System medialny w Niemczech
Współczesny niemiecki system informacji masowej został oparty na systemach panujących jeszcze, gdy kraj podzielony był na swa osobne państwa NRD oraz RFN.
Do roku 1989 kształtowały się one w odmiennych warunkach oraz w całkiem innych ustrojach państwowych. Funkcjonowanie systemu współczesnych Niemiec opiera się przede wszystkim na wzorcach zaczerpniętych głównie z RFN.
Kształtowanie się systemu informacji w RFN
W systemie RFN zasadniczymi cechami były różnorodne formy własności środków masowego przekazu ( poza państwową), apartyjność, wysoki stopień koncentracji prasy, lokalny charakter tych środków. W rozwoju systemu informacji wyróżnić można cztery podstawowe okresy:
a) lata 1949 - 1954
Początkowa data to utworzenie RFN, a końcowa to data uzyskania przez nią pełnej suwerenności. Kraje związkowe dostały gwarancję zwierzchności w dziedzinie kultury, która zapisana została 21 września 1949 roku przez: Wysoką Komisję Sojuszniczą w ustawie nr 5 o prasie, radiu, informacji i rozrywce. Oficjalnie zniesiono system licencyjny, prawodawstwo pozostawiono w gestii parlamentów poszczególnych landów. Zanotowano gwałtowny wzrost liczby gazet do 1477. Ich łączny nakład wyniósł 13,4 mln egz., a wydawane były przez 64 przedsiębiorstwa. Większość stanowiły niskonakładowe pisemka lokalne. Większość tytułów określa się mianem niezależnych i ponadpartyjnych. Pojawiły się natomiast tytuły zbliżone do poszczególnych partii, ale nie będące ich własnością. Łączyły się w zrzeszenia. Jest to etap ostrej konkurencji między wydawcami licencyjnymi, a tzw. Starymi wydawcami. 1. września 1949 roku powstała Wspólnota Związkowa Niemieckich Wydawców Gazet , składająca się z licencjonobiorców, licząca 150 członków. Natomiast starzy wydawcy zjednoczyli się w Stowarzyszenie Niemieckich Wydawców Gazet, liczące 420 członków. W 1954 roku oba związki zjednoczyły się.
b) lata 1954 - 1968
Postęp procesu koncentracji. Nakład prasy rośnie, ale liczba gazet i wydających je przedsiębiorstw maleje. W 1967 roku było ich 535 wydających 1416 tytułów, a nakład wzrósł do 18 mln egz. W tym okresie powołano też specjalną komisję do zbadania procesu koncentracji.
c) lata 1969 - 1978
Cechy charakterystyczne : lokalny charakter prasy, partyjność, koncentracja. Demokratyzacja systemu w sferze organizacyjnej i prawnej. Pojawiają się statuty wewnątrzredakcyjne, ustalenie min imanej płacy, pisemna gwarancja tajemnicy źródła informacji, pojawia się prasa alternatywna.
d) lata 1978 - 1990
Od 1978 roku realizowany jest projekt pilotażowy telewizji kablowej, dopuszczalne są wszystkie możliwe formy własności, we wszystkich rodzajach mediów.
Kształtowanie się systemu medialnego w NRD
Tu wyróżnia się dwa etapy:
lata 1949 - 1988
Główne cechy to monopolizacja i centralizm. Tylko administracja państwowa, partie polityczne, organizacje społeczne mogły być właścicielami środków masowego przekazu. Istniało 39 dzienników o łącznym nakładzie 9, 8 mln egz., z czego większość należała do partii. Rynek prasowy utrzymywany był sztucznie, m. In. Przez limity papieru. Monopol władzy rozciągał się także na źródła informacji, a jedyną agencją informacyjną była rządowa Allgemeine Deutsche Nachrichtendienst, która w zjednoczonych Niemczech stała się agencją fotograficzną. Media w NRD zawsze traktowane były jako narzędzie partii w politycznym kierowaniu procesami społecznymi. Mimo konstytucyjnej gwarancji wolności słowa od 1953 roku istniała Kancelaria Kontroli Treści i Zawartości, główny organ cenzury partyjno- państwowej.
lata 1989 - 1990
Spółki dziennikarskie przejmują gazety. 23 lipca 1989 roku parlament przyjął ustawę zezwalającą na tworzenie mieszanych przedsiębiorstw, w których udział kapitału zagranicznego nie przekraczałby 49 %.
