Transformacja postsocjalistyczna jako

Transformacja postsocjalistyczna jako

specjalny przypadek przemian

specjalny przypadek przemian

instytucjonalnych.

instytucjonalnych.

Ekonomia instytucjonalna
Dr Agnieszka Słomka-Gołębiowska

Potrzebę włączenia czynników

instytucjonalnych do głównego nurtu nauk

ekonomicznych – ekonomii neoklasycznej

uświadomiły ostatnie wydarzenia w Europie

Środkowo-Wschodniej. Tym

postkomunistycznym krajom doradza się

przejście od gospodarki centralnie planowanej

do gospodarki rynkowej. Ich elity polityczne

zmierzają w tym kierunku, ale bez

odpowiednich instytucji żadna gospodarka

rynkowa nie jest w stanie funkcjonować.

Gdybyśmy wiedzieli więcej na temat własnej

gospodarki, bylibyśmy w lepszej pozycji, aby

doradzać krajom Europy Środkowo-

Wschodniej (R. Coase, 1991).

Gospodarka wolnorynkowa

Gospodarka wolnorynkowa



Firmy są zorientowane na maksymalizację zysku z
działalności



Rynek, a w efekcie konkurencja są głównymi cechami
mechanizmu koordynacji



Swoboda umów



Prywatna własność środków produkcji



‘Kreatywna destrukcja’

Podstawowe cechy socjalistycznego

Podstawowe cechy socjalistycznego

systemu ekonomicznego (1)

systemu ekonomicznego (1)

Mechanizm koordynacji działalności gospodarczej



Mechanizm cen i rynki konkurencyjne były

nieobecne.



Nakazowo-rozdzielczy mechanizm koordynacji -

administracyjny tryb alokacji środków produkcji

i racjonowanie dóbr, co ograniczało popyt i

oznaczało kontrolę cen.



System nakazowo-rozdzielczy polegał na

odgórnym określaniu wielkości podaży.



Wysoce rozwinięta administracja centralna.

Podstawowe cechy socjalistycznego

Podstawowe cechy socjalistycznego

systemu ekonomicznego (2)

systemu ekonomicznego (2)



Rządowe dotacje zamiast rynków kapitałowych.



Specyficzny biurokratyczny organ finansowy -

monobank, brak systemu banków

komercyjnych i rynku kapitałowego.



Monobank finansuje automatycznie

przerośnięty budżet państwa.



Centralizacja procesu inwestycyjnego.



Nadmierny rozwój przemysłu, zwłaszcza

ciężkiego, zaniedbywanie usług.



Dotkliwe skutki dla środowiska naturalnego.

Socjalistyczny system gospodarczy

Socjalistyczny system gospodarczy

Przedsiębiorstwa

Pracownicy

praca

płaca

sprzedaż

dobra

<

PKB

Monobank

Rząd

Dotacje

Iluzja pieniężna

Banki

Nie jak pośrednicy finansowi, raczej jak kasjerzy.

Miękkie ograniczenie
budżetowe

Główne problemy socjalizmu

Główne problemy socjalizmu

Czym charakteryzuje się „idealna" gospodarka socjalistyczna?

Brak rynku, plan w zamian

Jakie są realia gospodarki socjalistycznej?

„Podstawowe potrzeby” konsumpcyjne są zaspokojone najtańszym

kosztem: tani koszyk dóbr,
Pozostałe produkty są produktami luksusowymi: bardzo drogie,
w większości importowane,
Obowiązek planowania ogranicza handel między przedsiębiorstwami,
Płatności pomiędzy przedsiębiorstwami są formalnością, środki

pieniężne nie grają istotnej roli w alokacji zasobów.
Przedsiębiorstwa są deficytowymi jednostkami.
Rachunki oszczędnościowe są źródłem ukrytej inflacji.
Rząd finansuje deficyt przedsiębiorstw.
Oszczędności ludności finansują deficyt rządowy.
Nierealistyczna stopa wymiany waluty.
Sztuczna struktura handlu.
Iluzja pieniądza w systemie socjalistycznym.

