I. Osoby fizyczne

Osobowość prawna= zdolność prawna + zdolność do czynności prawnych

§ 56. Zdolność prawna

1. Pojęcie osoby i zdolności prawnej

• osoba- każdy, kto został wyposażony przez prawo w zdolność prawną, tj. zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków (jest podmiotem prawa).

• jurysprudencja rzymska nie wypracowała pojęcia zdolności prawnej

Gajus:

Na nic jest znajomość prawa, jeśli nie zna się osób dla których zostało ustanowione.

• persona- oznaczenie osoby ludzkiej w ogóle (wolnej lub niewolnej, chociaż podmiotowość prawną mieli tylko wolni) w źródłach prawa rzymskiego.¹

• zdolność prawna człowieka wolnego, obywatela zrodzonego w rodzinie, rozpoczynała się z chwilą urodzenia. Skutki prawne powodowało urodzenie tylko dziecka żywego.²

nasciturus- płód poczęty nienarodzony nie był uważany za odrębną osobę, ale był uważany za część matki. Prawo umożliwiało mu (jeśli urodziło się żywe) uzyskanie korzyści majątkowych przez zastosowanie fikcji prawne*o+

m]\n[ ‘plj, skutki żywego urodzenia przesuwano wstecz, do wcześniejszego momentu jego życia płodowego. Dziecko zrodzone po śmierci ojca (postumus) było dzieckiem legalnym i mogło być powołane do spadku w testamencie.

Paulus:

Dziecko poczęte, a nienarodzone, korzysta już z ochrony, jakby już było na świecie ludzkim, ilekroć chodzi o jego korzyść. Ale żadna inna osoba nie może odnieść korzyści przed narodzeniem dziecka.

Prawnicy średniowieczni:

Nasciturus pro aim nato habetur, quotiens de commodis eius agitur.

Dziecko poczęto, a nie narodzone, jest uważane za juz narodzone, ilekroć chodzi o jego korzyść.

2. Status

• termin określający sytuację prawną danej osoby

• najważniejsze to:

• status libertatis- ze względu na wolność (libertas). Rozróżniano osoby wolne (liberi) i niewolników (servi). Osoby wolne dzielono na wolno urodzone (ingenui) i wyzwoleńców (liberti). Niektóre jednostki wolne, mogły być przez jakiś czas lub na stałe ograniczone w używaniu wolności- półwolni.

• status civitatis- ze względu na obywatelstwo. Wyróżniano: obywateli rzymskich, Latynów oraz peregrynów.

• status familiae- ze względu na położenie prawne w rodzinie. Wyróżniano osoby niepodlegające włądzy zwierzchniej w rodzinie (sui iuris) i osoby jej podległe (alieni iuris).

3. Capitis deminutio

• umniejszenie osobowości- każda zmiana status, oznaczająca umniejszenie prawa³

• wyróżnia się trzy rodzaje uszczuplenia osobowości prawnej:

• capitis deminutio maxima- następowała w skutek utraty wolności- osoba stawała się niewolnikiem, traciła obywatelstwo i pozycję w rodzinie.

• capitis deminutio media- następowała w skutek kary wygnania, osoba traciła obywatelstwo (stawała się cudzoziemcem) i pozycję w rodzinie

• capitis deminutio minima- następowała w skutek adopcji, emancypacji lub conventio in manum, osoba traciła pozycję w rodzinie

4. Koniec zdolności prawnej

• z chwilą śmierci lub w skutek popadnięcia w niewolę (capitis deminutio maxima- śmierć cywilna)

• jeśli obywatel rzymski dostał się do niewoli stawał się niewolnikiem i tracił wszystkie dotychczasowe prawa (prawa publiczne- wolność, obywatelstwo, prawa cywilne- pozycja w rodzinie, prawa majątkowe)

• przed radykalnymi skutkami capitis deminutio maxima chroniły go dwie instytucje:

• postlimenium⁴- jeśli obywatelowi udało się powrócić z niewolni, na podstawie prawa ius postliminii (prawo powrotu) odzyskiwał wszystkie swoje prawa (władzy ojcowskiej, opieki, praw majątkowych), z wyjątkiem stosunków prawnych, które polegały na stanie faktycznym, tj. posiadanie i małżeństwo, które wymagały ewentualnego odnowienia.

