System medialny

Japonii

Historia mediów w państwie

i podstawy prawne

Pierwsze nowoczesne prawo prasowe w Japonii zostało

wydane przez rząd Meiji w 1869 r., a więc w niecały

rok po rozpoczęciu gruntownych przemian, mających

na celu modernizację państwa. Nosiło ono tytuł

Shimbunshi inko jorei (Przepisy o druku i wydawaniu

prasy). Ten akt prawny zawierał m.in. wykaz tematów,

które wolno było poruszać w gazetach oraz zakaz

zamieszczania „niestosownych komentarzy na temat

rządu i spraw wojskowych”.

Dokument ten był pomyślany jako pierwsza próba

objęcia rozwijającej się żywiołowo prasy kontrolą

państwa.

W pierwszej japońskiej ustawie zasadniczej,

promulgowanej w 1889 roku, tzw. Konstytucji Meiji,

gwarantowano obywatelom wolność słowa i

publikacji , ale jedynie „w granicach prawa”.

Kolejny akt prawny, Prawo prasowe (Shimbunshi ho) ,

uchwalone już przed parlamentem w 1909 r. ,

przetrwało zasadniczo niezmienione do 1945 roku.

Zawierało m.in. zakaz znieważania rodziny carskiej

oraz nawoływania do zmiany systemu politycznego.

Przewidziano w nim możliwość cenzury represyjnej.

W okresie nasilenia militaryzmu w latach 30. i 40.

wprowadzono szereg biurokratycznych rozważań , na

skutek których japońskie środki przekazu stały się

narzędziem propagandy rządu i częścią wojennej

machiny państwa. Kontrolą środków masowego

przekazu zajmował się specjalnie powołany urząd-

Departament Informacji Rządu. Podporządkowanie

mediów władzy osiągnięto jednak środkami innymi niż

ustawodawstwo i dlatego Prawo prasowe nie zostało

poddane nowelizacji.

Kulturowe wyróżniki

japońskiego systemu

medialnego:

1.        Położenie geograficzne (sprzyja poczuciu

unikatowości i zamykaniu się na wpływy zewnętrzne.

Do 1854 prowadzona była polityka ścisłej izolacji.

Japonia nadal przejawia tendencje izolacjonistyczne a

media umacniają ich poczucie własnej wyjątkowości)

2.        Homogeniczność społeczeństwa (etniczna,

ekonomiczna, kulturowa. W Japonii mniejszości

etniczne sa nieliczne; obowiązuje jeden język urzędowy

  japoński; dystrybucja dochodu narodowego jest

względnie równa; rynek prasy tez homogeniczny  

zdominowany przez kilka wielkich dzienników)

3.        Harmonia (nacisk na harmonie miedzy jednostka

a społeczeństwem; unikanie publicznych konfrontacji

  tendencja mediów do unikania bądź rozmywania

kontrowersyjnych tematów; nie ma tutaj wzorca

zachodniego dziennikarza śledczego)

4.        Przemoc (jest stale obecna w treści przekazów , jak i

stanowi zagrożenie zewnętrzne   media bywają napastowane

przez skrajna prawicę a także przez świat przestępczy np. atak

na media w 1989 za relacjonowanie ostatnich chwil życia

cesarza Hirohito)

5.        Seksizm (kultura japońska jest silnie zmaskulinizowana;

wyraźny podział ról społecznych miedzy płciami; osobnym

problemem jest obecność seksu w mediach i medialny

wizerunek kobiety [dyskryminacja] np. na 6,3tys. Pracowników

„Ashai Shimbun” tylko ok. 700 to kobiety, wśród redaktorów

jest tylko jedna)

