© Anna Karabowicz

Staropolskie prawo

Staropolskie prawo

rzeczowe

rzeczowe

© Anna Karabowicz

Prawo rzeczowe - definicja

Prawo rzeczowe - definicja



reguluje zakres bezpośredniego władztwa

reguluje zakres bezpośredniego władztwa

człowieka nad rzeczą oraz społeczne formy

człowieka nad rzeczą oraz społeczne formy

korzystania z rzeczy

korzystania z rzeczy



prawa podmiotowe bezwzględne, skuteczne

prawa podmiotowe bezwzględne, skuteczne

względem wszystkich (

względem wszystkich (

erga omnes

erga omnes

) z

) z

jednoczesnym wykluczeniem innych od tego

jednoczesnym wykluczeniem innych od tego

korzystania jako nieuprawnionych

korzystania jako nieuprawnionych



brak rozróżnienia form władztwa nad rzeczą,

brak rozróżnienia form władztwa nad rzeczą,

czyli między posiadaniem, własnością czy

czyli między posiadaniem, własnością czy

ograniczonymi prawami rzeczowymi

ograniczonymi prawami rzeczowymi

© Anna Karabowicz

Rzeczy

Rzeczy



obejmowały dobra materialne, z czasem także

obejmowały dobra materialne, z czasem także

niematerialne

niematerialne



podział rzeczy:

podział rzeczy:

1.

1.

nieruchome – ziemia i wszystko, co jest z nią trwale

nieruchome – ziemia i wszystko, co jest z nią trwale

złączone, podział nieostry (na Mazowszu konie w

złączone, podział nieostry (na Mazowszu konie w

ilości do 10 sztuk były ruchomościami, powyżej

ilości do 10 sztuk były ruchomościami, powyżej

nieruchomościami), prawo ziemskie jak

nieruchomościami), prawo ziemskie jak

nieruchomości traktowały sumy spadkowe,

nieruchomości traktowały sumy spadkowe,

posagowe, zastawne

posagowe, zastawne



dobra dziedziczne – traktowane jako przedmiot

dobra dziedziczne – traktowane jako przedmiot

własności całej rodziny, ograniczenie w

własności całej rodziny, ograniczenie w

dysponowaniu

dysponowaniu



dobra nabyte – stawały się dziedziczne z chwilą

dobra nabyte – stawały się dziedziczne z chwilą

przejścia na spadkobierców

przejścia na spadkobierców

2.

2.

ruchome – większa swoboda w dysponowaniu,

ruchome – większa swoboda w dysponowaniu,

szczególnie na wypadek śmierci

szczególnie na wypadek śmierci

© Anna Karabowicz

Posiadanie

Posiadanie



definicja – faktyczne władztwo nad rzeczą, stan

definicja – faktyczne władztwo nad rzeczą, stan

faktyczny a nie prawny, określane jako dzierżenie

faktyczny a nie prawny, określane jako dzierżenie



brak odróżnienia od własności i innych praw

brak odróżnienia od własności i innych praw

rzeczowych do czasów nowożytnych, pełne

rzeczowych do czasów nowożytnych, pełne

rozróżnienie w prawie miejskim, w prawie ziemskim

rozróżnienie w prawie miejskim, w prawie ziemskim

było nie tylko stanem faktycznym, ale i tytułem

było nie tylko stanem faktycznym, ale i tytułem

samoistnym do władania rzeczą, jednym z praw na

samoistnym do władania rzeczą, jednym z praw na

rzeczy cudzej

rzeczy cudzej



elementy składowe posiadania:

elementy składowe posiadania:

corpus

corpus

(faktyczne

(faktyczne

władanie) i

władanie) i

animus

animus

rem sibi habendi

rem sibi habendi

(wola władania

(wola władania

rzeczą jak swoją)

rzeczą jak swoją)



we wczesnym średniowieczu możliwość uznania za

we wczesnym średniowieczu możliwość uznania za

posiadacza kogoś, kto nie władał rzeczą (idealny

posiadacza kogoś, kto nie władał rzeczą (idealny

posiadacz), możliwość posiadania tej samej rzeczy

posiadacz), możliwość posiadania tej samej rzeczy

przez kilka osób z innych tytułów (posiadaczem ziemi

przez kilka osób z innych tytułów (posiadaczem ziemi

był każdy, kto z niej pobierał jakieś pożytki: posiadacz

był każdy, kto z niej pobierał jakieś pożytki: posiadacz

pośredni i bezpośredni)

pośredni i bezpośredni)

© Anna Karabowicz

Ochrona posiadania

Ochrona posiadania



posiadanie prawne (oparte na tytule prawnym) a bezprawne (wyzucie

posiadanie prawne (oparte na tytule prawnym) a bezprawne (wyzucie

z posiadania, naruszenie spokojnego posiadania, „wybicie z dóbr”)

z posiadania, naruszenie spokojnego posiadania, „wybicie z dóbr”)



do końca średniowiecza w procesie o naruszenie posiadania poruszano

do końca średniowiecza w procesie o naruszenie posiadania poruszano

także kwestię bezprawności posiadania (czyli badano tytuł prawny do

także kwestię bezprawności posiadania (czyli badano tytuł prawny do

posiadania rzeczy) – wymieszanie procesu posesoryjnego (fakt

posiadania rzeczy) – wymieszanie procesu posesoryjnego (fakt

wyzucia z posiadania) z kwestiami petytoryjnymi (stwierdzenie praw

wyzucia z posiadania) z kwestiami petytoryjnymi (stwierdzenie praw

do rzeczy) – brak odpowiedniej, skutecznej, szybkiej reakcji na fakt

do rzeczy) – brak odpowiedniej, skutecznej, szybkiej reakcji na fakt

naruszenia posiadania

naruszenia posiadania



w XIII w. na Śląsku początek odróżniania procesu posesoryjnego od

w XIII w. na Śląsku początek odróżniania procesu posesoryjnego od

petytoryjnego, w XIV w. instytucja mandatów restytucyjnych monarchy

petytoryjnego, w XIV w. instytucja mandatów restytucyjnych monarchy

lub starosty przywracające spokojne posiadanie bez rozstrzygania

lub starosty przywracające spokojne posiadanie bez rozstrzygania

prawa do rzeczy, XV w. ochrona posesoryjna w prawie zwyczajowym

prawa do rzeczy, XV w. ochrona posesoryjna w prawie zwyczajowym

łęczyckim, proces posesoryjny przewidywała Korektura Praw (1532),

łęczyckim, proces posesoryjny przewidywała Korektura Praw (1532),

normowały go konstytucje z l. 1543, 1587, 1699, 1726 (choć i tak w

normowały go konstytucje z l. 1543, 1587, 1699, 1726 (choć i tak w

procesach posesoryjnych nadal pojawiały się elementy petytoryjne)

