© Anna Karabowicz

Staropolskie prawo

Staropolskie prawo

osobowe

osobowe

© Anna Karabowicz

Zdolność prawna

Zdolność prawna



definicja – zdolność do bycia podmiotem praw i

definicja – zdolność do bycia podmiotem praw i

obowiązków

obowiązków



może przysługiwać osobie fizycznej lub prawnej

może przysługiwać osobie fizycznej lub prawnej



w zasadzie osoba fizyczna posiadała pełną zdolność

w zasadzie osoba fizyczna posiadała pełną zdolność

prawną jedynie w obrębie swojego stanu

prawną jedynie w obrębie swojego stanu



nabycie zdolności prawnej – w zasadzie w momencie

nabycie zdolności prawnej – w zasadzie w momencie

urodzenia – uznanie przez ojca; ochrona karna płodu

urodzenia – uznanie przez ojca; ochrona karna płodu

(

(

nasciturus

nasciturus

), w prawie ziemskim dopuszczalne

), w prawie ziemskim dopuszczalne

ustanowienie go dziedzicem, w prawie miejskim

ustanowienie go dziedzicem, w prawie miejskim

wdowa brzemienna mogła posiadać dobra ziemskie,

wdowa brzemienna mogła posiadać dobra ziemskie,

które miał dziedziczyć nienarodzony

które miał dziedziczyć nienarodzony



utrata zdolności prawnej – najczęściej na skutek

utrata zdolności prawnej – najczęściej na skutek

śmierci; skazanie na karę pozbawienia praw, wyjęcia

śmierci; skazanie na karę pozbawienia praw, wyjęcia

spod prawa, wywołanie (proskrypcja), potem infamia,

spod prawa, wywołanie (proskrypcja), potem infamia,

banicja

banicja

© Anna Karabowicz

Czynniki ograniczające zdolność

Czynniki ograniczające zdolność

prawną

prawną

Stan

Stan



najszerszy zakres zdolności należał do rycerstwa i możnych, potem szlachty

najszerszy zakres zdolności należał do rycerstwa i możnych, potem szlachty

– szczeg. w odniesieniu do własności ziemi; szlachcic w okresie nowożytnym

– szczeg. w odniesieniu do własności ziemi; szlachcic w okresie nowożytnym

nie mógł się jednakże trudnić rzemiosłem czy kupiectwem pod rygorem

nie mógł się jednakże trudnić rzemiosłem czy kupiectwem pod rygorem

utraty szlachectwa (do 1775 r.)

utraty szlachectwa (do 1775 r.)



węższy zakres posiadali duchowni – szczeg. co do testowania i nabywania

węższy zakres posiadali duchowni – szczeg. co do testowania i nabywania

spadku, nie mogli sprawować opieki; Statuty Kazimierza Wlk nakazywały

spadku, nie mogli sprawować opieki; Statuty Kazimierza Wlk nakazywały

duchownemu przekazanie dóbr ziemskich świeckiemu krewnemu, jeśli nie

duchownemu przekazanie dóbr ziemskich świeckiemu krewnemu, jeśli nie

chciał z nich pełnić służby wojennej; od XVI w. przed wstąpieniem do zakonu

chciał z nich pełnić służby wojennej; od XVI w. przed wstąpieniem do zakonu

nakaz sprzedaży dóbr, jeśli na nich ciążył obowiązek służby wojennej, zakaz

nakaz sprzedaży dóbr, jeśli na nich ciążył obowiązek służby wojennej, zakaz

testowania dobrami ziemskimi w ogóle, by ograniczyć możliwości Kościoła do

testowania dobrami ziemskimi w ogóle, by ograniczyć możliwości Kościoła do

nabywania ziemi; XVII w. tzw. ustawy amortyzacyjne (1635 r. – sejm musiał

nabywania ziemi; XVII w. tzw. ustawy amortyzacyjne (1635 r. – sejm musiał

się zgodzić na przekazanie dóbr ziemskich Kościołowi lub duchownym w

się zgodzić na przekazanie dóbr ziemskich Kościołowi lub duchownym w

zakonach w jakiejkolwiek formie – powtarzano nakaz w 1726, 1764 i 1768 r.,

zakonach w jakiejkolwiek formie – powtarzano nakaz w 1726, 1764 i 1768 r.,

także Zbiór Praw Sądowych)

