OCHRONA EX

OCHRONA EX

SITU

SITU

Ochrona ex situ (łac. ex situ - poza miejsce) -
ochrona gatunku chronionego realizowana
przez przeniesienie go do ekosystemu
zastępczego, gdzie może on dalej żyć
samodzielnie w warunkach naturalnych, lub
do środowiska sztucznie stworzonego, w
którym musi być otoczony stałą opieką
człowieka. Przenoszone mogą być całe
osobniki roślin albo ich nasiona, bulwy i
kłącza. Ochronę ex situ mogą podejmować
jedynie

instytucje

naukowe,

urzędy

konserwatorskie i parki narodowe. W ten typ
ochrony zaangażowane są głównie ogrody
botaniczne, gdzie prowadzone są badania
zagrożonych gatunków, ich rozmnażanie i
wymiana.

RODZAJE OCHRONY EX

RODZAJE OCHRONY EX

SITU

SITU

Ochrona gatunkowa (ochrona dziko

Ochrona gatunkowa (ochrona dziko

rosnących roślin, roślin użytkowych,

rosnących roślin, roślin użytkowych,

dziko żyjących zwierząt, zwierząt

dziko żyjących zwierząt, zwierząt

gospodarskich)

w

warunkach

gospodarskich)

w

warunkach

hodowlanych.

hodowlanych.

OCHRONA EX SITU DZIKO

OCHRONA EX SITU DZIKO

ROSNĄCEJ FLORY

ROSNĄCEJ FLORY

Celem ochrony flory ex situ jest tworzenie

Celem ochrony flory ex situ jest tworzenie

kolekcji żywych roślin lub ich nasion,

kolekcji żywych roślin lub ich nasion,

zbieranych z różnych populacji naturalnych

zbieranych z różnych populacji naturalnych

rzadkich

lub

zagrożonych

gatunków,

rzadkich

lub

zagrożonych

gatunków,

podgatunków

i

odmian,

służących

ich

podgatunków

i

odmian,

służących

ich

zachowaniu i ewentualnej reintrodukcji do

zachowaniu i ewentualnej reintrodukcji do

środowisk pierwotnego występowania lub

środowisk pierwotnego występowania lub

środowisk zastępczych.

środowisk zastępczych.

Ochronę ex situ w Polsce realizują: ogrody

Ochronę ex situ w Polsce realizują: ogrody

botaniczne, arboreta i w mniejszym stopniu

botaniczne, arboreta i w mniejszym stopniu

ogrody roślin leczniczych.

ogrody roślin leczniczych.

1.

Ogrody

botaniczne

są

placówkami

1.

Ogrody

botaniczne

są

placówkami

utrzymującymi kolekcje roślin zielnych, drzew i

utrzymującymi kolekcje roślin zielnych, drzew i

krzewów, które są tworzone pod kątem

krzewów, które są tworzone pod kątem

wykorzystania ich dla nauki i dla celów

wykorzystania ich dla nauki i dla celów

dydaktycznych.

Ogrody botaniczne

są

z

dydaktycznych.

Ogrody botaniczne

są

z

założenia otwarte dla szerokiej publiczności

założenia otwarte dla szerokiej publiczności

oraz często współpracują ze sobą w wymianie

oraz często współpracują ze sobą w wymianie

nasion i materiału wegetatywnego (rośliny,

nasion i materiału wegetatywnego (rośliny,

sadzonki, itp.).

sadzonki, itp.).

2. W arboretach zgromadzone są

2. W arboretach zgromadzone są

kolekcje drzew, krzewów i krzewinek.

kolekcje drzew, krzewów i krzewinek.

Placówki te spełniają podobne funkcje

Placówki te spełniają podobne funkcje

jak ogrody botaniczne, ze szczególnym

jak ogrody botaniczne, ze szczególnym

naciskiem

położonym

na

prace

naciskiem

położonym

na

prace

naukowe, przede wszystkim z zakresu

naukowe, przede wszystkim z zakresu

systematyki, aklimatyzacji gatunków

systematyki, aklimatyzacji gatunków

obcych

w

celu

praktycznego

ich

obcych

w

celu

praktycznego

ich

wykorzystania w leśnictwie i tworzeniu

wykorzystania w leśnictwie i tworzeniu

doborów do nasadzeń w poszczególnych

doborów do nasadzeń w poszczególnych

rejonach

kraju.

rejonach

kraju.

3. Ogrody roślin leczniczych podlegają

3. Ogrody roślin leczniczych podlegają

przede

wszystkim

akademiom

przede

wszystkim

akademiom

medycznym, a główny nacisk położony

medycznym, a główny nacisk położony

jest na prace badawcze związane z

jest na prace badawcze związane z

produkcją nowych leków.

produkcją nowych leków.