procesach posesoryjnych nadal pojawiały się elementy petytoryjne)



od 1543 r. proces posesoryjny toczył się przez sądem grodzkim, skargę

od 1543 r. proces posesoryjny toczył się przez sądem grodzkim, skargę

posesoryjną wnosiło się w okresie 1 miesiąca od dnia gwałtownego

posesoryjną wnosiło się w okresie 1 miesiąca od dnia gwałtownego

naruszenia posiadania, skrócone dochodzenie (skrutynium) w celu

naruszenia posiadania, skrócone dochodzenie (skrutynium) w celu

zbadania faktu spokojnego posiadania i faktu jego naruszenia, w

zbadania faktu spokojnego posiadania i faktu jego naruszenia, w

przypadku zasadności skargi przywracano posiadanie bez badania

przypadku zasadności skargi przywracano posiadanie bez badania

tytułu prawnego

tytułu prawnego

© Anna Karabowicz

Prawo własności

Prawo własności



definicja – prawne władztwo nad rzeczą, najpełniejsze spośród wszystkich

definicja – prawne władztwo nad rzeczą, najpełniejsze spośród wszystkich

praw rzeczowych, brak wypracowania definicji w prawie ziemskim, określano

praw rzeczowych, brak wypracowania definicji w prawie ziemskim, określano

ją poprzez wyliczanie uprawnień właściciela

ją poprzez wyliczanie uprawnień właściciela



określano ją jako:

określano ją jako:

possessio perpetua, hereditaria

possessio perpetua, hereditaria

, dzierżenie wieczyste,

, dzierżenie wieczyste,

dziedzictwo, od XIII w. jako własność (

dziedzictwo, od XIII w. jako własność (

dominium

dominium

), ale jeszcze sporadycznie

), ale jeszcze sporadycznie

do XV w.

do XV w.



zależność prawa własności od przynależności do określonego stanu

zależność prawa własności od przynależności do określonego stanu

społecznego

społecznego



kwestia własności ziemi – uprawnienia feudała, immunitety, władztwo

kwestia własności ziemi – uprawnienia feudała, immunitety, władztwo

sądowo-administracyjne nad ludnością

sądowo-administracyjne nad ludnością



własność zbiorowa=pospólnej ręki – stosowana w stosunku do

własność zbiorowa=pospólnej ręki – stosowana w stosunku do

nieruchomości (od własności wspólnot terytorialnych, przez własność rodów,

nieruchomości (od własności wspólnot terytorialnych, przez własność rodów,

po własność rodzin jako niedział rodzinny); zarządzanie i rozporządzanie

po własność rodzin jako niedział rodzinny); zarządzanie i rozporządzanie

rzeczą tylko zbiorowo, prawa uczestnika były niezbywalne (po jego śmierci

rzeczą tylko zbiorowo, prawa uczestnika były niezbywalne (po jego śmierci

jego dział nie przypadał spadkobiercom, ale powiększał masę niedziału);

jego dział nie przypadał spadkobiercom, ale powiększał masę niedziału);

tendencja do indywidualizacji prawa własności ziemi od XIV-XV w.

tendencja do indywidualizacji prawa własności ziemi od XIV-XV w.



niedział ojcowski – od XIII w., wpólne władanie ziemią przez ojca i dzieci,

niedział ojcowski – od XIII w., wpólne władanie ziemią przez ojca i dzieci,

powstawał z momentem ich urodzenia, większe uprawnienia ojca (zarząd,

powstawał z momentem ich urodzenia, większe uprawnienia ojca (zarząd,

reprezentacja na zewnątrz), dzieci nie miały prawa do żądania wydzielania

reprezentacja na zewnątrz), dzieci nie miały prawa do żądania wydzielania

im części

im części



niedział braterski – mógł obejmować też niezamężne siostry, braci

niedział braterski – mógł obejmować też niezamężne siostry, braci

stryjecznych, bratanków, mniej trwały od ojcowskiego

stryjecznych, bratanków, mniej trwały od ojcowskiego



niedział częściowy – grunty orne stanowiły własność indywidualną, zaś łąki,

niedział częściowy – grunty orne stanowiły własność indywidualną, zaś łąki,

lasy, wody należały do niedziału rodzinnego lub własności całej wsi

lasy, wody należały do niedziału rodzinnego lub własności całej wsi

© Anna Karabowicz

Własność podzielona (feudalna) i pełna

Własność podzielona (feudalna) i pełna

(alodialna)

(alodialna)



własność podzielona, warunkowa – występowała w okresie feudalnym w

własność podzielona, warunkowa – występowała w okresie feudalnym w

stosunku do nieruchomości

stosunku do nieruchomości



do tej samej nieruchomości uprawnienia własnościowe miał pan feudalny

do tej samej nieruchomości uprawnienia własnościowe miał pan feudalny

(senior, właściciel zwierzchni:

(senior, właściciel zwierzchni:

dominium directum, eminens

dominium directum, eminens

) i właściciel

) i właściciel

użytkowy, podległy (wasal,

użytkowy, podległy (wasal,

dominium utile

dominium utile

)