Spadało czytelnictwo, padają pisma silnie upolitycznione. Pojawiają się nowe gazety związane z kapitałem zachodnioniemieckim. Po upadku NRD powstało 37 nowych pism, rozwinęła się prasa regionalna, wzrost pozycji i rozwój prasy młodzieżowej, magazynów ogólnoinformacyjnych, prasy kobiecej, czasopism telewizyjnych. Postępuje proces koncentracji ( Springer, Bauer, Gruner und Jahr ) . Nastąpiło również zwiększenie oferty prasowej.
Prawne podstawy systemu medialnego
Prawo do wolności słowa zostało zagwarantowane już w artykule 5. Ustawy Zasadniczej RFN. Zapewniono też wolność prasy, informacji za pośrednictwem radia i filmu. Prawo do swobodnego zakładania prasy, swoboda wyboru struktury organizacyjnej przedsiębiorstwa prasowego, ochrona wytworu działalności dziennikarskiej - tak interpretowano wolność prasy. Każdy ma prawo do zakładania środków masowego komunikowania, oprócz federalnej administracji państwowej, takie ograniczenie wprowadzono w 1956 roku przez Federalny Trybunał Konstytucyjny. W 1976 roku przyjęto ustawę antykartelową , jednak w latach 80. ja zniesiono, gdyż osiągnięto już cel - ograniczenie rozwoju koncernu A. Springera. W 1992 roku wprowadzono przepis wg którego przedsiębiorstwa, których właścicielami byliby dotychczasowi monopoliści mają być nierejestrowane i nie powinny uzyskiwać licencji.
Mediom elektronicznym nadano charakter instytucji użyteczności publicznej. Ustalono, że wpływ na treść zasad programowych powinien gwarantować obiektywizm, rzeczowość, wzajemne poszanowanie, chroniono media przed wpływem grup interesu.
Zakres wolności prasy obejmuje też prawo do swobodnej wypowiedzi. Każda informacja może być rozpowszechniana, oprócz takiej, która zdradza tajemnicę państwową czy wojskową, nakłania do czynów burzących porządek konstytucyjny oraz zniesławia. Istnieje też zakaz cenzury oraz zakaz własności państwowej, jednak istnieją państwowe RTV skierowane do odbiorcy zagranicznego.
Innym źródłem norm prawnych są ustawy krajów związkowych. Wszystkie one zawierają gwarancję wolności słowa, ograniczenie wolności słowa zakazem zdradzania tajemnicy państwowej i wojskowej, zakazem zniesławiania, gwarancję tajemnicy źródła informacji . Są też dodatkowe statutowe ograniczenia , np. ogólnospołeczne media elektroniczne. Dotyczą one finansowania i treści programowych. Podstawowym źródłem dochodów publicznoprawnych rozgłośni radiowych i stacji telewizyjnych jest abonament. Od jego wysokości zależy wysokość dochodów z reklamy jak i dotacji ( trzy równe części ). Druga sfera ograniczeń w mediach to treści programowe . Poza wypełnianiem funkcji rozrywkowej i informacyjnej oraz edukacyjnej i kulturalnej, telewizja ma jeszcze obowiązek stosowania się do ustawy o ochronie młodzieży.
Czynnikiem regulującym działalność mediów są też agencje prasowe, które pełnią rolę usługową i kontrolną.
IV. Koncentracja
Niemiecki rynek prasowy jest zdominowany przez wielkie przedsiębiorstwa wydawnicze. Proces koncentracji szczególnie gwałtownie przebiegał w drugiej połowie lat 60.Dopiero ustawa przeciwko ograniczeniu konkurencyjności z 1976 roku wpłynęła na niego hamująco. Do głównych niemieckich koncernów publikujących przede wszystkim prasę codzienną należą : Axel Springer oraz grupa wydawnicza Westdeutsche Allgemeine Zeitung.
Axel Springer wyszedł poza niemiecki rynek prasowy.Działa w Polsce, Rosji,Francji, na Węgrzech, w Czechach, HiszpaniiSzwecji, Chinach W Niemczech należą do niego m. In. Bild, Bild Am Sonntag, Die Welt, Welt Kompakt, Euro Am Sonntag, Welt Am Sonntag, pisma Auto Bild, Bild der Frau, Bildwoche, Euro, Madchen, Maxim, Popcorn, Sport Bild, Rolling Stone,Starflash, Frau von Heute; mediaelektroniczne to m. in. ProSiebenSat 1,Hamburg 1,Schwartzkopff TV, stacje radiowe oraz istnieje w Internecie.
Drugim koncernem w Niemczech jest Westdeutsche Allgemeine Zeitungsverlagsgesellschaft . Wydawnictwo powstało w 1978 roku. Założycielem był Erich Brost. W skład wchodzi : kilka wydawnictw gazetowych, pism kobiecych, czasopism, czasopism reklamowych, właściciel berlińskiej wytwórni filmowej Allianz-Film.