Problem nierównowagi

Problem nierównowagi

makroekonomicznej

makroekonomicznej

Firmy

pracownicy

praca

płaca

sprzedaż

dobra

<

PKB

Banki

Bank centralny

Rząd

Dotacje

Presja inflacyjna, inflacja tłumiona

Socjalistyczne państwo

Socjalistyczne państwo

dobrobytu

dobrobytu



Małe zróżnicowanie wynagrodzeń, które były w

niewielkim stopniu związane z rynkową

wartością kwalifikacji zawodowych

pracowników.



Powszechne i hojne świadczenia socjalne takie

jak: zasiłki rodzinne, emerytury, subsydiowana

żywność oraz czynsz i energia cieplna.



Zagwarantowana praca i stałe zatrudnienie.



Dochody alokowane przez centralne

planowanie.



Dochody dość równomiernie rozdystrybuowane.



Rząd totalitarny.

Cechy socjalistycznego systemu

Cechy socjalistycznego systemu

ekonomicznego

ekonomicznego

–

–

perspektywa firmy

perspektywa firmy



Silnie skoncentrowana struktura organizacyjna

przedsiębiorstw,



Zniekształcona struktura produkcji – niedostosowana do

popytu i potrzeb odbiorców,



Scentralizowanie praw do tworzenia, restrukturyzacji i

zamknięcia,



Bodźce dla przedsiębiorstw: duże premie za realizację

planu i małe premie za przekroczenie planu,



Wysokie stopy inwestycji w kapitał rzeczowy i ludzki,



Realizacja inwestycji według planu bez sprawdzanie jej

opłacalności,



Wykorzystanie środków produkcji nieefektywnie,

ogromne zapasy i przerost zatrudnienia,



Brak rachunku ekonomicznego.

Cechy gospodarki nakazowo-

Cechy gospodarki nakazowo-

rozdzielczej

rozdzielczej



Własność państwowa,



Biurokratyczne ograniczenia swobody

wchodzenia przedsiębiorstw na nowe rynki,



Masowa redystrybucja środków pomiędzy

przedsiębiorstwami poprzez budżet państwa,



Nomenklatura partyjno-państwowa w odniesieniu

do obsady stanowisk kierowniczych w

przedsiębiorstwach, w bankach itp.



Ściśle hierarchiczna podległość kadry

zarządzającej przedsiębiorstw nomenklaturze

partyjno-państwowej

.

Ekonomiczne przesłanki zmian

Ekonomiczne przesłanki zmian

systemowych w regionie

systemowych w regionie

Problem kalkulacji



Dostępność wiarygodnych danych ekonomicznych dla

celów planowania centralnego:

◦

Problem z określeniem struktury produkcji dóbr

konsumpcyjnych, biorąc pod uwagę szeroką różnorodność

preferencji konsumentów,

◦

Brak ciągłości danych, a otoczenia zmienia się cały czas.



Zdolność gromadzenia informacji przez centrum.



Problem zachęt dla kadry zarządzającej

przedsiębiorstw:

◦

Nieprawdziwe dane dot. zapotrzebowania na środki produkcji,

◦

Zachowują się jak monopole, aby zwiększać cenę produktu,

◦

Nacisk na centrum celem pozyskania większej ilości środków

na inwestycje, które nie zawsze były uzasadnione

ekonomicznie.

Konsekwencje gospodarki

Konsekwencje gospodarki

centralnie planowanej

centralnie planowanej



Powszechna kontrola cen



Izolacja producentów krajowych od zagranicznych



Miękkie ograniczenie budżetowe



Silna monopolizacja



Niska efektywność kosztowa przedsiębiorstw
państwowych



Niska innowacyjność



Chroniczne niedobory



Bardzo słaba dyscyplina w pracy, brak zagrożenia
zwolnieniem.

Główne powody upadku socjalizmu

Główne powody upadku socjalizmu



Brak mechanizmów pozwalających na
pociągnięcie kadry zarządzającej
przedsiębiorstwami państwowymi do
odpowiedzialności za poniesione straty,



Zamiana rynku przez centralne planowanie
doprowadziła do zaniku innowacyjnej siły,



Brak ducha przedsiębiorczości, gdyż socjalizm
nie pozwalał na prowadzenie działalności
gospodarczej.

Czynniki determinujące zakres i

Czynniki determinujące zakres i

szybkość transformacji

szybkość transformacji

1.

Polityka makroekonomiczna i mikroekonomiczna

2.

Warunki początkowe

3.

Strategia reform: podejście stopniowe czy
radykalne (terapia szokowa)

4.