6.        Urbanizacja (połowa Japończyków mieszka w 3

największych obszarach metropolitarnych : Tokyo, Osace i

Nagoi. W Tokyo znajduja się redakcje największych

ogólnokrajowych dzienników tj. „Asahi Shimbun” („Gazeta

Poranna”), „Yomiuri Shimbun”, „Mainichi Shimbun” („Gazeta

Codzienna”), a także dzienników ekonomicznych „Nihon Keizai

Shimbun” („Japońska Gazeta Ekonomiczna”) oraz „Sankei

Shimbun” („Gazeta Przemysłowo   Ekonomiczna”), które

razem tworzą tzw. Wielka Piątkę Dzienników w

Japonii. Dodatkowo maja w Tokyo siedziby ogólnokrajowe stacje

telewizyjne, agencje reklamowe i PRowskie, redakcje

czasopism.)

7.        Centralizacja i koncentracja własności
8.        Lojalność (mechanizmy wykorzystywane w wielkich

firmach odnoszą się tez do mediów; cenione są długie

godziny pracy, dbanie o wizerunek firmy, dobra

współpraca w zespole; brak wzorca niezależnego,

dociekliwego dziennikarza działającego w interesie opinii

publicznej; niewielu dziennikarzy pracuje na własny

rachunek; jak już zostaną zatrudnieni w danej np. gazecie

to aż do emerytury tam pracują, nie ma zwolnień chyba że

ktoś rażąco narusza zasady)

9.        Edukacja (wysoki poziom oświaty i czytelnictwa,

brak problemów z analfabetyzmem; dobry system

dokształcania pracowników przez macierzyste firmy; by

dostać się do gazety, TV nie trzeba skończyc studiów

dziennikarskich   kandydaci przechodzą bardzo trudne

testy (w „Asahi Shimbun” na ok. 6tys kandydatów rocznie

przyjmuje się ok. 80)

10.     Sport (odgrywa bardzo ważna rolę w życiu

Japończyków; uprawiają aktywnie sporty, oglądają

transmisja zawodów (sumo, baseball, maratony); media

silnie powiązane ze sportem)

Regulacje prawne dotyczące

radia i telewizji :

Działania radia i telewizji we współczesnej Japonii są

regulowane przez dwa akty prawne: Ustawa o falach

radiowych i Ustawa o nadawaniu z 1950 r. z

późniejszymi poprawkami. Miały one stanowić

narzędzie zapobiegania monopolistycznym praktykom

zarówno w dziedzinie radia, jak i telewizji, w duchu

wolności słowa i pluralizmu. Ustawy zawierają ogólne

zasady zapewniania jak najszerszego dostępu do

mediów, natomiast szczegółowo sprawy te reguluje

Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Telekomunikacji

przez przepisy wykonawcze.

Pierwsza z tych ustaw zawiera zasady przydzielania

licencji stacjom radiowym, druga natomiast w

większym stopniu dotyczy telewizji. W ustawie o

nadawaniu sformułowano zasadę bezstronności

politycznej, określano standardy programowe oraz

ogólne zasady funkcjonowania telewizji publicznej. W

1988 r. Do Ustawy o nadawaniu wprowadzono zasadę,

według której przyznaję się licencje czterem stacjom

telewizyjnym w każdym regionie. Pod koniec lat 80.

zaczęto przydzielać licencję telewizjom kablowym.

Od 1952 do 2000 roku media elektroniczne podlegały

regulacjom Ministerstwa Poczty i Telekomunikacji,

które rozdzielało częstotliwość i licencję, w 2001 r.

kompetencje te przejęło Ministerstwo Spraw

Wewnętrznych i Telekomunikacji.

Prasa codzienna:

Początki nowoczesnej prasy japońskiej

sięgają lat 60. XIX wieku. W Nagasaki

wydawano wówczas „Kampan Batavia

Shimbun”.

Natomiast za pierwszą w pełnym tego

słowa znaczeniu japońską gazetę

codzienną uważa się

„Yokohama Mainichi Shimbun”,

wydawaną w latach 70. XIX wieku.