)



rozwijana poprzez lokacje gruntowe, nadania (beneficja) dokonywane w Polsce

rozwijana poprzez lokacje gruntowe, nadania (beneficja) dokonywane w Polsce

przez monarchę z jego regale ziemi (własność zwierzchnia nad ziemią

przez monarchę z jego regale ziemi (własność zwierzchnia nad ziemią

uprawianą przez pospolitą wolną ludnością oraz obszarami

uprawianą przez pospolitą wolną ludnością oraz obszarami

niezagospodarowanymi)

niezagospodarowanymi)



nadania lenn przez innych właścicieli poza monarchą w XIII w. na Śląsku, w

nadania lenn przez innych właścicieli poza monarchą w XIII w. na Śląsku, w

innych dzielnicach sporadycznie przez magnatów (szczeg. na wschodzie, czy

innych dzielnicach sporadycznie przez magnatów (szczeg. na wschodzie, czy

hierarchów kościelnych) – szlachta lenna nie posiadała pełni praw politycznych,

hierarchów kościelnych) – szlachta lenna nie posiadała pełni praw politycznych,

II poł. XVI w. likwidacja lenn na Rusi, Podolu i Podlasiu; 1505 i 1565 zakazy

II poł. XVI w. likwidacja lenn na Rusi, Podolu i Podlasiu; 1505 i 1565 zakazy

ustanawiania lenn w królewszczyznach, indywidualne przekształcenia lenn w

ustanawiania lenn w królewszczyznach, indywidualne przekształcenia lenn w

alodia w l. 1768-1791, lenna przewidywał Zbiór Praw Sądowych (1778)

alodia w l. 1768-1791, lenna przewidywał Zbiór Praw Sądowych (1778)



własność bezwarunkowa, alodialna, pełna

własność bezwarunkowa, alodialna, pełna



monarcha nadawał beneficja rycerstwu z obowiązkiem służby wojennej (z

monarcha nadawał beneficja rycerstwu z obowiązkiem służby wojennej (z

początku czasowe, potem dożywotnie, XII-XIII w. przekształcane w dziedziczne)

początku czasowe, potem dożywotnie, XII-XIII w. przekształcane w dziedziczne)



XIII/XIV w. własność alodialna stanowiła regułę – na skutek wzrostu znaczenia

XIII/XIV w. własność alodialna stanowiła regułę – na skutek wzrostu znaczenia

rycerstwa wobec monarchy i kształtowania się zasady równości wśród szlachty

rycerstwa wobec monarchy i kształtowania się zasady równości wśród szlachty



z tzw. własnością „na prawie rycerskim” związany był zawsze obowiązek służby

z tzw. własnością „na prawie rycerskim” związany był zawsze obowiązek służby

wojennej

wojennej



od XVI w. utrata znaczenia przez obowiązek służby wojskowej, umacnianie się

od XVI w. utrata znaczenia przez obowiązek służby wojskowej, umacnianie się

własności alodialnej

własności alodialnej



II poł. XVIII w. przekształcanie we własność kapitalistyczną

II poł. XVIII w. przekształcanie we własność kapitalistyczną

© Anna Karabowicz

Własność w prawie miejskim i

Własność w prawie miejskim i

wiejskim

wiejskim



w miastach po lokacji grunty miejskie były własnością pana miasta lub samego

w miastach po lokacji grunty miejskie były własnością pana miasta lub samego

miasta

miasta



w praktyce parcele i wybudowane na nich domy znajdowały się dziedzicznym i

w praktyce parcele i wybudowane na nich domy znajdowały się dziedzicznym i

wieczystym posiadaniu mieszczan, którzy mogli nimi swobodnie dysponować, na

wieczystym posiadaniu mieszczan, którzy mogli nimi swobodnie dysponować, na

rzecz pana miasta świadczyli czynsz

rzecz pana miasta świadczyli czynsz



w dobrach królewskich przekształcanie tej własności od XV w. przekształcała się

w dobrach królewskich przekształcanie tej własności od XV w. przekształcała się

we własność alodialną (potwierdzenie w ustawie o miastach królewskich 1791 r.)

we własność alodialną (potwierdzenie w ustawie o miastach królewskich 1791 r.)



w miastach prywatnych mieszczanie byli jedynie własność podległą gruntów, na

w miastach prywatnych mieszczanie byli jedynie własność podległą gruntów, na

ich alienację musieli mieć zgodę pana, świadczenie na rzecz pana obejmowały

ich alienację musieli mieć zgodę pana, świadczenie na rzecz pana obejmowały

czasem nawet pańszczyznę; powolne umacnianie się uprawnień w XVIII w.

czasem nawet pańszczyznę; powolne umacnianie się uprawnień w XVIII w.



na wsi własność podzielona – uprawnienia prywatnoprawne (prawo do renty

na wsi własność podzielona – uprawnienia prywatnoprawne (prawo do renty

feudalnej i udzielania zgody na alienację gruntu) i publicznoprawne feudała;

feudalnej i udzielania zgody na alienację gruntu) i publicznoprawne feudała;

uprawnienia chłopa do użytkowania, alienacji za zgodą, obowiązek świadczenia

uprawnienia chłopa do użytkowania, alienacji za zgodą, obowiązek świadczenia

renty feudalnej

renty feudalnej



po okresie lokacji (XIII/XIV w.) 2 formy własności podległej kmiecia: prawo

po okresie lokacji (XIII/XIV w.) 2 formy własności podległej kmiecia: prawo

zakupne (w sytuacji nabycia gruntu od pana) i dziedzictwo (własność pańska)

zakupne (w sytuacji nabycia gruntu od pana) i dziedzictwo (własność pańska)



od poł. XV w. pogarszanie sytuacji chłopów, wzrost podległości osobistej

od poł. XV w. pogarszanie sytuacji chłopów, wzrost podległości osobistej

połączonej z przypisaniem do gruntu, zanik w dobrach szlacheckich własności

połączonej z przypisaniem do gruntu, zanik w dobrach szlacheckich własności

opartej na prawie zakupnym, utrzymanie w królewszczyznach gł. małopolskich;