Przebudowa instytucjonalna.

Kraje Europy Środkowo-Wschodniej są bardziej zaawansowane w
przebudowie krajowego systemu instytucjonalnego i z większym
powodzeniem realizują reformy ustrojowe niż kraje byłego
Związku Radzieckiego.

29

29

krajów transformacji

krajów transformacji

1989



Węgry



Polska

1990



Bośnia i

Herzegowina



Bułgaria



Chorwacja



Czechy



Macedonia



Czarnogóra



Rumunia



Serbia



Słowacja



Słowenia

Kraje WNP

1992

1.

Armenia

2.

Azerbejdżan

3.

Białoruś

4.

Gruzja

5.

Kazahstan

6.

Kirgizja

7.

Mołdawia

8.

Mongolia

9.

Rosja

10.

Tadżykistan

11.

Turkmenistan

12.

Ukraina

13.

Uzbekistan

1991



Albania



Estonia



Łotwa



Litwa

Warunki początkowe

Warunki początkowe



Podobieństwa pomiędzy gospodarkami

transformacji: wysoka jakość zasobów

ludzkich



Różnice:

◦

Liczba lat w socjalistycznym systemie

gospodarczym

◦

Dochód na mieszkańca

◦

Wielkość sektora rolnego

◦

Zależność handlowa od wymiany w ramach

RWPG

◦

Stopień nierównowagi makroekonomicznej

◦

Zależność od zasobów naturalnych

◦

Położenie geograficzne (znaczenie dla relacji

handlowych).

Znaczenie warunków początkowych

Znaczenie warunków początkowych

–

–

ścieżka zależności od przeszłych

ścieżka zależności od przeszłych

zdarzeń

zdarzeń



Głęboka nierównowaga makroekonomiczna: Polska, b.

republiki ZSRR i Albania,



Niewielka nierównowaga makroekonomiczna:

Czechosłowacja i Węgry,



Umiarkowanie trudna sytuacja makroekonomiczna:

Rumunia i Bułgaria,



Chińska gospodarka posiadała duży udział rolnictwa –

łatwiej prywatyzować,



Silna zależność od exportu do Rosji: Bułgaria i b. republiki

ZSRR,



Polska, Bułgaria i Węgry wysokie zadłużenie zagraniczne



Czechosłowacja i Rumunia nie posiadały kredytów

zagranicznych,



Budowanie państwowości w związku z uzyskaniem

niepodległości po raz pierwszy: b. republiki ZSRR.

Konsensus waszyngtoński

Konsensus waszyngtoński

1.

Utrzymać dyscyplinę finansową, i mały deficyt budżetowy.

2.

Nadać priorytet wydatkom publicznym.

3.

Przeprowadzić reformę podatkową, polegającą na poszerzeniu bazy
i obniżeniu stóp marginalnych.

4.

Liberalizacja finansowa, której celem jest osiągnięcie rynkowej
stopy procentowej.

5.

Ujednolicić kursy walut, przynajmniej dla transakcji handlowych.

6.

Zliberalizować handel, szybko zamieniając ograniczenia ilościowe
na stopniowo redukowane taryfy celne.

7.

Znieść przeszkody dla BIZ.

8.

Przeprowadzić prywatyzację.

9.

Deregulować, usuwając przepisy blokujące wejście na rynek i
ograniczające konkurencję z powodów innych niż bezpieczeństwo
narodowe, ochrona środowiska, czy nadzór nad instytucjami
finansowymi.

10.

Chronić prawa własności.

Konsensus waszyngtoński

Konsensus waszyngtoński

(suplement)

(suplement)

1.

Zwiększyć oszczędności

2.

Wzmocnić nadzór bankowy

3.

Utrzymać kurs walutowy na poziomie zapewniającym
konkurencyjność.

4.

Zwiększyć nakłady na edukację, zwłaszcza na poziomie
podstawowym i średnim.

Reformy ustrojowe w EŚW

Reformy ustrojowe w EŚW



Makroekonomiczna stabilizacja



Mikroekonomiczna liberalizacja



Przebudowa instytucjonalna

◦

Nagła destrukcja instytucji wspomagających
socjalistyczny system gospodarczy,

◦

Powolny proces budowy instytucji gospodarki
rynkowej.