także Zbiór Praw Sądowych)



mieszczanie – zakaz piastowania urzędów i stanowisk kościelnych (1496 r.),

mieszczanie – zakaz piastowania urzędów i stanowisk kościelnych (1496 r.),

zakaz nabywania dóbr ziemskich (1496, 1538, 1543), konstytucja z 1611 r.

zakaz nabywania dóbr ziemskich (1496, 1538, 1543), konstytucja z 1611 r.

zakazała miastom i mieszczanom nabywania ziemi pod groźbą ich konfiskaty

zakazała miastom i mieszczanom nabywania ziemi pod groźbą ich konfiskaty

(wyj. miasta o tzw. prawach szlacheckich), od 1768 r. zezwolono im na

(wyj. miasta o tzw. prawach szlacheckich), od 1768 r. zezwolono im na

dzierżawę dóbr ziemskich, od 1775 r. nabywania dóbr na Litwie, Konstytucja

dzierżawę dóbr ziemskich, od 1775 r. nabywania dóbr na Litwie, Konstytucja

3 Maja generalnie przyznała to prawo

3 Maja generalnie przyznała to prawo



chłopi – ograniczenie zdolności dotyczyło stosunków między chłopami

chłopi – ograniczenie zdolności dotyczyło stosunków między chłopami

różnych panów, a nawet tego samego właściciela – nie mogli bez jego zgody

różnych panów, a nawet tego samego właściciela – nie mogli bez jego zgody

zawierać małżeństw, opuszczać wsi, zaciągać zobowiązań, rozporządzać

zawierać małżeństw, opuszczać wsi, zaciągać zobowiązań, rozporządzać

majątkiem; konstytucja 1511 r. (także Korektura Praw) zezwalała na

majątkiem; konstytucja 1511 r. (także Korektura Praw) zezwalała na

małżeństwa chłopek z obcymi poddanymi bez zgody pana (niestosowane,

małżeństwa chłopek z obcymi poddanymi bez zgody pana (niestosowane,

popierane przez Kościół – statuty synodalne z 1633 i 1733 r.)

popierane przez Kościół – statuty synodalne z 1633 i 1733 r.)