Kolejnym wydawcą jest Frankfurter Allgemeine Zeitung GmbH. Nie jest potężnym koncernem, ale posiada udziały w stacjach radiowych telewizyjnych oraz oferuje m. in. pisma gospodarcze, powołało Akademię Dziennikarską.
Trzecim pod względem wielkości wydawnictw w Niemczech jest Heinrich Bauer Verlag, który prasę wydaje od 1903 roku. Jest największym w tym kraju wydawcą pism kolorowych, m. in. Bravo, Auto Zeitung. Powstało też wydawnicto pism fachowych, publikuje się tam pisma kobiece, rozrywkowe i hobbystyczne. Inwestuje też poza granicami kraju.
Kolejne wydawnictwo to Burda Holding, która ma udziały w koncernie Springera, rozgłośniach radiowych i stacjach telewizyjnych, firmie kolportażowej, drukarniach, własne wydawnictwa i udziały w wydawnictwach krajowych i zagranicznych.
Wydawnictwo Gruner und Jahr wydaje również poza granicami, w kilku krajach. Jego drukarnie znajdują się również w Stanach Zjednoczonych. Początek tego wydawnictwa to rok 1948, a założycielami są wydawca czasopism popularnych John Jar i drukarz Richard Gruner. W 1969r. 25 % część udziałówodkupił Reinhard Mohn (Bertelsmann), który w 1976 roku miał już 74, 9 % udziałów. G + J wydaje m. in. czasopisma popularne, magazyny ogólnoinformacyjne, pisma radiowo- telewizyjne, pisma kobiece i sportowe. Od 1993 roku istnieje też na polskim rynku prasowym ( Claudia, Naj, Fokus, Moje mieszkanie, Moje gotowanie ). W skład koncernu wchodzą : fundacja Bertelsmanna, rodzina Mohn, Reinhard Mohn, dr G. Bucerius. Jest koncernem multimedialnym, posiada własne wydawnictwa na terenie całego świata oraz firmę kolportażową Bertelsmann Distribution, jest również właścicielem rozgłośni radiowych, głównie lokalnych i stacji telewizyjnych, w tym satelitarnej RTL i RTL 2, posiada studia filmowe i nagraniowe.
Koncentracja prasy w Niemczech ma najwyższy stopień w Europie.
Mówiąc o systemie medialnym Niemiec, należy powiedzieć, że szczególne znaczenie odgrywają prawa rynkowe, które wpływają na stopień rozwoju mediów, na treści przez nie rozpowszechniane. Podstawowym źródłem finansowania prasy jest reklama , a jesynie publiczne radio i telewizja nie mogą czerpać z tego źródła całkowicie bez przeszkód.
Z reklam utrzymują się oprócz dużych, ogólnokrajowych pism, także lokalne gazety. Uzależnienie prasy od reklamy pogłębia się, o czym świadczą czasopisma reklamowe. Także telewizja uzyskuje duże przychody z reklam przy czym telewizja prywatna odbiera bardzo często reklamodawców telewizji publicznej.
Media elektroniczne
Na całym terenie Niemiec emitowanych jest ponad 200 programów radiowych, mają w tym swój udział zwłaszcza programy lokalne.
Jedną z pierwszych rozgłośni było Radio Xanadu mające siedzibę w Monachium. Zaczęło nadawać 29 kwietnia 1985 roku. Łącznie z trzema innymi lokalnymi stacjami nadało program muzyczny. Trzy lata później nadawało już samodzielnie 24 godzinny program, na który składają się : muzyka rockowa, informacje, publicystyka, reklama . Do momentu zjednoczenia Niemiec jedynymi nadawcami programów były krajowe rozgłośnie publicznoprawne nadające programy o zasięgu regionalnym, a także na mocy porozumienia ARD wspólnie tworzone programy ogólnokrajowe. W strukturze nadawanych programów największy udział mają audycje muzyczne -59%, informacyjne - 9,3 %, sportowe- 6 %, kulturalne- 5,7 % i edukacyjne - 5,1 %. Podstawowym źródłem finansowania jest abonament. Działają też dwie centralne rozgłośnie radiowe nadające też program za granicę : Deutsche Welle i Deutschlafunk, które mają statut instytucji rządowych. W ich radach programowych zasiadają przedstawiciele obu izb parlamentu, rządu i organizacji społecznych. Obok rządu finansują je też publicznoprawne rozgłośnie krajowe.