opartej na prawie zakupnym, utrzymanie w królewszczyznach gł. małopolskich;

pojawiało się dziedziczne (brak prawa alienacji, oparte na dzierżawie=emfiteuzie

pojawiało się dziedziczne (brak prawa alienacji, oparte na dzierżawie=emfiteuzie

wieczystej lub dziedzicznej), a nawet czasowe użytkowanie

wieczystej lub dziedzicznej), a nawet czasowe użytkowanie



II poł. XVIII w. polepszanie praw chłopów do gruntu – w królewszczyznach

II poł. XVIII w. polepszanie praw chłopów do gruntu – w królewszczyznach

powszechne dziedziczne użytkowanie, 1792 r. nadanie chłopom w

powszechne dziedziczne użytkowanie, 1792 r. nadanie chłopom w

królewszczyznach własności podległej, 1794 r. uniwersał połaniecki –

królewszczyznach własności podległej, 1794 r. uniwersał połaniecki –

nieusuwalność chłopa z gruntu w sytuacji wywiązywania się z obowiązków

nieusuwalność chłopa z gruntu w sytuacji wywiązywania się z obowiązków

© Anna Karabowicz

Ograniczenia własności (1)

Ograniczenia własności (1)



Prawo bliższości

Prawo bliższości

– prawo krewnych do udzielania zgody na

– prawo krewnych do udzielania zgody na

alienację dóbr nieruchomych (z czasem jedynie rodowych); w

alienację dóbr nieruchomych (z czasem jedynie rodowych); w

razie jej braku transakcja była nieważna, a krewni mogli

razie jej braku transakcja była nieważna, a krewni mogli

odzyskać grunt bez zwrotu ceny

odzyskać grunt bez zwrotu ceny



z czasem przekształciło się w prawo pierwokupu (krewni w

z czasem przekształciło się w prawo pierwokupu (krewni w

kolejności stopnia pokrewieństwa mieli prawo pierwokupu

kolejności stopnia pokrewieństwa mieli prawo pierwokupu

nieruchomości, właściciel musiał im najpierw zaproponować

nieruchomości, właściciel musiał im najpierw zaproponować

jej kupno, zanik w XIV w.) i prawo skupu=retraktu (gdy

jej kupno, zanik w XIV w.) i prawo skupu=retraktu (gdy

sprzedający nie zaproponował kupno krewnym, którzy mieli

sprzedający nie zaproponował kupno krewnym, którzy mieli

prawo przymusowego wykupu ziemi od nabywcy za cenę

prawo przymusowego wykupu ziemi od nabywcy za cenę

nabycia)

nabycia)



od XV w. określono termin 6 tygodni, w czasie którego trzeba

od XV w. określono termin 6 tygodni, w czasie którego trzeba

było ogłosić zamiar skorzystania z prawa bliższości, zakaz

było ogłosić zamiar skorzystania z prawa bliższości, zakaz

przy darowiźnie i zamianie (z wyj. prawa mazowieckiego do

przy darowiźnie i zamianie (z wyj. prawa mazowieckiego do

1576 r.)

1576 r.)



ustawa z 1768 r. i rezolucja Rady Nieustającej z 1777 r.

ustawa z 1768 r. i rezolucja Rady Nieustającej z 1777 r.

zniesienie prawa bliższości w prawie ziemskim

zniesienie prawa bliższości w prawie ziemskim



w prawie miejskim szerszy zakres prawa bliższości (prawo

w prawie miejskim szerszy zakres prawa bliższości (prawo

odkupu), zaś w wiejskim nawet można było zastrzec prawa

odkupu), zaś w wiejskim nawet można było zastrzec prawa

pierwokupu krewnych sprzedawcy pierwotnego względem

pierwokupu krewnych sprzedawcy pierwotnego względem

nabywcy, gdy ten chciał z kolei sprzedać nieruchomość

nabywcy, gdy ten chciał z kolei sprzedać nieruchomość

© Anna Karabowicz

Ograniczenia własności (2)

Ograniczenia własności (2)



Regalia

Regalia

– prawa gospodarcze zastrzeżone wyłącznie dla

– prawa gospodarcze zastrzeżone wyłącznie dla

monarchy, od XIV w. niektóre z nich stawały się przynależnością

monarchy, od XIV w. niektóre z nich stawały się przynależnością

własności na prawie rycerskim (rybołówstwa, budowy i

własności na prawie rycerskim (rybołówstwa, budowy i

posiadania grodów, karczmy i młyna), regale polowania zniesiono

posiadania grodów, karczmy i młyna), regale polowania zniesiono

w XV w., bartne w 1538 r., regale górnicze w 1573 r.

w XV w., bartne w 1538 r., regale górnicze w 1573 r.



Prawo sąsiedzkie

Prawo sąsiedzkie

– rośliny, które przerastały na grunt sąsiada,

– rośliny, które przerastały na grunt sąsiada,

właściciel gruntu miał usunąć, spadające owoce na grunt sąsiada

właściciel gruntu miał usunąć, spadające owoce na grunt sąsiada

mogły być przez niego zbierane, możliwość wypasu po zbiorach

mogły być przez niego zbierane, możliwość wypasu po zbiorach

na cudzych gruntach („prawo kobylego pola”), Statut warcki

na cudzych gruntach („prawo kobylego pola”), Statut warcki

(1423) dawał prawo polowania i połowu na cudzych gruntach od

(1423) dawał prawo polowania i połowu na cudzych gruntach od

zbiorów do św. Wojciecha (zniesione w 1775 r.), w prawie

zbiorów do św. Wojciecha (zniesione w 1775 r.), w prawie

miejskim ograniczenia w prawie budowlanym

miejskim ograniczenia w prawie budowlanym



Ordynacje i fideikomisy (substytucje)

Ordynacje i fideikomisy (substytucje)