© Anna Karabowicz

Czynniki ograniczające zdolność

Czynniki ograniczające zdolność

prawną

prawną

Płeć

Płeć



pełną zdolność posiadali wyłącznie

pełną zdolność posiadali wyłącznie

mężczyźni

mężczyźni



kobiety miały ograniczoną zdolność

kobiety miały ograniczoną zdolność

prawną w dziedzinie prawa

prawną w dziedzinie prawa

spadkowego, opiekuńczego

spadkowego, opiekuńczego



uprzywilejowanie wdowy

uprzywilejowanie wdowy

© Anna Karabowicz

Czynniki ograniczające zdolność

Czynniki ograniczające zdolność

prawną

prawną

Obce pochodzenie

Obce pochodzenie



na pocz. wrogość wobec obcych – cudzoziemcy nie posiadali w

na pocz. wrogość wobec obcych – cudzoziemcy nie posiadali w

ogóle zdolności prawnej, z czasem rozwój prawa gościnności

ogóle zdolności prawnej, z czasem rozwój prawa gościnności



później ochrona władcy, ograniczona zdolność prawna w

później ochrona władcy, ograniczona zdolność prawna w

miastach

miastach



ius albinagii

ius albinagii

– prawo władcy do spadku po zmarłym

– prawo władcy do spadku po zmarłym

cudzoziemcu, który nie zostawił spadkobiercy na miejscu i nie

cudzoziemcu, który nie zostawił spadkobiercy na miejscu i nie

sporządził testamentu (kaduk); także główszczyzna za zabicie

sporządził testamentu (kaduk); także główszczyzna za zabicie

takiego cudzoziemca przypadała władcy – ograniczanie tego

takiego cudzoziemca przypadała władcy – ograniczanie tego

prawa w II poł. XVII w., konstytucja z 1768 r. (i Zbiór Praw

prawa w II poł. XVII w., konstytucja z 1768 r. (i Zbiór Praw

Sądowych) dawały te prawa królowi

Sądowych) dawały te prawa królowi



prawo detraktu – od 1590 r. za wywóz majątku za granicę

prawo detraktu – od 1590 r. za wywóz majątku za granicę

przez cudzoziemca lub jego spadkobierców pobierano opłatę w

przez cudzoziemca lub jego spadkobierców pobierano opłatę w

wysokości 1/10 wartości mienia

wysokości 1/10 wartości mienia



od 1589 r. – zakaz posiadania przez cudzoziemca dóbr

od 1589 r. – zakaz posiadania przez cudzoziemca dóbr

ziemskich na własność lub prawem zastawu, posiadane musieli

ziemskich na własność lub prawem zastawu, posiadane musieli

sprzedać, od 1775 r. zezwolono na nabywanie dóbr na Litwie

sprzedać, od 1775 r. zezwolono na nabywanie dóbr na Litwie



prawo miejskie zakazywało dokonywania przez nich niektórych

prawo miejskie zakazywało dokonywania przez nich niektórych

transakcji, posiadania placówek handlowych, handlu

transakcji, posiadania placówek handlowych, handlu

detalicznego, zawierania z polskimi mieszczanami spółek

detalicznego, zawierania z polskimi mieszczanami spółek

© Anna Karabowicz

Czynniki ograniczające zdolność

Czynniki ograniczające zdolność

prawną

prawną

Żydzi

Żydzi



podlegali ochronie ze strony panującego –

podlegali ochronie ze strony panującego –

„słudzy skarbu” książęcego, np. statut

„słudzy skarbu” książęcego, np. statut

wielkopolski z 1264 r. Bolesława Pobożnego)

wielkopolski z 1264 r. Bolesława Pobożnego)



mogli udzielać pożyczek oprocentowanych,

mogli udzielać pożyczek oprocentowanych,

ale nie pod zastaw nieruchomości lub na listy

ale nie pod zastaw nieruchomości lub na listy

dłużne (od 1264 r.)

dłużne (od 1264 r.)



nie mogli nabywać, dzierżawić dóbr

nie mogli nabywać, dzierżawić dóbr

ziemskich, nie mogli trzymać służby złożonej

ziemskich, nie mogli trzymać służby złożonej

z chrześcijan

z chrześcijan



od 1775 r. mogli trudnić się rolnictwem

od 1775 r. mogli trudnić się rolnictwem

© Anna Karabowicz

Czynniki ograniczające zdolność

Czynniki ograniczające zdolność

prawną

prawną

Religia

Religia



w średniowieczu kacerze (od XII w. ci, którzy

w średniowieczu kacerze (od XII w. ci, którzy

odstąpili od Kościoła Katolickiego) byli

odstąpili od Kościoła Katolickiego) byli

pozbawieni zdolności prawnej, majątek

pozbawieni zdolności prawnej, majątek

spadkowy ulegał konfiskacie

spadkowy ulegał konfiskacie



zakaz zawierania małżeństw chrześcijan z

zakaz zawierania małżeństw chrześcijan z

niechrześcijanami (np. muzułmańscy Tatarzy)

niechrześcijanami (np. muzułmańscy Tatarzy)