OCHRONA EX SITU

OCHRONA EX SITU

ROŚLIN UŻYTKOWYCH

ROŚLIN UŻYTKOWYCH

Ochrona ex situ zasobów genowych dla

Ochrona ex situ zasobów genowych dla

potrzeb rolnictwa polega głównie na

potrzeb rolnictwa polega głównie na

zbiorze, opisie i zabezpieczeniu poza

zbiorze, opisie i zabezpieczeniu poza

terenem

występowania

roślin

terenem

występowania

roślin

użytkowych oraz dziko rosnących roślin

użytkowych oraz dziko rosnących roślin

spokrewnionych

z

uprawnymi,

a

spokrewnionych

z

uprawnymi,

a

następnie udostępnianiu ich do hodowli.

następnie udostępnianiu ich do hodowli.

Przedmiotem

ochrony

są

przede

Przedmiotem

ochrony

są

przede

wszystkim zasoby genowe gatunków

wszystkim zasoby genowe gatunków

rodzimych (ekotypy, odmiany miejscowe

rodzimych (ekotypy, odmiany miejscowe

i krajowe formy uprawne, rejestrowane

i krajowe formy uprawne, rejestrowane

odmiany i odmiany skreślone z rejestru

odmiany i odmiany skreślone z rejestru

oraz wartościowe materiały genetyczne

oraz wartościowe materiały genetyczne

wytworzone w placówkach badawczych).

wytworzone w placówkach badawczych).

Działania na rzecz ochrony roślin użytkowych

Działania na rzecz ochrony roślin użytkowych

mają

na

celu:

mają

na

celu:

# zachowanie genotypów roślin użytkowych

# zachowanie genotypów roślin użytkowych

zagrożonych wyginięciem oraz ważnych dla

zagrożonych wyginięciem oraz ważnych dla

badań

naukowych

i

hodowli,

badań

naukowych

i

hodowli,

#

tworzenie

właściwych

warunków

dla

#

tworzenie

właściwych

warunków

dla

utrzymywania materiałów przechowywanych ex

utrzymywania materiałów przechowywanych ex

situ,

situ,

# rozwijanie badań i wykorzystywanie zasobów

# rozwijanie badań i wykorzystywanie zasobów

genowych

roślin

użytkowych,

genowych

roślin

użytkowych,

# wspieranie ochrony in situ zasobów

# wspieranie ochrony in situ zasobów

genowych

roślin

użytkowych,

genowych

roślin

użytkowych,

# realizację zobowiązań wynikających z ustaleń

# realizację zobowiązań wynikających z ustaleń

międzynarodowych i działań na rzecz integracji

międzynarodowych i działań na rzecz integracji

europejskiej.

europejskiej.

OCHRONA EX SITU DZIKO

OCHRONA EX SITU DZIKO

ŻYJACEJ FAUNY

ŻYJACEJ FAUNY

Ochrona ex situ fauny polega na

Ochrona ex situ fauny polega na

hodowli w warunkach zamkniętych

hodowli w warunkach zamkniętych

przedstawicieli rzadkich i ginących

przedstawicieli rzadkich i ginących

gatunków,

podgatunków

i

ras

gatunków,

podgatunków

i

ras

genetycznych dziko żyjących zwierząt, w

genetycznych dziko żyjących zwierząt, w

celu ich zachowania i ewentualnej

celu ich zachowania i ewentualnej

reintrodukcji

do

środowisk

ich

reintrodukcji

do

środowisk

ich

pierwotnego

występowania

lub

pierwotnego

występowania

lub

środowisk zastępczych. Ochrona ex situ

środowisk zastępczych. Ochrona ex situ

dziko żyjącej fauny prowadzona jest w

dziko żyjącej fauny prowadzona jest w

Polsce

przez

ogrody

zoologiczne,

Polsce

przez

ogrody

zoologiczne,

akwaria, ośrodki hodowli zwierząt oraz

akwaria, ośrodki hodowli zwierząt oraz

prywatne kolekcje.

prywatne kolekcje.

OCHRONA EX SITU

OCHRONA EX SITU

ZWIERZĄT

ZWIERZĄT

GOSPODARSKICH

GOSPODARSKICH

W przypadku zwierząt gospodarskich przez

W przypadku zwierząt gospodarskich przez

ochronę

ex

situ

rozumiemy

zarówno

ochronę

ex

situ

rozumiemy

zarówno

utrzymywanie stad rodzimych ras i odmian

utrzymywanie stad rodzimych ras i odmian

zwierząt poza regionem, z którego pochodzą,

zwierząt poza regionem, z którego pochodzą,

jak też, znacznie częściej, przechowywanie

jak też, znacznie częściej, przechowywanie

materiału genetycznego w postaci głęboko

materiału genetycznego w postaci głęboko

zamrożonego nasienia, oocytów, zarodków, jak

zamrożonego nasienia, oocytów, zarodków, jak

też fragmentów DNA, próbek krwi czy innych

też fragmentów DNA, próbek krwi czy innych

tkanek.

tkanek.