– z prawa rzymskiego,

– z prawa rzymskiego,

gdzie spadkodawca zobowiązywał spadkobiercę, by spadek

gdzie spadkodawca zobowiązywał spadkobiercę, by spadek

przekazała określonej osobie, założyciel nowożytnej ordynacji czy

przekazała określonej osobie, założyciel nowożytnej ordynacji czy

fideikomisu zakazywał, by dany spadek był alienowany, dzielony,

fideikomisu zakazywał, by dany spadek był alienowany, dzielony,

obciążany, określał, w jaki sposób miał być dziedziczony

obciążany, określał, w jaki sposób miał być dziedziczony

(zasadniczo na zasadzie primogenitury), ordynacje:

(zasadniczo na zasadzie primogenitury), ordynacje:

radziwiłłowskie 1586, zamojska 1589, myszkowska 1601,

radziwiłłowskie 1586, zamojska 1589, myszkowska 1601,

ostrogska 1609

ostrogska 1609

© Anna Karabowicz

Nabycie własności (1)

Nabycie własności (1)



Nabycie pierwotne

Nabycie pierwotne

– powstawało nowe prawo własności, nabywca

– powstawało nowe prawo własności, nabywca

nie wyprowadzał swojego prawa od poprzednika, który mógł nie

nie wyprowadzał swojego prawa od poprzednika, który mógł nie

istnieć, stąd jego zakres nie zależał od wcześniej powstałych

istnieć, stąd jego zakres nie zależał od wcześniej powstałych

ograniczeń czy obciążeń

ograniczeń czy obciążeń

1.

1.

zawłaszczenie

zawłaszczenie

rzeczy niczyjej lub porzuconej

rzeczy niczyjej lub porzuconej

(occupatio

(occupatio

)

)

–

–

ruchomości:

ruchomości:

poprzez objęcie w posiadanie (np. rzeczy i rozbitków wyrzuconych na

poprzez objęcie w posiadanie (np. rzeczy i rozbitków wyrzuconych na

brzeg, łupy wojenne), zaś nieruchomości: poprzez jej użytkowanie w

brzeg, łupy wojenne), zaś nieruchomości: poprzez jej użytkowanie w

drodze tzw. zapowiedzi (zakaz wstępu innym osobom na grunt,

drodze tzw. zapowiedzi (zakaz wstępu innym osobom na grunt,

oznaczenie za pomocą znaków granicznych, tj. słupów, kamieni, znaki

oznaczenie za pomocą znaków granicznych, tj. słupów, kamieni, znaki

na drzewach)

na drzewach)

2.

2.

zasiedzenie (dawność,

zasiedzenie (dawność,

usupatio

usupatio

)

)

– nabycie własności w drodze

– nabycie własności w drodze

długoletniego, spokojnego i nieprzerwanego posiadania

długoletniego, spokojnego i nieprzerwanego posiadania



w prawie ziemskim od XIII w., do XIV w. czasokres posiadania nie był

w prawie ziemskim od XIII w., do XIV w. czasokres posiadania nie był

określony, Statuty Kazimierza Wielkiego określiły termin w największej

określony, Statuty Kazimierza Wielkiego określiły termin w największej

ilości przypadków na 3 lata i 3 miesiące (Małopolska), 8 lat

ilości przypadków na 3 lata i 3 miesiące (Małopolska), 8 lat

(Wielkopolska), ale odpowiednio 15 i 30 lat dla zastawionych

(Wielkopolska), ale odpowiednio 15 i 30 lat dla zastawionych

nieruchomości, nie były wymagane słuszny tytuł nabycia ani dobra

nieruchomości, nie były wymagane słuszny tytuł nabycia ani dobra

wiara

wiara



w prawie miejskim wymagano tytułu prawnego i dobrej wiary

w prawie miejskim wymagano tytułu prawnego i dobrej wiary

(subiektywnego przekonania o zgodności postępowania z prawem) tak

(subiektywnego przekonania o zgodności postępowania z prawem) tak

w chwili nabycia, jak i przez cały okres posiadania, terminy: ruchomości

w chwili nabycia, jak i przez cały okres posiadania, terminy: ruchomości

1 rok 6 miesięcy, nieruchomości tyle samo, gdy już nastąpiło wzdanie,

1 rok 6 miesięcy, nieruchomości tyle samo, gdy już nastąpiło wzdanie,

zaś w innych wypadkach 31 lat, 6 tygodni i 3 dni, nie można było

zaś w innych wypadkach 31 lat, 6 tygodni i 3 dni, nie można było

zasiedzieć własności publicznej, rzeczy służącej kultowi religijnemu lub

zasiedzieć własności publicznej, rzeczy służącej kultowi religijnemu lub

pochodzącej z kradzieży

pochodzącej z kradzieży

© Anna Karabowicz

Nabycie własności (2)

Nabycie własności (2)



nabycie pochodne

nabycie pochodne

– nabywca nabywał prawo własności od poprzednika (z

– nabywca nabywał prawo własności od poprzednika (z

takimi samymi obciążeniami czy ograniczeniami) na podstawie tytułu prawnego

takimi samymi obciążeniami czy ograniczeniami) na podstawie tytułu prawnego

1.

1.

nabycie własności ruchomości w drodze tradycji, tj. fizyczne wręczenie rzeczy

nabycie własności ruchomości w drodze tradycji, tj. fizyczne wręczenie rzeczy

nabywcy bezpośrednie lub pośrednie

nabywcy bezpośrednie lub pośrednie

2.