zakaz świadczenia przeciwko chrześcijanom

zakaz świadczenia przeciwko chrześcijanom



Tatarzy nie mogli piastować urzędów

Tatarzy nie mogli piastować urzędów

ziemskich ani uczestniczyć w sejmikach, choć

ziemskich ani uczestniczyć w sejmikach, choć

posiadali dobra ziemskie i pełnili służbę

posiadali dobra ziemskie i pełnili służbę

wojskową

wojskową

© Anna Karabowicz

Czynniki ograniczające zdolność

Czynniki ograniczające zdolność

prawną

prawną

Cześć

Cześć



pozbawienie czci jako kara za naganne postępowanie

pozbawienie czci jako kara za naganne postępowanie

(kara proskrypcji = wywołania, infamii, banicji,

(kara proskrypcji = wywołania, infamii, banicji,

pozbawienia szlachectwa) – śmierć fikcyjna, cywilna

pozbawienia szlachectwa) – śmierć fikcyjna, cywilna



ograniczenie zdolności z powodu wykonywania

ograniczenie zdolności z powodu wykonywania

danego zawodu – np. kat, komediant, wędrowny

danego zawodu – np. kat, komediant, wędrowny

poeta, czyściciel ulic i kanałów, hycel (rakarz),

poeta, czyściciel ulic i kanałów, hycel (rakarz),

łaziebnik, czasem owczarz, młynarz, krawiec

łaziebnik, czasem owczarz, młynarz, krawiec



brak czci z powodu pozycji osobistej, np. nieślubnego

brak czci z powodu pozycji osobistej, np. nieślubnego

pochodzenia – wg prawa magdeburskiego majątek

pochodzenia – wg prawa magdeburskiego majątek

po nim przypadał monarsze jako kaduk, nie mogły

po nim przypadał monarsze jako kaduk, nie mogły

posiadać praw szlacheckich, uzyskiwać miejskiego

posiadać praw szlacheckich, uzyskiwać miejskiego

obywatelstwa, mogły dziedziczyć jedynie po matce

obywatelstwa, mogły dziedziczyć jedynie po matce

(Statuty Kazimierza Wielkiego – należała się im

(Statuty Kazimierza Wielkiego – należała się im

główszczyzna za zabicie matki), ale od XVI w.

główszczyzna za zabicie matki), ale od XVI w.

legitymizacja dzieci przez późniejsze małżeństwo

legitymizacja dzieci przez późniejsze małżeństwo

rodziców w prawie ziemskim była utrudniona

rodziców w prawie ziemskim była utrudniona

© Anna Karabowicz

Czynniki ograniczające zdolność

Czynniki ograniczające zdolność

prawną

prawną

Zdrowie

Zdrowie



we wczesnym średniowieczu brak pełnego

we wczesnym średniowieczu brak pełnego

zdrowia fizycznego powodował całkowitą

zdrowia fizycznego powodował całkowitą

utratę zdolności prawnej (szczeg. prawo lenne,

utratę zdolności prawnej (szczeg. prawo lenne,

Zwierciadło Saskie wykluczało z

Zwierciadło Saskie wykluczało z

dziedziczenia); sytuacja chorych na trąd; Zbiór

dziedziczenia); sytuacja chorych na trąd; Zbiór

Praw Sądowych zakazywał niewidomym i

Praw Sądowych zakazywał niewidomym i

głuchym sprawowania opieki

głuchym sprawowania opieki



od późnego średniowiecza choroba psychiczna

od późnego średniowiecza choroba psychiczna

ograniczała zdolność prawną (Zwierciadło

ograniczała zdolność prawną (Zwierciadło

Saskie wykluczało z dziedziczenia)

Saskie wykluczało z dziedziczenia)