Dzienniki o tematyce

ogólnej zostały podzielone

na:

- krajowe (zenkokushi) - należały tu: „Asahi

Shimbun”, „Mainichi Shimbun” i „Yomiuri

Shimbun”,

- regionalne (burokkushi) - należały tu:

„Nishi Nihon Shimbun” (gazeta

Zachodniojapońska), „Chubu Shimbun”,

„Nagoya Shimbun”,

- prefekturalne (kenshi) - np. „Kita Nihon

Shimbun”, „Kobe Shimbun”.

W metropolii społecznej z połączenia dwóch lokalnych

gazet utworzono „Tokyo Shimbun”, a na Hokkaido

w podobny sposób powstała „Hokkaido Shimbun”.

Ten podział japońskich gazet w swoich zasadniczych

zrębach przetrwał do dziś. Na skutek konsolidacji

powstały także dwie wielkie gazety ekonomiczne:

„Nihon Sangyo Keizai” i „Sangyo Keizai

Shimbun”.

Współcześnie dziennikami o największych nakładach są:
- ”Yomiriu Shimbun”,
- „Asahi Shimbun”,
- „Mainichi Shimbun”

Wraz z dziennikami ekonomicznymi: „Nihon

Keizai Shimbun” i „Sankei Shimbun” tworzą

one tzw. „Wielką Piątkę” dzienników

ogólnokrajowych. Ich główne siedziby mieszczą

się obecnie w Tokio.

Silną pozycję prasy w Japonii próbuję się

tłumaczyć połączonym działaniem takich

czynników, jak: brak analfabetyzmu, wysoki

poziom oświaty, zainteresowanie Japończyków

światem zewnętrznym, homogeniczność,

dobrobyt ekonomiczny i jego stosunkowo równa

dystrybucja, rola transportu publicznego oraz

szacunek dla słowa drukowanego.

W Japonii ponad 90% egzemplarzy gazet

jest dostarczane do domów.

Gazety ogólnokrajowe mają zatem po kilka

wydań lokalnych, zróżnicowanych w

zależności od obszaru dystrybucji. Każdy

numer ma przeciętnie od 24 do 28 stron w

wydaniu porannym i 14 do 20 w

wieczornym. Reklamy stanowią ok 40%

objętości gazety.

Koncerny prasowe

są w Japonii instytucjami o ogromnym

znaczeniu zarówno społecznym, jak

i ekonomicznym.

Angażują się w przedsięwzięcia

kulturalne, sportowe, charytatywne.

Zbierają pieniądze dla ofiar klęsk

żywiołowych w Japonii i na świecie.

Gazety jako część swojej misji traktują

edukację- wszystkie trzy największe

dzienniki mają specjalne wydania dla

dzieci

i młodzieży. Gazet mają również

wydawnictwa książek i czasopism.

Japońskie gazety wielokrotnie spełniały

pionierską funkcję, wprowadzając na rynek

nowe technologie. Wydawnictwo „Asahi”

było pierwszym w Japonii, które

wykorzystało komputer w procesie druku i

składu. Gazety posiadają własne helikoptery,

używane zarówno w procesie zbierania

informacji, jak i dystrybucji. Wszystkie

wielkie dzienniki mają swoje portale

internetowe. Japońska prasa pod wieloma

względami przypomina brytyjską, ale

„Wielka Piątka” osiąga nakłady wyższe od

tamtejszych brukowców, utrzymując treść na

poziomie prasy elitarnej.

Manga

Zjawiskiem charakterystycznym dla japońskiego

rynku wydawniczego, a przez niektórych

badaczy uznawanym za osobny środek

przekazu jest manga. Nazwa tą określa się

specyficzną japońską odmianę komiksu. W

latach 30. gazety zaczęły drukować komiksy w

odcinkach. Rozkwit gatunku przypadł na epokę

powojenną. Początkowo była to tania rozrywka

dla nisko wykształconych robotników. Manga

była przekaźnikiem treści kontenstujących

normy społeczne i obyczajowe.