Problemy makroekonomiczne

Problemy makroekonomiczne

◦

Kontrola inflacji



Zaciśnięcie polityki monetarnej tz. rygorystyczna

kontrola podaży pieniądza,



Odejście od dotowania przedsiębiorstw (usztywnione

ograniczenie budżetowe),



Budowanie wiarygodności waluty,



Stały kurs walutowy przyczynił się do szybszego

zmniejszenia inflacji po mniejszym koszcie,



Tymczasowa kontrola płac.

◦

Redukcja deficytu budżetowego

◦

Wprowadzenie nieinflacyjnych źródeł finansowania

deficytu budżetowego (obligacje SP)

◦

Wzrost wartości waluty i stabilizacja kursu

walutowego

◦

Zaostrzenie rygorów polityki fiskalnej

◦

Liberalizacja handlu

◦

Przyciąganie zagranicznych inwestycji celem

generowania wzrostu ekonomicznego.

Mikroekonomiczna liberalizacja

Mikroekonomiczna liberalizacja



Liberalizacja

◦

eliminacja kontroli cen,

◦

uwalnianie ograniczeń w handlu,

◦

usuwanie nakazowo-rozdzielczego mechanizmu wraz z

demonopolizacją oraz centralnymi ograniczeniami

wymienialności waluty narodowej,

◦

usuwanie barier stawianych zakładaniu i rozwijaniu

firm prywatnych.



Prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych i

wejście firm prywatnych de novo.



Rozwój rynku kapitałowego.



Stworzenie systemu prawnego określającego

jasno prawa własności oraz sposoby ich

egzekwowania, a także promującego

konkurencję i wchodzenie w relacje kontraktowe.

Główne problemy wczesnej

Główne problemy wczesnej

transformacji

transformacji

◦

Spadek produkcji

◦

Realokacja zasobów

◦

Zmiany na rynku pracy



Zmniejszenie zatrudnienia w sektorze państwowym



Wzrost miejsc pracy w sektorze prywatnym i wzrost
bezrobocia



Zjawisko odchodzenia z pracy raczej niż utraty pracy



Niski odsetek osób wychodzących z bazy bezrobotncyh



Ogólna mobilność pracowników bardzo niska



Chojne zasiłki dla bezrobotnych na początku prywatyzacji
(problem bodźców)

Główne cechy rynku pracy

Główne cechy rynku pracy



Problemy z dostosowaniem strukturalnym



Spadająca liczba pracowników w przemyśle



Wzrastająca liczba pracowników w usługach



Większa liczba studentów i uczniów szkół
licealnych

Dwucyfrowy spadek produkcji

Dwucyfrowy spadek produkcji



Początkowy spadek produkcji (około -10%),

następnie odrobienie start w ciągu kolejnych

lat: Polska, Węgry, Słowacja, Czechy,

Chorwacja i Estonia



Dalszy spadek produkcji , po krótkotrwałym

ożywieniu: Bułgaria and Rumunia.



Głęboki początkowy spadek produkcji (-30%)

połączony z trudnościami odrobienia strat:

Łotwa i Litwa



Głęboki początkowy spadek produkcji (-20,

-40%), po którym wystąpiły nieznaczne

sygnały poprawy

Powody dwucyfrowego spadku

Powody dwucyfrowego spadku

produkcji

produkcji



Zmniejszenie wielkości udzielanego kredytu,



Przemiany strukturalne,



Zakłócona podaż z uwagi na zanikające instytucje
centralnego planowania i dezorganizacji sektora
przedsiębiorstw spowodowanego liberalizacją
powiązań pomiędzy nimi,



Erozja mechanizmów egzekwowania kontraktów,



Przemiany popytu związane z liberalizacją,



Rozpad RWPG.

Nowe reguły rozliczeń pomiędzy

Nowe reguły rozliczeń pomiędzy

krajami RWPG w 1991 roku

krajami RWPG w 1991 roku

1.

Wprowadzenie rozliczeń wolnodewizowych w miejsce
systemu clearing'owego.

2.

Zamiast cen międzynarodowych RWPG
wprowadzono bieżące ceny światowe.

3. Rezygnacja z handlu opartego na kontyngentach

planowanych aktualizowanych w ramach
walutowego kursu rozrachunkowego, którego
jednostką rozliczeniową był rubel transferowy.
Wprowadzenie rozliczeń dolarowych.