• factio legis Corneliae- przy użyciu fikcji prawnej przyjmowano, że ten kto dostał się do niewoli, był traktowany tak, jak gdyby zmarł w chwili dostania się do niewoli, co umożliwiało dziedziczenie po nim. Pozostawiony przez niego testament zachowywał moc.⁵

§ 57. Niewolnicy

1. Powstanie niewoli

• Gajus:

A najogólniejszy oto podział co do prawa osób jest ten, że wszyscy ludzie są albo wolni albo niewolni.

• przyczyny niewoli:

• dopadnięcie w niewolę nieprzyjacielską podczas wojny⁶,

• urodzenie z matki niewolnicy (vernae; niezależnie od statusu ojca)⁷,

• sprzedaż trans Tiberim, która mogła nastąpić w przypadku niewypłacalnych dłużników, dezerterów, osób uchylających się od spisu cenzorskiego (wyszły z użycia w okresie republiki).

• skazani w procesach publiczno-karnych na śmierć, pracę kopalniach, walkę z dzikimi zwierzętami

• według senatus consultum Claudianum (52 r.) wolność traci kobieta, która żyłą w związku z obcym niewolnikiem i mimo trzykrotnego upomnienia jego właściciela, związku tego nie przerwała

2. Położenie prawne niewolników

1. niewolnik jako przedmiot prawa

• rzecz, przedmiot prawa, brak uprawnień publicznoprawnych, surowa odpowiedzialność karna

Paulus:

Niewolnik nie ma żadnej zdolności prawnej.

Ulpian:

Niewolników uważa się za niemających żadnego prawa.

• właściciel mógł go swobodnie sprzedać, podarować lub oddać w najem, zapisać w testamencie lub być przedmiotem zastawu

• związek niewolnika nie był małżeństwem; jego powstanie było uzależnione od zgody właściciela

• właściciel niewolnika miał wobec niego władzę życia i śmierci (vitae necisque potestas)

• w okresie republiki i cesarstwa, pod wpływem stoicyzmu (koncepcja humanizmu uniwersalnego) i chrześcijaństwa (równość wobec Boga) ujawniły się tendencje do polepszenia sytuacji niewolników

• lex Petronia- zakaz wykorzystywania niewolników do walk ze zwierzętami bez zgody władz

• Konstantyn Wielki- zniesienie prawa zabicia niewolnika i zakaz rozłączania rodziny niewolników podczas sprzedaży

1. udział niewolników w obrocie majątkowym

• prawo przyznawało skuteczność ich działaniom w pewnym, ograniczonym zakresie ze względu na interesy ich właścicieli

Gajus:

Cokolwiek nabywa niewolnik, to przypada jako przysporzenie właścicielowi.

Niewolnicy mogą polepszyć nasze [tj. ich właścicieli] stanowisko, nie mogąco zaś pogorszyć.

• właściciel nie odpowiadał za zobowiązania zaciągnięte przez niewolnika. Hamowało to szerszy udział niewolników w obrocie gospodarczym. Pod koniec republiki pretor udzielał skarg skierowanych przeciwko właścicielowi lub ojcu rodziny z tytułu zobowiązań zaciągniętych przez osoby im podległe. Średniowieczni glosatorzy nazwali je skargami o charakterze dodatkowym.

• [rodzaje skarg dodatkowych i ich opis, strona 144]

• za szkody wyrządzone przez niewolnika odpowiadał noksa lnie właściciel- mógł wydać niewolnika poszkodowanemu lub zapłacić na jego rzecz karę prywatną. Odpowiedzialność noksalna ciążyła na każdorazowym zwierzchniku niewolnika.

3. Zgaśnięcie niewoli

• na skutek wyzwolenia (manumissio), tj. czynności pranej na podstawie której właściciel nadawał wolność swojemu niewolnikowi

• do podstawowych sposobów wyzwolenia należały:

• manumissio vindicita- dokonywane w formie pozornego procesu windykacyjnego. Obrońca wolności dotykał niewolnika laską i stwierdzał przed magistraturą, że dany człowiek jest wolny. Pozwany (właściciel) uznawał roszczenie, a magistratura uznawała niewolnika za wolnego w drodze addictio in libertatem (przysądzenie wolności). Uproszczone za Justyniana do oświadczenia właściciela.

