zmiany  dające  szansę
emancypacji we wszystkich dziedzinach życia społecznego.
Siły wytwórcze – kwalifikacje, technologie produkcji, organizacja pracy,
a  także  stosunki  produkcji,  sposób  produkcji,  ustrój  polityczny
powinny służyć eliminacji ograniczeń sytuujących część społeczeństwa po
stronie upośledzonych.
Czynnikiem  decydującym  o  miejscu  w  społeczeństwie  są  stosunki
produkcji,  które  wyznaczają  typy  klas  społecznych,  materialne
warunki  życia,  wpływ  na  politykę  i  interesy  społeczne.  Zmiana
materialnych warunków życia to warunek przeobrażeń w kulturze
i racjonalizacji życia społecznego.

Teorie zmiany endogennej

– marksistowska teoria

konfliktu

Przyczyny konfliktów społecznych wynikają z dwóch typów
sprzeczności:



Sprzeczności

wywołane

przyczynami

strukturalnymi,

wynikającymi z podziału pracy i produktu pracy, z braku możliwości
rozwoju sił wytwórczych, z powodu różnych interesów i alienacji
państwa, z powodu sprzeczności między bazą i nadbudową.



Sprzeczności wynikające z walk klasowych: z pojawienia się

świadomości  klasowej,  identyfikacji  tych,  którzy  kontrolują  środki
produkcji  i  posiadają  władzę  zawłaszczania  produktu  pracy  i  tych,
którzy władzy przywłaszczania i rozporządzania nie posiadają.
Tak  scharakteryzowane  stosunki  produkcji  i  strony  konfliktu  to
podstawa  do  przewidywania  żywiołowych  zdarzeń,  antagonizmów
wynikających z odmiennych interesów podstawowych klas społecznych.
Walka klas to podstawowa przyczyna przeobrażeń społecznych.

Teorie zmiany endogennej

– marksistowska teoria

konfliktu

Przebieg zmian społecznych to proces adaptacji, zaś konflikt stanowi
podstawową  siłę  sprawczą  procesu  zmian,  która  prowadzi  zarówno
do  permanentnych  zmian  stosunków  wewnątrz  systemu,  jak
również  do  burzenia  społecznej  struktury  i  rozwoju  nowego
modelu stosunków.
Główna  teza  tej  teorii  brzmi:  konflikt  strukturalny  jako  przyczyna
zmian  społecznych  jest  wpisany  w  związki  między  bazą  i
nadbudową  oraz  wynika  z  interesów  klasowych.  Strukturalne
sprzeczności  uwidaczniają  się  w  uspołecznionej  produkcji  i
prywatnym zawłaszczaniu.
Doświadczenia  socjalizmu  pokazały,  że  zmiany  jakie  ten  system
wprowadził,  polegały  głównie  na  uspołecznieniu  środków  produkcji  i
neutralizacji  zasad  rynku,  a  nie  na  rozwiązaniu  problemu  barier
strukturalnych  dla  rozwoju  ekonomicznego  czy  eliminacji  podstaw
konfliktów społecznych.

Teorie zmiany endogennej

– niemarksistowskie

teorie konfliktu

We  współczesnych  teoriach  konflikt  manifestuje  się  przede  wszystkim
jako konkurencja, a nie konflikt interesów ekonomicznych i politycznych.
Dahrendorf  traktuje  własność  i  wynikające  z  niej  potencjalne
panowanie  jako  szczególny,  ale  nie  jedyny  sposób  legitymizacji
uprawnień do władzy.
Obszar  jego  zainteresowania  stanowi  konflikt  między  grupami
interesu,  natomiast  zmianę  widzi  jako  rezultat  konfliktu  między
przeciwstawnymi interesami.
Przeciwieństwo interesów jest według niego przyczyną zmian w
społeczeństwie  w  procesie  tworzenia  rzeczywistości  społecznej  w
każdym  okresie  jej  istnienia,  zaś  konflikt  między  interesami
grupowymi prowadzi do przeobrażeń w stosunkach panowania.
Przeciwieństwo  interesów  jest  dla  niego  normą,  dlatego  społeczne
zachowania i interesy są zabezpieczane przez prawo.