© Anna Karabowicz

Zdolność do czynności

Zdolność do czynności

prawnych

prawnych



definicja – zdolność do samodzielnego

definicja – zdolność do samodzielnego

składania i przyjmowania wiążących

składania i przyjmowania wiążących

oświadczeń woli, powodujących

oświadczeń woli, powodujących

powstanie, zmianę lub wygaśnięcie

powstanie, zmianę lub wygaśnięcie

stosunku prawnego – czyli można

stosunku prawnego – czyli można

nabywania praw, zaciągania

nabywania praw, zaciągania

zobowiązań mocą własnego działania

zobowiązań mocą własnego działania



nie każdy, kto posiadał zdolność

nie każdy, kto posiadał zdolność

prawną miał zdolność do czynności

prawną miał zdolność do czynności

prawnych

prawnych

© Anna Karabowicz

Czynniki ograniczające zdolność do czynności

Czynniki ograniczające zdolność do czynności

prawnych

prawnych

Wiek

Wiek



średniowiecze – 2 okresy: 1. nieletność (małoletność), 2.

średniowiecze – 2 okresy: 1. nieletność (małoletność), 2.

pełnoletność (lata dojrzałe, sprawne) – Statuty Kazimierza Wlk

pełnoletność (lata dojrzałe, sprawne) – Statuty Kazimierza Wlk

– dla dziewczynek od 12, a dla chłopców od 15 roku życia

– dla dziewczynek od 12, a dla chłopców od 15 roku życia



nowożytność – 3 okresy: 1. nieletność (małoletność), 2. lata

nowożytność – 3 okresy: 1. nieletność (małoletność), 2. lata

sprawne (pełnoletność), 3. lata dojrzałe (roztropne)

sprawne (pełnoletność), 3. lata dojrzałe (roztropne)

Ad. 1.

Ad. 1.

prawo miejskie I granicę ustawiały na 13 (dziewczynki) i 14

prawo miejskie I granicę ustawiały na 13 (dziewczynki) i 14

(chłopcy) lat, w prawie ziemskim 12 i 15 lat, od II poł. XVII w.

(chłopcy) lat, w prawie ziemskim 12 i 15 lat, od II poł. XVII w.

14 i 18 lat, od 1768 r. jednolicie dla szlachty na 20 lat – brak

14 i 18 lat, od 1768 r. jednolicie dla szlachty na 20 lat – brak

zdolności do czynności prawnych, działali przez opiekuna

zdolności do czynności prawnych, działali przez opiekuna

Ad. 2.

Ad. 2.

prawo miejskie 21 lat, prawo pruskie 25 lat, prawo ziemskie

prawo miejskie 21 lat, prawo pruskie 25 lat, prawo ziemskie

24 lata – nakaz zgody opiekuna na transakcje, od 1768 r.

24 lata – nakaz zgody opiekuna na transakcje, od 1768 r.

potwierdzone ograniczenia oraz zakaz brania towarów na

potwierdzone ograniczenia oraz zakaz brania towarów na

kredyt, zaciągania pożyczek, wystawiania weksli,

kredyt, zaciągania pożyczek, wystawiania weksli,

wstępowania do większości klasztorów – ograniczenie

wstępowania do większości klasztorów – ograniczenie

zdolności do czynności prawnych

zdolności do czynności prawnych

Ad. 3

Ad. 3

pełna zdolność do czynności prawnych

pełna zdolność do czynności prawnych

© Anna Karabowicz

Czynniki ograniczające zdolność do czynności

Czynniki ograniczające zdolność do czynności

prawnych

prawnych

Płeć

Płeć



od XIII w. pełną zdolność do czynności

od XIII w. pełną zdolność do czynności

prawnych posiadała wdowa – zarząd

prawnych posiadała wdowa – zarząd

majątkiem po mężu, sprawowanie opieki nad

majątkiem po mężu, sprawowanie opieki nad

dziećmi

dziećmi



1581 r. – nakaz, by mężatki działały przez

1581 r. – nakaz, by mężatki działały przez

mężów

mężów



Korektura Pruska – wszystkie kobiety miały

Korektura Pruska – wszystkie kobiety miały

mieć opiekę (ojców, braci, mężów)

mieć opiekę (ojców, braci, mężów)