Komiksy te są wydawane zarówno w formie

tygodników, miesięczników, jak i książek. W

latach 90. rynek komiksów przynosił

trzykrotnie większe dochody niż cała

japońska produkcja filmowa. Manga jest

wszechobecna- można ja kupić wszędzie.

Rynek mangi jest bogaty i zróżnicowany,

funkcjonują dla nich zarówno wydawnictwa

dla dorosłych, jak i dzieci i młodzieży. W

latach 80. i 90. w świecie mangi większą

rolę zaczęły odgrywać kobiety zarówno jako

czytelniczki, jak i autorki. Najlepiej

sprzedawał się adresowany do młodzieży

tygodnik „Shukan Shonen Jump”.

W 1995 roku łączny nakład komiksów manga

wynosił ok. 2,3 mld. W 1997 roku komiksy

manga stanowiły 38% wszystkich publikowanych

tytułów. Współcześnie manga przekracza

granice między kulturą masową i wysoką,

inspiruje artystów. Jest wykorzystywany w

edukacji, reklamie, różnych dziedzinach biznesu.

Manga bywa traktowana podejrzliwie ze

względu na duże nasycenie erotyką i przemocą.

Treści wyrażane w mangach są bardzo

różnorodne. Ogromną popularność tej formy

kultury masowej próbuję się tłumaczyć m.in.

ideograficznym systemem pisma japońskiego,

który sprzyja myśleniu „obrazkowemu”,

obejmującemu jednocześnie przekaz słowny i

wizualny.

Radio i telewizja

Korzenie japońskiego radia i telewizji są splecione ze sobą

tak ściśle, że właściwie nie sposób mówić o nich osobno.

Japońskie radio i telewizja wywodzą swe początki z

trzech stacji radiowych, częściowo kontrolowanych

przez rząd, w Tokio, Nagoi i Osace, które w 1926 roku

połączyły się, aby dać początek ogólnokrajowej NHK

(Japońskie Stowarzyszenie Nadawcze). Pierwszy sygnał

radiowy nie tylko w Japonii, ale i w całej Azji, został

nadany już rok wcześniej z radiostacji tokijskiej. W 1930

roku uruchomiono drugi kanał NHK. W latach 30. i 40.

radio podporządkowano interesom państwa i

powierzono mu rolę tuby propagandowej kół

wojskowych. 15 sierpnia za pomocą NHK cesarz

Hirohito ogłosił kapitulację Japonii.

W 1950 roku pod auspicjami władz okupacyjnych

wprowadzono Ustawę o galach radiowych i Ustawę

o nadawaniu. Po zakończeniu okupacji, w 1953 roku

rozpoczęła nadawanie zarówno publiczna telewizja

NHK, jak i pierwsza komercyjna stacja telewizyjna

-NTV (Nihon Terebi). Pod koniec lat 50. ceny

odbiorników zaczęły spadać, co wraz ze wzrostem

płac przyczyniło się do upowszechniania telewizji w

gospodarstwach domowych. W tym okresie powstały

wielkie prywatne sieci telewizyjne, które do dziś

dnia utrzymują dominującą pozycję na rynku: TBS,

ABC oraz Fuji TV. Wielkim wydarzeniem stała się

telewizyjna transmisja ślubu obecnego cesarza

Akihito z Michiko Shodą w 1959 roku. Igrzyska

olimpijskie w Tokio w 1964 roku stały się kolejnym

ważnym wydarzeniem, śledzonym przez

Japończyków na ekranach telewizorów.

Rozwojowi telewizji towarzyszył powszechny spadek

zainteresowania radiem. Wszystkie wielkie sieci

telewizji naziemnej w Japonii są ściśle powiązane z

koncernami prasowymi.