Teorie zmiany endogennej

– niemarksistowskie

teorie konfliktu

Dla Cosera zmiana społeczna wynika z napięć, jest rezultatem
konkurowania  o  władzę,  bogactwo  i  prestiż.  Są  to  napięcia
między interesami tych, którzy poszukują udziału we władzy, statusie,
dochodach  lub  chcą  ten  udział  powiększyć.  Napięcia  nie  muszą
prowadzić  do  konfliktu,  ponieważ  mogą  one  dotyczyć  zmian  w
strukturze podziału.
O  zaistnieniu  lub  niezaistnieniu  konfliktu  decyduje  stopień
legitymizacji nierównego podziału praw i możliwości, uczucie wrogości
z  powodu  różnych  możliwości  jednostek  i  grup  w  społeczeństwie,  co
może  prowadzić  do  społecznego  konfliktu  między  uprzywilejowanymi
a upośledzonymi, o ile rozwinie się świadomość deprywacji.
Konflikt  prowadzi  do  nowej  oceny  stosunków  społecznych
opartych na strukturze podziału, dlatego zmiana społeczna jaka jest
jego wynikiem na pewien czas stabilizuje stosunki społeczne.

Teorie zmiany endogennej

– teorie ewolucji

Klasyczne  teorie  ewolucji  przyjęły  założenie,  że  historia  społeczeństwa
ludzkiego  polega  na  przechodzeniu  od  prostych,  słabo  rozwiniętych
form  życia  społecznego  do  stadiów  bardziej  złożonych;  od  form
niezróżnicowanych do zróżnicowanych, realizujących wiele funkcji; od
zacofanych do rozwiniętych. Ewolucja w przypadku gatunku ludzkiego jest
kumulacją doświadczeń i umiejętności.
Tę  tendencję  w  teorii  rozwoju  życia  społecznego  przedstawiano  jako
odnoszącą  się  do  instytucji,  idei  i  stosunków.  Większość  ewolucjonistów
postrzega społeczeństwo na zasadzie  analogii do organizmu. Ewolucjoniści
zakładali,  że  poszczególne  etapy  rozwoju  są  szczeblami  uniwersalnego
procesu.
Teorie  ewolucji  przedstawiały  proces  przechodzenia  społeczeństw  od  jednego
etapu  do  drugiego  bez  przekonujących  wyjaśnień,  jakie  mechanizmy  ten
proces wywołują i jakie czynniki decydują o dynamice społecznej. Stanowisko
ewolucjonistów  charakteryzowało  się  przekonaniem  o  wszechobecności
zmiany.

Teorie zmiany endogennej

– teorie ewolucji

Charakterystyczną  cechą  ewolucjonizmu  jest  traktowanie  społeczeństwa
jako  podlegającego  zmianom  w  wyniku  oddziaływania  na  siebie
różnych  jego  elementów.  Ewolucjoniści  uważali,  że  istotne  zmiany
społeczne dokonują się  stopniowo, że do wyższych  szczebli ewolucji
prowadzą szczeble pośrednie.
Wyjaśnienia  ewolucjonistów  dotyczące  czynników  zmian  społecznych
można podzielić na cztery grupy akcentujące różne czynniki:



przebieg ewolucji, jej tempo i kierunek są związane z

właściwościami ludzkimi (immanentne skłonności, instynkt postępu)



poza naturą ludzką o przebiegu ewolucji decydują czynniki

zewnętrzne: środowisko przyrodnicze, które ma wpływ na
społeczeństwo i jednostkę



czynnikami znaczącymi w ewolucji społecznej jest również samo

społeczeństwo i stworzona przez nie kultura, a także sposoby
produkcji i sytuacja demograficzna.



czynnikiem sprawczym ewolucji jest konflikt i walka.