Rozwój radia w Niemczech jest ściśle związany z rozwojem telewizji, która nie jest odrębną instytucją i działa w ramach poszczególnych radiofonii krajowych.
O obecnym kształcie telewizji tego kraju zadecydowały głównie : postęp techniczny, potrzeby społeczne i walka polityczna.
Pierwsze regularne emisje programu telewizyjnego rozpoczęto w 1936 roku. Program trwał wtedy godzinę i skonstruowany był na zasadzie seansu kinowego : wiadomości, wstawka rozrywkowa, film fabularny i film propagandowy. Podczas wojny nastąpiła przerwa w pracach nad programem telewizyjnym. Dopiero w 1950 roku nadawanie zaczął Nordwestdeutscher Rundfunkverband, ale dopiero 25 grudnia 1952 roku był to program codzienny, dwugodzinny i ogólnokrajowy. W miarę rozbudowy stacji nadawczych i przekaźnikowych, do tworzenia programu telewizyjnego włączały się pozostałe radiofonie krajowe. Rozpoczęto nadawanie programów regionalnych. Pierwszy program ogólnokrajowy wspólny dla wszystkich rozgłośni uruchomiono 1 listopada 1954 roku. Składał się on wówczas z wiadomości, filmów fabularnych, dokumentalnych i audycji rozrywkowych. Jego podstawę prawną stanowił układ wszystkich radiofoniikrajowych ( ARD). Program nadawany był cyklicznie, z dwugodzinnym blokiem wieczornym.
Następnie 1czerwca 1961 roku ARD uruchomiła własny drugi program ogólnokrajowy. !1 lipca 1962 roku emisję drugiego programu ogólnokrajowego rozpoczęła ZDF. Od 1964 roku nadawano już regionalne programy trzecie.
Pierwszy program ARD składa się z odcinków przygotowywanych przez poszczególne radiofonie krajowe. Udział radiofonii jest stały i odpowiada pozycji, wynikającej z liczby ludności. Na czele ARD stoi Zgromadzenie Ogólne, zwoływane co dwa lata, a złożone z przedstawicieli wszystkich krajowych radiofonii. Powołuje ono radę i komisję telewizyjną, w których zasiadają dyrektorzy generalni radiofonii krajowych. Kierowaniem radą zajmuje się przedstawiciel partii tworzącej rząd federalny. Rada ustala program telewizyjny, a w razie braku porozumienia koordynator zleca wykonanie poszczególnych pozycji konkretnym radiofoniom.
Rozgłośnie nadające trzecie programy regionalne, kierowane są przez rady, w którychzasiadają przedstawiciele wszystkich sił politycznych i społecznych działających na terenie landu.
Druga telewizja niemiecka ( ZDF ) jest niezależna od istniejących radiofonii krajowych. Organy kierownicze ZDF : rada programowa, rada administracyjna i intendent. Rada programowa składa się z 77 członków, m. In. przedstawicieli krajów związkowych, trzech przedstaicielui rządu federalnego, dwunastu przedstawicieli partii politycznych, po dwóch przedstawicieli obu kościołów, jednego przedstawiciela Rady Żydów w Niemczech, po jednym przedstawicielu różnych związków zawodowych, jednego- Niemieckiego Związku Sportowego, dwóch - Niemieckiego Czerwonego Krzyża , po jednym - Związku na Rzecz ochrony Środowiska, Związku Wypędzonych, Stowarzyszenia Ofiar Stalinizmu, szesnastu przedstawicieli różnych wolnych zawodów i kilku innych organizacji.
Lata 80. to kolejna faza rozwoju, pojawienie się telewizji prywatnej. Stacje te nadają głównie programy lokalne, a ich duża ilość uzależniona jest od rynku reklam. Większość stacji prywatnych ma charakter specjalistycznych placówek, nadających np. tylko programy muzyczne.
Istnieją telewizje satelitarne, nadające programy dla widzów europejskich. Do największych należą : RTL, Bertelsmanna i SAT 1- pierwsza prywatna niemiecka stacja. Inne to m. in. VIVA, DSF, Pro 7 , Premiere, Kabelkanal.
Telewizje satelitarne mają także programy publicznoprawne. ARD nadaje własny program satelitarny 1 plus, a ZDF wspólnie z austriacką telewizją państwową ORF i szwajcarską państwową SRG emitują program kulturalny 3 Sat .
Źródła :
J. Adamowski, B. Golka, E. Stasiak-Jazukiewicz :Wybrane zagraniczne systemy informacji masowej
Aleksandra Piasecka , II rok MDSD