2.

nabycie własności nieruchomości w drodze tytułu prawnego i 2 umów rzeczowych

nabycie własności nieruchomości w drodze tytułu prawnego i 2 umów rzeczowych

skutecznych wobec wszystkich

skutecznych wobec wszystkich

a)

a)

tytuł prawny

tytuł prawny

– spadkobranie (tylko wtedy, gdy spadkodawca był właścicielem,

– spadkobranie (tylko wtedy, gdy spadkodawca był właścicielem,

jeśli nie to nabywca nabywał tylko posiadanie), nadanie monarsze

jeśli nie to nabywca nabywał tylko posiadanie), nadanie monarsze

(ograniczane od 1454 r., od 1504 r. wieczyste nadanie tylko za zgodą senatu w

(ograniczane od 1454 r., od 1504 r. wieczyste nadanie tylko za zgodą senatu w

czasie obrad sejmowych w sytuacji konieczności państwowej) lub umowa

czasie obrad sejmowych w sytuacji konieczności państwowej) lub umowa

obligacyjna (skuteczna tylko wobec nabywcy)

obligacyjna (skuteczna tylko wobec nabywcy)

b)

b)

wzdanie (zdanie, wywiązanie,

wzdanie (zdanie, wywiązanie,

resignatio

resignatio

)

)

– przenosiło własność, zbywca

– przenosiło własność, zbywca

rezygnował z własności, zrzekał się go poprzez wypowiedzenie formuły,

rezygnował z własności, zrzekał się go poprzez wypowiedzenie formuły,

zbywca wręczał nabywcy grudkę ziemi, kapelusz lub rękawiczki, do XIII w.

zbywca wręczał nabywcy grudkę ziemi, kapelusz lub rękawiczki, do XIII w.

zwyczaj picia wody lub miodu (woda zrzeczenia się); z czasem wzdanie

zwyczaj picia wody lub miodu (woda zrzeczenia się); z czasem wzdanie

dokonywano poza gruntem, od XIII w. przed księciem, od poł. XIV w. przed

dokonywano poza gruntem, od XIII w. przed księciem, od poł. XIV w. przed

sądem ziemskim (wpis do akt, ksiąg inskrypcji o charakterze konstytutywnym

sądem ziemskim (wpis do akt, ksiąg inskrypcji o charakterze konstytutywnym

i wydawanie nabywcy wypisu), w prawie miejskim w księdze sądowej

i wydawanie nabywcy wypisu), w prawie miejskim w księdze sądowej

wpisywano umowę obligacyjną i akt wzdania, w prawie wiejskim formalnie za

wpisywano umowę obligacyjną i akt wzdania, w prawie wiejskim formalnie za

zgodą pana, najczęściej przed sądem wójtowskim wraz z wpisem umowy do

zgodą pana, najczęściej przed sądem wójtowskim wraz z wpisem umowy do

ksiąg sądowych

ksiąg sądowych

c)

c)

wwiązanie (

wwiązanie (

intromissio

intromissio

)

)

– wejście w posiadanie poprzez symboliczne

– wejście w posiadanie poprzez symboliczne

wskoczenie na grunt, zapalenie ogniska, obejście granic; z początku obie

wskoczenie na grunt, zapalenie ogniska, obejście granic; z początku obie

umowy rzeczowe dokonywane razem w obecności świadków (opola), potem

umowy rzeczowe dokonywane razem w obecności świadków (opola), potem

rozdzielono je w czasie i co do miejsca, wwiązanie zawsze na gruncie w

rozdzielono je w czasie i co do miejsca, wwiązanie zawsze na gruncie w

obecności świadków (opola, księcia, woźnego sądowego i sąsiadów, w prawie

obecności świadków (opola, księcia, woźnego sądowego i sąsiadów, w prawie

miejskim sędziego i ławników, w prawie wiejskim w obecności urzędu

miejskim sędziego i ławników, w prawie wiejskim w obecności urzędu

wiejskiego poprzez symboliczne przekazanie zielonej rózgi

wiejskiego poprzez symboliczne przekazanie zielonej rózgi

© Anna Karabowicz

Utrata własności

Utrata własności



porzucenie rzeczy w momencie jej

porzucenie rzeczy w momencie jej

zawłaszczenia przez inną osobę

zawłaszczenia przez inną osobę



na skutek upływu dawności poprzez

na skutek upływu dawności poprzez

nieużywanie rzeczy i niedochodzenie prawa

nieużywanie rzeczy i niedochodzenie prawa

własności – inna osoba nabywa ją w drodze

własności – inna osoba nabywa ją w drodze

zasiedzenia

zasiedzenia



wywłaszczenie – budowa dróg, kanałów itp.,

wywłaszczenie – budowa dróg, kanałów itp.,

na podstawie decyzji królewskiej, a od XVI

na podstawie decyzji królewskiej, a od XVI

w. uchwała sejmowa, od 1591 r. zajmowała

w. uchwała sejmowa, od 1591 r. zajmowała

się nim sejmowa komisja skarbowa

się nim sejmowa komisja skarbowa



konfiskata majątku – w drodze orzeczenia

konfiskata majątku – w drodze orzeczenia

sądowego jako kara za przestępstwa

sądowego jako kara za przestępstwa

(wyłącznie od 1422 r.)

(wyłącznie od 1422 r.)

© Anna Karabowicz

Ograniczone prawa rzeczowe

Ograniczone prawa rzeczowe

(1)

(1)



zapewniały możność władania rzeczą

zapewniały możność władania rzeczą

w sposób bezwzględny, z wyłączeniem

w sposób bezwzględny, z wyłączeniem

osób trzecich,

osób trzecich,



były to prawa do rzeczy będącej

były to prawa do rzeczy będącej

własnością innej osoby

własnością innej osoby



określane jako prawa na rzeczy cudzej

określane jako prawa na rzeczy cudzej



dawały uprawnienia w określonym

dawały uprawnienia w określonym

ograniczonym zakresie

ograniczonym zakresie

© Anna Karabowicz

Ograniczone prawa rzeczowe

Ograniczone prawa rzeczowe

(2)

(2)



wolności (służebności)

wolności (służebności)