Teorie zmiany endogennej

– cykliczne teorie

zmiany

Teorie  zmian  cyklicznych  wyjaśniają  przebieg  i  przyczyny  zmian
poszukując  wyjaśnień  powtarzalności  pewnych  procesów,  takich  jak
rozwój,  regres,  stagnacja,  upadek  –  charakterystycznych  dla  losów
społeczeństw, kultur i cywilizacji.
Spregler  uważał,  że  społeczeństwa  ,  podobnie  jak  organizmy,
przechodzą etapy narodzin, dzieciństwa, młodości, dojrzałości, schyłku
i upadku; analizował w swoich pracach upadek wielu cywilizacji.
Według  Toynbeego  przebieg  zasadniczych  zmian  o  charakterze
globalnym  sprowadza  się  do  udzielania  przez  społeczeństwo
odpowiedzi na wyzwania ze strony środowiska.
Sorokin  uważał,  ze  przyczyny  zmian  tkwią  w  czynnikach
immanentnych, w systemie społeczno kulturowym. Zmiany w systemie
dokonują się tak długo, określony typ świadomości kulturowej pozwala
na te zmiany.

Teorie zmiany endogennej

– neoewolucjonizm

Wyjaśnianie

przebiegu

przyczyn

zmian

społecznych

neoewolucjoniści  uzależniają  od  rozpoznania  i  identyfikacji  różnych
typów kultury, z którymi wiążą różne linie ewolucji.
Według  neoewolucjonistów  istotnym  czynnikiem  zmian  społecznych
jest proces adaptacji, któremu przypisują ogromną rolę w modyfikacji
starych  form  i  tworzeniu  nowych,  w  urzeczywistnianiu  ewolucyjnego
postępu.  Neoewolucjoniści  uważają,  że  postęp  związany  z  adaptacją
dotyczy warunków przyrodniczych i kulturowych.
Neoewolucjoniści twierdzą, że każde stadium rozwoju, każdy element
kultury należy traktować jako maksimum możliwości danej grupy lub
społeczeństwa.  Możliwości  te  mogą  się  jednak  rozszerzyć  w
przypadku kontaktu kulturowego , zwłaszcza wówczas, gdy przejęcie
dotyczy takich elementów kultury, które nie wywołują sprzeciwu.

Teorie zmiany egzogennej

Teorie zmiany egzogennej to teorie traktujące społeczeństwo jako
system stabilny i zintegrowany, który podlega zmianie na
skutek oddziaływania:



sił zewnętrznych (np. światowej polityki, wojen, głodu, kataklizmów

przyrody)



innych czynników, które są wprowadzane do systemu przez inne

społeczeństwa

(transfer

technologii,

polityczny,

kulturowy,

konsumpcyjny imperializm prowadzący do dyfuzji kulturowej).
Do teorii wyjaśniających zmiany czynnikami egzogennymi zaliczane są:



klasyczne teorie dyfuzji i kontaktów kulturowych



teorie upatrujące źródła przeobrażeń społecznych w kryzysach i

wydarzeniach



teorie równowagi

Teorie zmiany egzogennej

Do czynników powodujących zmiany egzogenne należy zaliczyć
przede wszystkim:



czynniki o charakterze przyrodniczym (klimat, powodzie, trzęsienia

ziemi)



migracje ludności



dyfuzję kulturową



zewnętrzne naciski polityczne wynikające ze stosunków

międzynarodowych



kontakty polityczne, ekonomiczne i kulturalne.

Znaczenie  tych  czynników  uzasadniane  było  konsekwencjami
następstw,  jakie  mogą  one  spowodować,  włącznie  z  istnieniem  lub
unicestwieniem  społeczeństw,  zablokowaniem  lub  uniemożliwieniem
rozwoju.

Teorie zmiany egzogennej

Zmiany wywołane czynnikami egzogennymi opisywano jako bardzo
zróżnicowane:



asymilacja obcych wzorów



wartości



reformy społeczne i gospodarcze w oparciu o obce rozwiązania



zmiana instytucji.

Analizy  dotyczące  losów  różnych  społeczeństw  i  kultur  ,  ich
wzajemnych  kontaktów,  przepływu  informacji  i  ludzi  skłoniły
socjologów do refleksji na temat roli tych czynników.
Szczególnie  dużo  miejsca  poświęcono  w  socjologii  roli  dyfuzji  kultur
oraz migracji jako przyczyn zmian społecznych.

Document Outline