Wstęp do fonologii

Fonem a głoska. Test

substytucji. Cechy

dystynktywne fonemu.

Fonetyka a fonologia.

Jakie cechy głoski są ważne w

procesie komunikacji?

• myś

ļ

] – [myś

l

]

bezdźwięczność – dźwięczność

•  

• [

ḍ

žv’i] – [

d

žv’i]

dziąsłowość – zębowość

• …………………………………

•  

•  

• [

t

om] – [

d

om]

bezdźwięczność – dźwięczność

•  

• [ko

š

a] – [ko

s

a]

dziąsłowość - zębowość

•

FONOLOGIĘ INTERSUJĄ TYLKO TE CECHY, KTÓRE SĄ

ISTOTNE (RELEWANTNE)

ORAZ

DYSTYNKTYWNE

(ODRÓŻNIAJĄCE)

Cechy dystynktywne

wyznaczamy za pomocą

metody substytucji:

• Wymieniamy wszystkie artykulacyjne cechy głoski

• Wskazujemy głoskę w najbliższym sąsiedztwie, która różni się

wyłącznie jedną cechą artykulacyjną, a jednocześnie pozostały zestaw
cech ma niezmienny

• Porównując dwie głoski, szukamy jednocześnie takiej pary wyrazów

(PAR MINIMALNYCH) , w których wymiana głoski przeciwnej
powodowałaby zmianę znaczenia --- POKAZUJEMY OPOZYCJE

FONOLOGICZNE

• Głoski muszą się znajdować w tych samych kontekstach, czyli muszą

mieć taką samą

dystrybucję kontrastywną !

• Podkreślamy te cechy, które uznajemy za dystynktywne
• Pomijamy cechy, które okazują się nieistotne, a jednocześnie nie służą

zmianie znaczeń. Te cechy nazwiemy

redundantnymi (dodatkowymi).

• W podawaniu przeciwstawnych par wyrazowych posługujemy się nie

tylko podstawowymi formami fleksyjnymi wyrazów, ale również
wyrazami tekstowymi lub dowolnymi formami fleksyjnymi---- na

planszy

[S]
SPÓŁGŁOSKA

BRAK, bo samogłoski, która by powstawała przy zwarciach i szczelinach!

EKSPIRACYJNA

BRAK W POLSZCZYŹNIE GŁOSEK INSPIRACYJNYCH

NIEOTWARTA

(WŁAŚCIWA)

BRAK, bo wśród półotwartych nie ma głosek szczelinowych!

SZCZELINOWA

[C]

ZWARTO-

SZCZELINOWA

[ko

s

a]

–

[ko

c

a]

TAK

TAK

SZCZELIN

OWOŚĆ

PRZEDNIOJĘZY

KOWO-

ZĘBOWA

[š]

PRZEDNIOJĘZ

YKOWO-

DZIĄSŁOWA

[ka

s

a]

–

[ka

š

a]

TAK

TAK, ALE

TYLKO:

ZĘBOWO

ŚĆ

BEZDŹWIĘCZN

A

[Z]

DŹWIĘCZNA

[ko

s

y]

–
[ko

z

y]

TAK

TAK

BEZDŹWI

ĘCZNOŚĆ

TWARDA

[S’]

ZMIĘKCZONA

[pa

s

a] –

[pa

s’

ḭa]

NIE:

głoski

te

występują w różnych

kontekstach. Głoska

[s]

nigdy się nie

pojawi przed [i] [ḭ]

lub głoską miękką

USTNA

BRAK, bo spółgłoski nosowe różnią się już na etapie kanału głosowego: SĄ

PÓŁOTWARTE

Komentarz

• Nie udało nam się w teście substytucji odnaleźć samogłosek,

spółgłosek półotwartych oraz głosek inspiracyjnych, które

miałyby cechy artykulacyjne zbliżone do głoski [s], a więc takie

jej cechy, jak: spółgłoskowość, nieotwartość oraz

ekspiracyjność nie są istotne z punktu widzenia komunikacji

– SĄ TO CECHY REDUNDANTNE (DRUGORZĘDNE)

• Nie znajdziemy również głoski zmiękczonej lub miękkiej, która

by różniła się od [s] cechą związaną z twardością:

[s] ----------------------------------------------------------------[s’]
↓ ↓

nie pojawia się

pojawia się tylko przed:

przed [i], [ḭ ] oraz

[i] [s’inus]

przed głoskami miękkimi

[ḭ] [pas’ ḭa]

gł. miękkimi [kos’ ńeśe]

• RÓŻNICE WYNIKAJĄCE Z OBENOŚCI GŁOSEK W RÓŻNYCH

KONTEKSTACH (OGRANICZENIA DYSTRYBUCYJNE)

Komentarz

• Głoski [s] oraz [š] mają wspólną cechę artykulacyjną związaną z głównym

miejscem artykulacji:

przedniojęzykowość

, ale też minimalne cechy odróżniające:

zębowość – dziąsłowość.

• W teście substytucji wskazaliśmy jedynie trzy cechy relewantne, a zarazem

dystynktywne:

szczelinowość, zębowość

oraz

bezdźwięczność

• Te właśnie cechy interesują nas z punktu widzenia fonologii – gdyż celem jej jest

opisanie także opozycji między dźwiękami.

• Pominęliśmy CECHY NIERELWANTNE DRUGORZĘDNE (czyli CECHY REDUNDANTNE)!

• Możemy już na tym etapie powiedzieć, że

cechy dystynktywne, które są ważne z

punktu widzenia komunikacji (semiotycznych właściwości tekstu mówionego) oraz
służą do odróżniania znaczeń jednostek wyższego rzędu w systemie językowym,
pozwalają nam opisać dany fonem.