– dawały prawo do korzystania z cudzej rzeczy ograniczając

– dawały prawo do korzystania z cudzej rzeczy ograniczając

prawa właściciela, który musiał znosić działalność innej osoby na swojej rzeczy,

prawa właściciela, który musiał znosić działalność innej osoby na swojej rzeczy,

powstawały w wyniku umowy, ustawy (zwyczaju), zasiedzenia, wyroku sądowego

powstawały w wyniku umowy, ustawy (zwyczaju), zasiedzenia, wyroku sądowego



prawo ziemskie i wiejskie – wolności gruntowe (wolności drogowe: przejazdu,

prawo ziemskie i wiejskie – wolności gruntowe (wolności drogowe: przejazdu,

przechodu, przegonu zwierząt), prawo przeprowadzenia wody przez cudze grunty;

przechodu, przegonu zwierząt), prawo przeprowadzenia wody przez cudze grunty;

wolności leśne (prawo wyrębu i wypasu bydła, zbierania chrustu i jagód, wybierania

wolności leśne (prawo wyrębu i wypasu bydła, zbierania chrustu i jagód, wybierania

miodu z barci)

miodu z barci)



prawo miejskie – prawo wykorzystania muru sąsiada, prawo widoku, światła, okapu i

prawo miejskie – prawo wykorzystania muru sąsiada, prawo widoku, światła, okapu i

ścieku z dachu, prawo powierzchni, zabudowy na cudzym gruncie

ścieku z dachu, prawo powierzchni, zabudowy na cudzym gruncie



ciężary realne – w odróżnieniu od wolności, właściciel nieruchomości zobowiązany był

ciężary realne – w odróżnieniu od wolności, właściciel nieruchomości zobowiązany był

do pozytywnego działania, świadczenia periodycznego (pieniężnego lub w naturze),

do pozytywnego działania, świadczenia periodycznego (pieniężnego lub w naturze),

które obciążało nieruchomość, pojawiła się w XIV-XV w., były to:

które obciążało nieruchomość, pojawiła się w XIV-XV w., były to:



renty – feudalne (obciążenia gruntów chłopskich: czynsze, prace i usługi, ciężary na

renty – feudalne (obciążenia gruntów chłopskich: czynsze, prace i usługi, ciężary na

gruntach miejskich) i umowne (kupno lub darowizna): darowano renty na rzecz

gruntach miejskich) i umowne (kupno lub darowizna): darowano renty na rzecz

instytucji kościelnej; kupowano rentę w ten sposób, iż wpłacano właścicielowi

instytucji kościelnej; kupowano rentę w ten sposób, iż wpłacano właścicielowi

nieruchomości sumę pieniężną, w zamian za co każdorazowy posiadacz nieruchomości

nieruchomości sumę pieniężną, w zamian za co każdorazowy posiadacz nieruchomości

musiał uiszczać periodyczne świadczenia na rzecz wierzyciela (spadkobierców);

musiał uiszczać periodyczne świadczenia na rzecz wierzyciela (spadkobierców);

obejście prawa o zakazie pożyczek z odsetkami; zakupiona renta miała z początku

obejście prawa o zakazie pożyczek z odsetkami; zakupiona renta miała z początku

charakter wieczysty, potem dożywotni, z czasem czasowa, czyli można ją było wykupić

charakter wieczysty, potem dożywotni, z czasem czasowa, czyli można ją było wykupić

(renta wykupna, wyderkaf), ta ostatnia głównie w prawie ziemskim, czas wykupu

(renta wykupna, wyderkaf), ta ostatnia głównie w prawie ziemskim, czas wykupu

zależał od właściciela nieruchomości, od 1635 r. renta w wysokości 7% wpłaconego

zależał od właściciela nieruchomości, od 1635 r. renta w wysokości 7% wpłaconego

kapitału i zakazana obciążanie nieruchomości ziemskich rentami na rzecz Kościoła

kapitału i zakazana obciążanie nieruchomości ziemskich rentami na rzecz Kościoła

powyżej połowy ich wartości;

powyżej połowy ich wartości;



inne ciężary (np. dziesięcina)

inne ciężary (np. dziesięcina)



użytkowanie

użytkowanie

– wchodziło w skład innych praw rzeczowych albo samoistnie, oparte na

– wchodziło w skład innych praw rzeczowych albo samoistnie, oparte na

zastawie z dzierżeniem, dzierżawie, przysługiwało opiekunowi na majątku pupila,

zastawie z dzierżeniem, dzierżawie, przysługiwało opiekunowi na majątku pupila,

wdowie na dobrach oprawnych, dożywotnikowi na majątku zmarłego małżonka,

wdowie na dobrach oprawnych, dożywotnikowi na majątku zmarłego małżonka,

użytkownikowi przysługiwały owoce z rzeczy

użytkownikowi przysługiwały owoce z rzeczy

© Anna Karabowicz

Ograniczone prawa rzeczowe

Ograniczone prawa rzeczowe

(3)

(3)



zastaw

zastaw

– przysługiwał wierzycielowi (zastawnikowi) na rzeczy cudzej

– przysługiwał wierzycielowi (zastawnikowi) na rzeczy cudzej

dłużnika (zastawcy) w celu zabezpieczenia jego wierzytelności w

dłużnika (zastawcy) w celu zabezpieczenia jego wierzytelności w

formie potencjalnej możliwości jej zaspokojenia z tej rzeczy, był

formie potencjalnej możliwości jej zaspokojenia z tej rzeczy, był

prawem akcesoryjnym do istniejącej wierzytelności

prawem akcesoryjnym do istniejącej wierzytelności



źródła zastawu:

źródła zastawu:



zastaw dany – powstawał z woli zastawcy, mógł być umowny lub

zastaw dany – powstawał z woli zastawcy, mógł być umowny lub

testamentowy (ustanawiał go spadkodawca na części spadku na

testamentowy (ustanawiał go spadkodawca na części spadku na

rzecz zapisobiorcy do czasu wykupienia zapisu przez spadkobiercę

rzecz zapisobiorcy do czasu wykupienia zapisu przez spadkobiercę



zastaw wzięty (ciąża, grabież) – powstawał wbrew woli zastawcy,

zastaw wzięty (ciąża, grabież) – powstawał wbrew woli zastawcy,

wywodził się z samopomocy, jaka przysługiwała wierzycielowi wobec

wywodził się z samopomocy, jaka przysługiwała wierzycielowi wobec

dłużnika, który zalegał z długiem, zastaw sądowy na podstawie

dłużnika, który zalegał z długiem, zastaw sądowy na podstawie

wyroku w drodze egzekucji sądowej, zastaw ustawowy na podstawie

wyroku w drodze egzekucji sądowej, zastaw ustawowy na podstawie

ustawy

ustawy



przedmiot zastawu:

przedmiot zastawu:



zastaw ruchomy – przedmiotem zastawu były ruchomości, zawsze

zastaw ruchomy – przedmiotem zastawu były ruchomości, zawsze

połączony z dzierżeniem zastawionej rzeczy (zastaw ręczny), głównie

połączony z dzierżeniem zastawionej rzeczy (zastaw ręczny), głównie

dla zabezpieczenia pożyczek na procent udzielanych przez Żydów, w

dla zabezpieczenia pożyczek na procent udzielanych przez Żydów, w

razie niewykupieniu zastawu, czyli niezapłacenia długu w terminie

razie niewykupieniu zastawu, czyli niezapłacenia długu w terminie

zastawnik rzecz mógł zatrzymać lub sprzedać (zastaw na upad)

zastawnik rzecz mógł zatrzymać lub sprzedać (zastaw na upad)



zastaw nieruchomy – późniejszy od ruchomego, zabezpieczeniem

zastaw nieruchomy – późniejszy od ruchomego, zabezpieczeniem

były nieruchomości, dochody z żup solnych, ceł, uposażenia i

były nieruchomości, dochody z żup solnych, ceł, uposażenia i

dochodu z urzędów, mógł być z dzierżeniem lub bez dzierżenia

dochodu z urzędów, mógł być z dzierżeniem lub bez dzierżenia

© Anna Karabowicz

Ograniczone prawa rzeczowe

Ograniczone prawa rzeczowe

(4)

(4)



zastaw nieruchomy z dzierżeniem

zastaw nieruchomy z dzierżeniem

– dłużnik przenosił posiadania i użytkowanie

– dłużnik przenosił posiadania i użytkowanie

nieruchomości na wierzyciela

nieruchomości na wierzyciela

a)

a)

zastaw użytkowy czysty (antychretyczny, antychreza) – pożytki z nieruchomości

zastaw użytkowy czysty (antychretyczny, antychreza) – pożytki z nieruchomości

nie były zaliczane na poczet długu, 2 formy: zastaw na upad (niewykupiona w

nie były zaliczane na poczet długu, 2 formy: zastaw na upad (niewykupiona w

określonym czasie nieruchomość stawała się własnością zastawnika) i zastaw

określonym czasie nieruchomość stawała się własnością zastawnika) i zastaw

wieczny (termin wykupu nie był oznaczony, ograniczony jedynie terminem

wieczny (termin wykupu nie był oznaczony, ograniczony jedynie terminem

zasiedzenia)

zasiedzenia)

b)

b)

zastaw do wydzierżenia (ekstenuacja) – dochody z nieruchomości zaliczane były

zastaw do wydzierżenia (ekstenuacja) – dochody z nieruchomości zaliczane były

na poczet długu, od XIV w.

na poczet długu, od XIV w.



zastaw nieruchomy bez dzierżenia (hipoteka)

zastaw nieruchomy bez dzierżenia (hipoteka)

– zastawca przez zapis w księgach

– zastawca przez zapis w księgach

sądowych obciążał swoje dobra określoną sumą pieniężną, nie dając ich w

sądowych obciążał swoje dobra określoną sumą pieniężną, nie dając ich w

użytkowanie zastawnikowi, pojawił się w kon. XIV w.; hipotekę regulowała

użytkowanie zastawnikowi, pojawił się w kon. XIV w.; hipotekę regulowała

ustawa o zapisach 1588 r.:

ustawa o zapisach 1588 r.:



hipoteka powstawała w wyniku umowy oraz wpis jej do księgi inskrypcji

hipoteka powstawała w wyniku umowy oraz wpis jej do księgi inskrypcji

ziemskiej lub grodzkiej miejsca położenia nieruchomości,

ziemskiej lub grodzkiej miejsca położenia nieruchomości,



w sytuacji obciążenia nieruchomości kilkoma hipotekami zastosowanie

w sytuacji obciążenia nieruchomości kilkoma hipotekami zastosowanie

miała zasada pierwszeństwa wpisu (

miała zasada pierwszeństwa wpisu (

prior tempore potior iure

prior tempore potior iure

),

),



formalna zasada jawności wpisów – możliwość przeglądania ksiąg przez

formalna zasada jawności wpisów – możliwość przeglądania ksiąg przez

każdego za niewielką opłatą

każdego za niewielką opłatą



zasada szczegółowości – ścisłe oznaczenie nieruchomości i wierzytelności

zasada szczegółowości – ścisłe oznaczenie nieruchomości i wierzytelności



zasada jawności materialnej (zasada dobrej wiary) – ważne były tylko te

zasada jawności materialnej (zasada dobrej wiary) – ważne były tylko te

obciążenia, które były ujawnione w księgach

obciążenia, które były ujawnione w księgach



realizacja hipoteki na 3 sposoby: możliwość przekształcenie zastawu bez

realizacja hipoteki na 3 sposoby: możliwość przekształcenie zastawu bez

dzierżenia w zastaw z dzierżeniem, nieruchomość można było sprzedać i

dzierżenia w zastaw z dzierżeniem, nieruchomość można było sprzedać i

sumę podzielić między wierzycieli wg pierwszeństwa wpisów, nieruchomość

sumę podzielić między wierzycieli wg pierwszeństwa wpisów, nieruchomość

mogła przejść na własność wierzyciela

mogła przejść na własność wierzyciela