1775 r. – ustanawianie na wniosek wdowy

1775 r. – ustanawianie na wniosek wdowy

kuratora

kuratora

© Anna Karabowicz

Czynniki ograniczające zdolność do czynności

Czynniki ograniczające zdolność do czynności

prawnych

prawnych

Zdrowie

Zdrowie



posiadanie pełnego zdrowia psychicznego

posiadanie pełnego zdrowia psychicznego

od XVI w. decydujące jako warunek

od XVI w. decydujące jako warunek

skuteczności czynności prawnej

skuteczności czynności prawnej



Formula processus

Formula processus

– warunek zdrowia

– warunek zdrowia

psychicznego

psychicznego



1638 r. – procedura uznawania kogoś za

1638 r. – procedura uznawania kogoś za

niezdolnego do czynności prawnych z

niezdolnego do czynności prawnych z

powodu choroby psychicznej i ustanawiania

powodu choroby psychicznej i ustanawiania

kuratora

kuratora

© Anna Karabowicz

Osoby prawne

Osoby prawne



rozwój pojęcia – „osoba moralna” w prawie

rozwój pojęcia – „osoba moralna” w prawie

kanonicznym, czyli zbiorowości istniejące w

kanonicznym, czyli zbiorowości istniejące w

Kościele; glosatorzy opracowali pojęcie

Kościele; glosatorzy opracowali pojęcie

osobowości okręgu miejskiego – teoria „osoby

osobowości okręgu miejskiego – teoria „osoby

fikcyjnej”, oderwanej od tworzących ją osób

fikcyjnej”, oderwanej od tworzących ją osób

fizycznych; XVII w. koncepcja naturalnoprawna

fizycznych; XVII w. koncepcja naturalnoprawna

oparta na umowie społecznej, pojęcie „osoba

oparta na umowie społecznej, pojęcie „osoba

prawna” od XIX w.; 2 postacie:

prawna” od XIX w.; 2 postacie:

1. korporacje (stowarzyszenia) – związek osób

1. korporacje (stowarzyszenia) – związek osób

2. fundacje (zakłady) – majątek o charakterze

2. fundacje (zakłady) – majątek o charakterze

celowym, na podstawie aktu założyciela

celowym, na podstawie aktu założyciela

© Anna Karabowicz

Korporacje

Korporacje



we wczesnym średniowieczu opole

we wczesnym średniowieczu opole

(wspólność łąk, wód, lasów);

(wspólność łąk, wód, lasów);



zbiorowości w Kościele, gminy żydowskie

zbiorowości w Kościele, gminy żydowskie

(kahały)

(kahały)



organizacja miejska – traktowane jako osoby

organizacja miejska – traktowane jako osoby

prawne od XIII w., w ich obrębie cechy,

prawne od XIII w., w ich obrębie cechy,

gildie, uniwersytety, bractwa humanitarne

gildie, uniwersytety, bractwa humanitarne



gromady wiejskie

gromady wiejskie



państwo od XIV w. traktowano jako osobę

państwo od XIV w. traktowano jako osobę

prawną

prawną



od XVIII w. – spółki akcyjne (regulował je

od XVIII w. – spółki akcyjne (regulował je

Zbiór Praw Sądowych)

Zbiór Praw Sądowych)

© Anna Karabowicz

Fundacje

Fundacje



fundatorzy duchowni lub świeccy

fundatorzy duchowni lub świeccy



osoby fizyczne i instytucje

osoby fizyczne i instytucje



od XVII w. ograniczenia w tworzeniu

od XVII w. ograniczenia w tworzeniu

fundacji kościelnych

fundacji kościelnych



1669 r. zakaz tworzenia fundacji z

1669 r. zakaz tworzenia fundacji z

nieruchomości ziemskich bez zgody

nieruchomości ziemskich bez zgody

sejmu

sejmu