Konsekwencje rynkowych reguł

Konsekwencje rynkowych reguł

rozliczeń w handlu państw EŚW

rozliczeń w handlu państw EŚW

1.

Rozpad RWPG.
Im większy udział handlu danego kraju ESW z krajami zewnętrznymi
przed okresem transformacji, tym łatwiej znieść wstrząsy po rozpadzie
RWPG (Estonia 90% handlu w RWPG, a Polska czy Węgry ponad 50%).

2.

Utrata tradycyjnych rynków zbytu spowodowały gwałtowny spadek
produkcji, zwłaszcza w zakładach energo- i surowcochłonnych, oraz
wzrost bezrobocia.
Spadek produkcji zbrojeniowej. (Rosja, Kirgizja i Słowacja).

3.

Pogłębienie trudności płatniczych krajów ESW.

4.

Zmiana kierunków wymiany handlowej ESW
Spadek obrotów handlowych między krajami Europy Środkowo –
Wschodniej.
Poszukiwanie konrahendtów na rynkach zachodnich, początkowo trudne z
uwagi na niską jakość produktów polskich.
Podpisanie układów o handlu, współpracy gospodarczej i handlowej z
EWG przez Węgry (1988 r.), Polskę (1989) i Czechosłowacją (1990 r.) dot.
produktów przemysłowych i rolnych.

Rezultaty konsensusu

Rezultaty konsensusu

waszyngtońskiego

waszyngtońskiego



Liberalizacja eliminuje niedobory, ale może przyczynić

się do wybuchu inflacji.



Wejście prywatnych firm de novo na wczesnym etapie

transformacji, a prywatyzacja przedsiębiorstw

państwowych i ich restrukturyzacji następowała

później,



Liberalizacja i przebudowa instytucjonalna, zwłaszcza

prywatyzacja w większości krajów ESW była procesem

stopniowym. Stabilizacja makroekonomiczna, jeśli do

niej w ogóle dochodziło, następowała później, w

środku procesu transformacji.



We wszystkich krajach ESW restrukturyzacja

przedsiębiorstw miała miejsce na późniejszym etapie

transformacji.

Niektóre słabości konsensusu

Niektóre słabości konsensusu

waszyngtońskiego

waszyngtońskiego

◦

Liberalizacja doprowadziła do większego niż

oczekiwano spadku produkcji

◦

Przestępczość zorganizowana rozkwitała szybciej niż

rynki w niektórych krajach ESW

◦

Stabilizacja makroekonomiczna nie powiodła się w

niektórych krajach,

◦

Miękkie ograniczenie budżetowe przyjęło inne niż

dotacje formy, takie jak: niespłacane kredyty

bankowe oraz zaległe zobowiązania cywilno-prawne.

◦

Prywatyzacja, w szczególności przeprowadzona

metodą masową, doprowadziła do masowego

transferowania aktywów spółek i tunelowania ich

zysków.

◦

Brak wskazówek dotyczących przebudowy

instytucjonalnej.

Podwaliny przebudowy

Podwaliny przebudowy

instytucjonalnej w kierunku

instytucjonalnej w kierunku

gospodarki rynkowej

gospodarki rynkowej



Jasno określone prawa własności



Prawo kontraktów i ich wysoki poziom

egzekwowania



Zdrowy system prawny i finansowy



Zreformowanie instytucji prawnych i sądowniczych,

a także podniesienie skuteczności mechanizmów

egzekwowania prawa (problem korupcji)



Rozwój systemu finansowego



Restrukturyzacja bazy instytucjonalnej systemu

społecznego



Budowanie społeczeństwa obywatelskiego



Przeorientowanie roli państwa/rządu

Instytucje w okresie transformacji

Instytucje w okresie transformacji



Wysoka jakość instytucji nie jest w stanie od razu

odrobić konsekwencji przeszłych polityk.



Instytucje, które nie są dostosowane do lokalnych

warunków mogą odnieść w krótkim okresie

odwrotne od pożądanych skutki, nawet jeśli w

długim okresie stanowią one najlepsze praktyki



Uczestnicy rynków muszą się nauczyć

efektywnego korzystania z instytucji.