W świecie japońskich mediów ukształtowały się takie

same struktury, co w innych gałęziach gospodarki tego

kraju- konglomeraty zwane keiretsu, złożone z firmy

matki i licznych drobniejszych przedsiębiorstw,

zależnych od niej i od siebie nawzajem. W przemyśle

medialnym rolę firm matek odgrywają ogólnokrajowe

gazet codziennie, które wiążą pozostałe media ze sobą

na trzech poziomach: przez udziały własnościowe,

wymianę personelu i treści programowych. Lokalne

stacje telewizyjne są w większości powiązane z

koncernami prasowymi przez jedną z wymienionych

wyżej, ogólnokrajowych telewizji prywatnych. Szacuję

się, że ponad 90% treści programowych, emitowanych

przez prywatne telewizje lokalne pochodzi z

centralnych stacji tokijskich.

Japoński system telewizyjny należy do grupy
systemów wysoko rozwiniętych, określanych
mianem modelu amerykańskiego.

Jego charakterystyczne cechy to:

- istnienie wielkich sieci komercyjnych,
- istnienie i wzajemne przenikanie operatorów

telewizji naziemnej, satelitarnej i kablowej,

- występowanie wielu płatnych kanałów

tematycznych,

- obecność wielkiego kapitału na rynku medialnym,
- powiązania kapitałowe z innymi mediami,
- wprowadzenie nowoczesnych technologii,
- wysoki wskaźnik czasu oglądalności programów

telewizyjnych,

- bardzo liczna widownia.

Cechą, która odróżnia japoński system telewizyjny od

amerykańskiego, jest istnienie silnej telewizji

publicznej, której ugruntowana pozycja w ostatnich

latach zdradza pewne oznaki zachwiania. Aż do lat

80. NHK jako jedyna stacja telewizyjna w Japonii

nadawała regularne wiadomości. Obecnie

wiadomości NHK nadal mają największą

oglądalność spośród wszystkich dzienników.

Sprawozdawcy NHK koncentrują się na

relacjonowaniu spraw państwa, w szczególności

działań administracji. W 2004 roku NHK

wstrząsnęła seria skandali, związanych ze

sprzeniewierzaniem funduszy przeznaczonych na

produkcję programów.

Telewizje komercyjne najwięcej czasu

antenowego poświęcają rozrywce, na którą

składają się przede wszystkim : filmy fabularne i

seriale, liczne odmiany talk-shows, quizy i

teleturnieje. Główną atrakcją oferty programowej

WOWOW są zagraniczne filmy i seriale. Sky

Perfect TV, która należy do grupy kapitałowej,

większość czasu antenowego poświęca rozrywce

rodzimej produkcji i ma specjalny kanał,

poświęcony japońskim filmom animowanym-

anime. Jest także dostawcą szerokopasmowego

internetu

Agencje prasowe

Pierwsze agencje prasowe powstały w Japonii około

1890 roku. Ich zadaniem było rozprowadzenie

wiadmości z zagranicy wśród japońskich gazet.

Najważniejsze agencje prasowe:
-Kokusai- powstała w 1913 roku,
- Nippon Shimbun Rengosha - powstała w 1926 roku

z połączenia Kokusai i Toho,

- Nippon Dempo- założona w 1907 roku,
- Domei- powstała w 1936 roku
- Kyodo Tsushin i Jiji Tsushin- agencje te istnieją do

dziś.

Jeżeli mierzyć stopień ingerencji państwa w świat

mediów liczbą wydanych aktów prawnych, to

Japonia ma jeden z najbardziej liberalnych

systemów medialnych na świecie. Nie istnieje

prawo prasowe, jedynym aktem prawnym w

całości poświeconym środkom masowego

przekazu jest

Ustawa o nadawaniu.

Państwo japońskie prowadzi jednak intensywną

politykę informacyjną. Pełne dane nie są

dostępne, ale wiadomo,

że począwszy od lat 60. rząd japoński zaczął

przeznaczać na public relations pokaźne budżety

i tendencja ta utrzymuje się do dziś.

Aleksandra Stefańska
Alicja Liedtke
Marta Parczewska