• manumissio censu- wyzwolenie przez wpis na listę obywateli rzymskich (census). Niewolnik zgłaszał za przyzwoleniem właściciela u cenzora w czasie dokonywania spisu

• manumissio testamento- nadanie wolności przez zapis w testamencie mogło być dwojakiego rodzaju

• manumissio testamento directa- testor przy użyciu odpowiedniej formuły wyzwalał niewolnika. Niewolnik uzyskiwał wolność bezpośrednio, z chwilą nabycia spadku przez dziedzica

• manumissio temtamento fideicommissaria- testator zwracał się z prośbą do dziedzica o wyzwolenie niewolnika

• prawo pretorskie uznawało także inne, nieformalne sposoby wyzwolenia. Wyzwoleni w ten sposób cieszyli się faktyczną, ale nie prawną wolnością⁸):

• manumissio inter amicos- przez ustne oświadczenie o wolności dokonane przez właściciela w obecności przyjaciół jako świadków

• manumissio per epistulam- za pomocą pisemnego oświadczenia, listu do niewolnika

• manumissio per mensam- przez przyjęcie (dopuszczenie) niewolnika do stołu właściciela

• manumissio in ecclesia- wyzwolenia wobec Kościół- za pomocą oświadczenia właściciela złożonego w kościele wobec biskupa i gminy chrześcijańskiej

4. Ustawy ograniczające wyzwolenie niewolników

• popularne na początku pryncypatu- sposób okazania bogactwa i szczodrości, sposób pozbycia się niewolników mało wartościowych

• wyzwoleni powiększali plebs, bezrobotnych co powodowało zagrożenia natury społeczno-ekonomicznej

• z tego powodu August wydał dwie ustawy nakładające ograniczenia w zakresie wyzwoleń:

• lex Fufia Caninia (2 r. p.n.e.)- ograniczenie liczbowe wyzwoleń dokonanych w testamencie

• lex Aelia Sentia (4 r.)- ograniczenie poprzez wprowadzeni limitu wieku (wyzwalający musi mieć min. 20 lat, a niewolnik 30 lat); nieważne było wyzwolenie na szkodę wierzyciela lub patrona

§ 58. Liberti - wyzwoleńcy

• gorsza niż wolno urodzonych

• ograniczenia w sprawowaniu wielu urzędów, senatorzy i ich zstępni nie mogli zawierać z wyzwoleńcami związków

• prawo patronatu- stosunek zależności wyzwoleńca od dawnego właściciela, który powstawał w skutek wyzwolenia

• wobec patrona należał się szacunek i posłuszeństwo, nie mógł występować przeciwko niemu z powództwem karnym pociągającym infamię, nie mógł go pozywać bez pozwolenia magistratury, pod przysięgą zobowiązywał się spełniać pewne obowiązki wobec patrona

• patron mógł dziedziczyć po swoim wyzwoleńcu

• zrównanie w prawach z wolno urodzonymi

• zniesienie ograniczeń z zakresu prawa prywatnego- za przyzwoleniem patrona w drodze przywileju cesarskiego zwanego restitutio natalium

• zniesienie ograniczeń z zakresu prawa publicznego- nadanie prawa do noszenia złotego pierścienia rycerskiego przysługującego osobą należącym do rzymskiej nobilitas

§ 59. Półwolni

• osoby in mancipio- dzieci oddane przez pater familias w drodze mancypacji (mancipatio) innemu zwierzchnikowi familijnemu w specyficzny stan zależności [prywatno prawnej. W okresie prawa klasycznego mogło nastąpić w wyniku popełnienia deliktu. Osoba oddana pokrzywdzonemu nie traciła statusu osoby wolnej i obywatelstwa, ale traktowana była jak niewolnik.

• koloni (coloni)- dzierżawcy rolni, początkowo wolni, z czasem na stałe przypisani do ziemi (glebae adscripti) wraz z rodzicami. Taki stan prawny powstał w okresie dominatu.⁹ W związku z rozwojem terytorialnym i niewydajności systemu niewolniczego, latyfundyści oddawali działki w wieczystą dzierżawę. Dzierżawcy mieli pełną zdolność prawną, ale nie mogli opuszczać uprawnionego gruntu. Pozycja dziedziczna (po jednym z rodziców). Kolonem można było powstać przez zasiedzenie (30 lat) lub dobrowolnie.

• Addicti i nexi- osoby więzione przez długi. Addicti to niewypłacalni dłużnicy poddanie egzekucji osobistej, umieszczono ich w więzieniu prywatnym celem odpracowania długu. Nexi to więźniowie z tytułu zaciągnięcia pożyczki w starorzymskiej i uroczystej formie- nexum- dokonanej przy użyciu spiżu i wagi (per aes et libram) i niewywiązania się z niej, co prowadziło do tych samych skutków co przy addicti.