Mówimy wstępnie, że

FONEM – to jednostka

abstrakcyjna, którą kojarzymy i rozpoznajemy na podstawie charakterystycznego
dla niej zestawu cech dystynktywnych, a głoska to tylko dźwiękowa realizacja
FONEMU:

 

 
 

Komentarz

• głoska [s]

----------------------------------------

 fonem /s/

• spółgłoska

• właściwa (nieotwarta)

• ekspiracyjna

• szczelinowa

/szczelinowość/

• przedniojęzykowo

-

zębowa

/zębowość/

• bezdźwięczna

/bezdźwięczność/

• twarda

• ustna

• Cechy redundantne i

dystynktywne

---------------------

Cechy dystynktywne

Komentarz

• Pozostałe cechy ( np.twardość) głoski [s] są

zatem tylko redundantne i charakteryzują

głoskę, która jest realizacją fonemu

• W teście substytucji istotne są tylko opozycje

między parami wyrazów, które wynikają z

dystrybucji kontrastywnej

głosek: nie

oddziałuje na nie sąsiedztwo fonetyczne,

pojawiają się w identycznych kontekstach –

minimalnych parach wyrazowych

(ten

warunek nie dotyczy twardości [s] i

zmiękczenia [s’])

Co to jest

FONEM

?

• najmniejsza jednostka systemu językowego, która jest

pozbawiona własnego znaczenia, a służy do różnicowania
znaczenia jednostek wyższego rzędu (morfemów,
leksemów)

• jest to zespół równocześnie występujących relewantnych

fonologicznych cech dystynktywnych danej głoski -

POKAZALIŚMY JE W TEŚCIE SUBSTYTUCJI

• jednostka abstrakcyjna z poziomu LANGUAGE, która

wchodzi w opozycje z innymi fonemami i dzięki temu
tworzy z nimi system

• fonem można scharakteryzować jedynie poprzez funkcje

komunikatywną: służy odróżnianiu znaczeń!

• reprezentacją fonemu w mowie (na poziomie PAROLE) są

głoski, które jednocześnie stają się wariantami fonemu
(alofonami)

Alofony fonemu /s/

• Fonem /s/ o cechach :/szczelinowość/,

/zębowość/, /bezdźwięczność/

• Warianty fonemu --- reprezentacje

głoskowe:

• (1)

WARIANT GŁÓWNY

:

[s]

[sam] – głoska,

która pozostaje z innymi w DYSTRYBUCJI
KONTRASTYWNEJ

• (2)

WARIANT POBOCZNY

:

[s’]

[s’inus] – głoska,

która pozostaje z innymi w DYSTRYBUCJI
KOMPLEMENTARNEJ (UZUPEŁNIAJĄCEJ)

FONETYKA A FONOLOGIA 1.

GŁOSKA

• Najmniejszy, dający

się liniowo wydzielić
segment mowy,
charakteryzujący się
bogatym zbiorem
cech, wśród których
są cechy ważne i
nieistotne z punktu
widzenia komunikacji

• KONKRETNY DŹWIĘK

FONEM

• Zbiór (wiązka)

równocześnie
występujących
relewantnych
(istotnych) cech
dystynktywnych
określonego dźwięku

• WYOBRAŻENIE

DŹWIĘKU (TWÓR
ABSTRAKCYJNY)

FONETYKA A FONOLOGIA 2.

ZAŁOŻENIA FONETYKI

• Gromadzi informacje na

temat

dźwięków

mowy,

opisuje wszystkie ich cechy

(artykulacyjne, akustyczne

oraz audytywne) oraz bada

proces mówienia (zjawiska

żywej

mowy)

–

bez

uwzględniania

ich

komunikacyjnych

właściwości;

• *Inwentarz

wszystkich

głosek

ZAŁOŻENIA FONOLOGII

• Opisuje

wyłącznie

te

segmenty mowy, które są

istotne

(relewantne)

w

procesie

komunikacji

i

porozumienia

między

nadawcą a odbiorcą;

*Inwentarz

fonemów

(jednostek

abstrakcyjnych) oraz opis

opozycji

zachodzących

między nimi

FONETYKA A FONOLOGIA –

3.

PODSTAWA OPISU FONETYKI

• *

wszystkie cechy głosek,

dające się wydzielić za

pomocą zmysłów

• *zjawiska dźwiękowe
w konkretnym akcie mówienia

• *poziom PAROLE – konkretne

realizacje (użycia) dźwięków

PODSTAWA OPISU FONOLOGII

• *

tylko relewantne cechy

głosek, które służą do

rozróżniania znaczeń wyrazów

• *

zjawiska dźwiękowe, które

mogą interesować

wyłącznie na poziomie

abstrakcyjnego systemu, a

więc takie, które decydują

o sensie i sposobie

rozumienia tekstu

• *poziom LANGUE - abstrakcyjny

system znaków mownych

(fonemów) i opozycje między

nimi

Cechy fonologiczne:

Są to cechy jednostek systemu fonologicznego,

które służą przekazywaniu informacji, a więc
są istotne ze względów semiotycznych
(FUNKCJA KOMUNIKATYWNA):

Dystynktywne

– służą odróżnianiu znaczeń

wyrazów

Delimitacyjne

– służą do rozgraniczania jednostek

językowych w tekście: akcent wyrazowy

Ekspresywne

– ukazują postawę nadawcy wobec

wypowiedzi: np. długość głoski (Taaaka ryba!)