Instytucje w okresie transformacji

Instytucje w okresie transformacji

(wyniki badań empirycznych)

(wyniki badań empirycznych)

•

Niski poziom rozwoju instytucjonalnego na początku okresu

transformacji

•

Znacząca poprawa jakości instytucji w latach 90-tych

•

Instytucje polityczne i gospodarcze mierzone na cztery sposoby: jakość

administracji państwowej, praworządność, transparentność polityki rządu

oraz możliwość pociągnięcia jego przedstawicieli do odpowiedzialności

oraz siła społeczeństwa obywatelskiego, wykazały znaczący wzrost

jakości w latach 1989-97 (Campos, 2000)

•

Ciągły proces usprawniania systemu instytucjonalnego w szczególności

takich instytucji jak: praworządność państwa, poziom korupcji, siła

społeczeństwa obywatelskiego oraz ryzyko zerwania relacji

kontraktowych (Coplin et al.1996, Kanck and Keefer, 1995)

•

Strona popytowa i podażowa w polityce przebudowy instytucjonalnej

•

Strona podażowa: poszczególni politycy, wysocy rangą urzędnicy

państwowi oraz organizacje międzynarodowe (m.in. EU)

•

Głosujący i ludzie biznesu dostarczają ważnych bodźców dla działań

polityków.

Najważniejsze instytucje dla

Najważniejsze instytucje dla

transformacji

transformacji

•

Stworzone przez prywatne organy przy pomocy państwa

np. giełda, sądy arbitrażowe czy standardy rachunkowości.

•

Instytucje polityczne: prawo wyborcze i procesy wyłaniania

polityków.

•

Instytucje obejmujące zachowania: prawo karne

egzekowane przez sądy, prawo patentowe.

•

Quasi-rządowe organy np. bank centralny, komisja

papierów wartościowych i giełd

•

System prawny

•

Administracja państwowa może przyczyniać się do

niepowodzeń przemian instytucjonalnych.

Wyniki badań empirycznych

Wyniki badań empirycznych

1.

Istotna zależność pomiędzy liberalizacją i wzrostem
gospodarczym (De Melo, 1996)

2.

Polityka makroekonomiczna, zwłaszcza skuteczność
rządu w kontroli nad inflacją, jest związana z wyższym
poziomem wzrostu gospodarczego (Fischer et al..
1996)

3.

Warunki początkowe mają znaczenie (De Melo, 2001)

◦

Odrabianie zaległości wobec krajów Europy Zachodniej

4.

Instytucje są związane w istotny sposób ze wzrostem
gospodarczym (Rodrik et al. 2004, Murrell 2003)

Nauki z procesu transformacji

Nauki z procesu transformacji



Im później kraj rozpoczął reformy ustrojowe, tym z mniejszym

powodzeniem je realizował,



Im szybsza i o większym zakresie liberalizacja, tym szybciej

kraje odrabiały początkowy spadek produkcji,



Liberalizacja mikroekonomiczna i stabilizacja

makroekonomiczna powinny opierać się na odpowiednich

instytucjach,



Wzrost gospodarczy pojawia się wraz z eliminacją ograniczeń

ilościowych dla eksportu i rozwoju usług,



Konieczne jest powiązanie struktury bodźców z tworzeniem

rynków,



Istotna rola ograniczeń politycznych,



Reformy powinny się wzajemnie uzupełniać,



Rozległa liberalizacja i determinacja w realizacji stabilizacji

makroekonomicznej jest konieczna dla poprawy

produktywności i wzrostu gospodarczego



Utrzymanie polityki stabilizacji makroekonomicznej wymaga

przemian instytucjonalnych,



Reformy makroekonomiczne stwarzają popyt na zmiany

instytucji

.

Wnioski: czym jest

Wnioski: czym jest

transformacja?

transformacja?



Wymuszenie przejścia od rynku sprzedającego do

rynku kupującego dzięki liberalizacji.



Wyegzekwowanie sztywnego ograniczenia

budżetowego poprzez prywatyzację przedsiębiorstw

państwowych oraz eliminację rządowych

instrumentów bezpośredniego wsparcia sektora firm.



Realokacja zasobów z dotychczasowej do nowej

działalności gospodarczej w wyniku zamknięcia

nieefektywnych przedsiębiorstw lub ich bankructwa

połączona z powstawaniem prywatnych firm de novo.



Restrukturyzacja przedsiębiorstw, które utrzymały się

na rynku, poprzez zmianę linii produktowej oraz

nowe inwestycje.