Tylko w przypadkach wyjątkowych prowadzi się

Tylko w przypadkach wyjątkowych prowadzi się

ochronę rodzimych ras i odmian zwierząt w

ochronę rodzimych ras i odmian zwierząt w

innych warunkach środowiskowych, niż te, w

innych warunkach środowiskowych, niż te, w

których zostały one wytworzone i do których są

których zostały one wytworzone i do których są

zaadaptowane. Jeśli możliwe jest utrzymywanie

zaadaptowane. Jeśli możliwe jest utrzymywanie

populacji żywych zwierząt, to stosuje się

populacji żywych zwierząt, to stosuje się

metodę in situ, lokalizując stada w rejonie

metodę in situ, lokalizując stada w rejonie

tradycyjnego chowu poszczególnych ras.

tradycyjnego chowu poszczególnych ras.

Duże znaczenie ma natomiast

Duże znaczenie ma natomiast

przechowywanie

głęboko

zamrożonego

przechowywanie

głęboko

zamrożonego

materiału genetycznego (kriokonserwacja),

materiału genetycznego (kriokonserwacja),

szczególnie nasienia i zarodków, z których, po

szczególnie nasienia i zarodków, z których, po

zastosowaniu

odpowiednich

metod

zastosowaniu

odpowiednich

metod

hodowlanych, jak krzyżowanie wsteczne czy

hodowlanych, jak krzyżowanie wsteczne czy

transfer, można odtworzyć osobniki danej rasy.

transfer, można odtworzyć osobniki danej rasy.

Tego rodzaju kriokonserwacja ma wiele

Tego rodzaju kriokonserwacja ma wiele

zalet. Jednostkowe koszty przechowywania, gdy

zalet. Jednostkowe koszty przechowywania, gdy

materiał

zostanie

już

zgromadzony,

są

materiał

zostanie

już

zgromadzony,

są

niewielkie

w

porównaniu

z

kosztami

niewielkie

w

porównaniu

z

kosztami

utrzymania

populacji

żywych

zwierząt.

utrzymania

populacji

żywych

zwierząt.

Pojedyncze banki są w stanie przechowywać

Pojedyncze banki są w stanie przechowywać

duże ilości materiału genetycznego i wymagają

duże ilości materiału genetycznego i wymagają

niewielkiej kadry specjalistów. Zamrożony

niewielkiej kadry specjalistów. Zamrożony

materiał genetyczny nie jest narażony na

materiał genetyczny nie jest narażony na

utratę zmienności na skutek działania selekcji,

utratę zmienności na skutek działania selekcji,

dryfu genetycznego czy wzrostu inbredu, jak to

dryfu genetycznego czy wzrostu inbredu, jak to

się dzieje w populacjach żywych zwierząt; jest

się dzieje w populacjach żywych zwierząt; jest

też łatwo dostępny.

też łatwo dostępny.

Metoda ta ma także wiele wad: roczne koszty

Metoda ta ma także wiele wad: roczne koszty

funkcjonowania banków, ze względu na cenę

funkcjonowania banków, ze względu na cenę

ciekłego azotu są wysokie, a materiał w nich

ciekłego azotu są wysokie, a materiał w nich

zgromadzony, o ile nie jest użytkowany, nie

zgromadzony, o ile nie jest użytkowany, nie

przynosi bezpośrednich korzyści. Zwierzęta

przynosi bezpośrednich korzyści. Zwierzęta

odtwarzane

z

zamrożonego

materiału

odtwarzane

z

zamrożonego

materiału

genetycznego

nie

są

przystosowane

do

genetycznego

nie

są

przystosowane

do

zmienionych już warunków środowiskowych.

zmienionych już warunków środowiskowych.

Przede wszystkim jednak technologie mrożenia

Przede wszystkim jednak technologie mrożenia

i utrzymania wysokiej wartości biologicznej

i utrzymania wysokiej wartości biologicznej

materiału po rozmrożeniu nie są jeszcze

materiału po rozmrożeniu nie są jeszcze

dostępne

w

odniesieniu

do

wszystkich

dostępne

w

odniesieniu

do

wszystkich

gatunków zwierząt gospodarskich, jak też

gatunków zwierząt gospodarskich, jak też

istnieje duża zmienność między rasami jeśli

istnieje duża zmienność między rasami jeśli

idzie o efektywność procesu kriokonserwacji.

idzie o efektywność procesu kriokonserwacji.

OCHRONA EX

OCHRONA EX

SITU

SITU



Każda ze stron, w miarę możliwości i konieczności i

Każda ze stron, w miarę możliwości i konieczności i

przede wszystkim w celu uzupełnienia działań in

przede wszystkim w celu uzupełnienia działań in

situ:

situ:



(a) podejmie kroki w celu ochrony ex situ

(a) podejmie kroki w celu ochrony ex situ

elementów różnorodności biologicznej, najlepiej w

elementów różnorodności biologicznej, najlepiej w

kraju, z którego elementy te pochodzą,

kraju, z którego elementy te pochodzą,



(b) stworzy i utrzyma dogodne warunki dla ochrony

(b) stworzy i utrzyma dogodne warunki dla ochrony

ex situ oraz badań naukowych nad roślinami,

ex situ oraz badań naukowych nad roślinami,

zwierzętami i mikroorganizmami, najlepiej w

zwierzętami i mikroorganizmami, najlepiej w

państwie, z którego pochodzą te zasoby genetyczne,

państwie, z którego pochodzą te zasoby genetyczne,



(c) podejmie kroki mające na celu restytucję

(c) podejmie kroki mające na celu restytucję

zagrożonych gatunków oraz po odpowiednich

zagrożonych gatunków oraz po odpowiednich

przygotowaniach ich ponowne wprowadzenie do

przygotowaniach ich ponowne wprowadzenie do

naturalnego środowiska,

naturalnego środowiska,



(d) będzie sprawowała kontrolę nad pozyskiwaniem

(d) będzie sprawowała kontrolę nad pozyskiwaniem

zasobów biologicznych z naturalnych siedlisk w

zasobów biologicznych z naturalnych siedlisk w

celu ochrony ex situ w taki sposób, aby nie

celu ochrony ex situ w taki sposób, aby nie

zagrażało ono ekosystemom i populacjom gatunków

zagrażało ono ekosystemom i populacjom gatunków

in situ, z wyjątkiem sytuacji, w których, zgodnie z

in situ, z wyjątkiem sytuacji, w których, zgodnie z

punktem (c) specjalne tymczasowe działania ex situ

punktem (c) specjalne tymczasowe działania ex situ

są niezbędne,

są niezbędne,



(e) będzie partycypowała w zapewnianiu środków

(e) będzie partycypowała w zapewnianiu środków

finansowych i innej pomocy na rzecz przedsięwzięć

finansowych i innej pomocy na rzecz przedsięwzięć

ochronnych ex situ określonych w niniejszym

ochronnych ex situ określonych w niniejszym

artykule w punktach (a)-(d) oraz stworzenia i

artykule w punktach (a)-(d) oraz stworzenia i

utrzymania warunków dogodnych dla ochrony ex

utrzymania warunków dogodnych dla ochrony ex

situ w państwach rozwijających się.

situ w państwach rozwijających się.

BANKI GENÓW

BANKI GENÓW

Tam gdzie niemożliwa jest ochrona

Tam gdzie niemożliwa jest ochrona

in situ,

in situ,

jedyną opcją jest ochrona gatunku lub jego

jedyną opcją jest ochrona gatunku lub jego

DNA

DNA

metodami

metodami

ex situ

ex situ

w muzeach, herbariach

w muzeach, herbariach

czy zwierzyńcach. Takie zasoby materiału

czy zwierzyńcach. Takie zasoby materiału

biologicznego w postaci zwierząt z ogrodów

biologicznego w postaci zwierząt z ogrodów

zoologicznych czy roślin z ogrodów

zoologicznych czy roślin z ogrodów

botanicznych, a także kolekcje DNA nazywa się

botanicznych, a także kolekcje DNA nazywa się

bankami genów. Gatunki lub odmiany roślin,

bankami genów. Gatunki lub odmiany roślin,

np. uprawnych, przechowuje się najłatwiej w

np. uprawnych, przechowuje się najłatwiej w

bankach nasion. Naturalne, dzikie formy

bankach nasion. Naturalne, dzikie formy

wyjściowe roślin uprawnych mogą być bardzo

wyjściowe roślin uprawnych mogą być bardzo

przydatne w celu tworzenia w przyszłości

przydatne w celu tworzenia w przyszłości

nowych odmian.

nowych odmian.

METODY OCHRONY

METODY OCHRONY

ZASOBÓW GENETYCZNYCH

ZASOBÓW GENETYCZNYCH

1.

1.

Metody naturalne (

Metody naturalne (

in situ

in situ

)-

)-

zachowanie istniejących populacji.

zachowanie istniejących populacji.

2.

2.

Metody półsztuczne (

Metody półsztuczne (

ex situ

ex situ

):

):

a)

a)

przechowywanie nasienia

przechowywanie nasienia

b)

b)

przechowywanie zarodków

przechowywanie zarodków

c)

c)

przechowywanie tkanek zwierzęcych

przechowywanie tkanek zwierzęcych

d)

d)

przechowywanie DNA (substancji

przechowywanie DNA (substancji

dziedzicznej)

dziedzicznej)