§ 60. Wolni

1. Obywatele rzymscy (civ es Romani)

1. nabycie obywatelstwa rzymskiego (status civitatis)

• nabycie obywatelstwa następowało w drodze przewidzianej przez prawo (tj. urodzenie), bądź na podstawie interwencji ustawodawcy, tj. nadania

• przez urodzenie- z rodziców pozostających w związku małżeńskim; jeśli ze związku pozamałżeńskiego- uzyskiwało obywatelstwo matki

• na drodze ustawy, później rozporządzenia cesarza było udzielane konkretnym osobom (np. weteranom) lub grupom osób¹⁰

• 212 r.- Constitutio Antoniniana Karakalli- wszyscy wolni mieszkańcy imperium otrzymali obywatelstwo

• utrata obywatelstwa- w przypadku utraty wolności, poprzez skazanie na karę banicji.

1. uprawnienia obywatela

publicznoprawne

prywatnoprawne

- ius suffragii- prawo udziału i głosowania na zgromadzeniach ludowych (prawo wyborcze czynne) - ius honorum- prawo bycia wybranym na urząd państwowy (prawo wyborcze bierne) - prawo noszenia (trójczłonowego) nazwiska rzymskiego - ius militiae- prawo i obowiązek służby w legionach - ius provocationis- prawo odwoływania się do zgromadzenia ludowego w wypadku nałożenia przez urzędnika kary śmierci lub wysokiej kary grzywny

- ius conubii- prawo zawierania związków małżeńskich - ius commercii- prawo udziału w obrocie gospodarczym i zawierania aktów prawnych - legis actio- prawo występowania przed sądem celem dochodzenia swoich roszczeń - patria potestas- prawo do sprawowania władzy ojca rodziny - testamenti factio activa- prawo do sporządzenia ważnego testamentu i prawo zostania dziedzicem testamentowym

2. Latini

• ludzie wolni, ale nie obywatele, dzieleni na kategorie:

• Latynowie dawni (Latini prisci)- mieszkańcy Lacjum, członkowie związku miast latyńskich. Posiadali commercium (prawo zawierania z Rzymianami ważnych aktów prawnych), małżeństw z Rzymiankami oraz legis actio. Przysługiwało im ograniczone ius suffragii. Mogli nabyć obywatelstwo osiedlając się w Rzymie (ius migrandi), uzyskując wysokie stanowisko w gminie.

• Latynowie osiedleni, kolonialni (Latini coloniarii)- Latynowie osiedleni w koloniach rządzących się prawem latyńskim

• Latynowie juniańscy (Latini Iuniani)- niewolnicy nieformalnie wyzwoleni lub wbrew przepisom lex Aelia Sentia. Lex Iunia Norbana (19 r.) nadała im prawną wolność i status Latynów kolonialnych. Posiadali ius commercii, ale byli całkowicie pozbawieni praw politycznych. Prawo justyniańskie przyznało im status obywateli rzymskich.

3. Peregrini

• wolni niebędący ani obywatelami ani Latynami, mieszkający na terenie państwa rzymskiego lub poza jego granicami- cudzoziemska ludność terytoriów włączonych do państwa rzymskiego.

• wyróżniano dwie kategorie:

• peregrini certae civitatis- cudzoziemcy gmin, którym pozostawiono pewną autonomię (głównie administrację i sądownictwo). Nie posiadali commercium ani praw publicznych. Między sobą rządzili się własnym prawem.

• peregrini dediticii- cudzoziemcy, których włączono do imperium w wyniku podboju. W rezultacie kapitulacji wobec Rzymian, nie przysługiwały im żadne uprawnienia, ani w zakresie prawa publicznego ani prywatnego. Wewnętrzna organizacja byłą niszczona, a ziemia stawała się państwowa (ager publicus). Do tej kategorii należeli również wyzwoleńcy, karani za ciężkie przestępstwa w czasie niewoli. Uzyskali obywatelstwo dopiero na mocy ustawy Justyniana w 530 r.

§ 61. Osoby sui iuris i alieni iuris

• sui iuris- osoba własnowolna- nie podlegała władzy w rodzinie. Jeśli był to mężczyzna, nosił tytuł pater familias. Nie zależała od wieku. Pozycję taką mogła mieć kobieta, jeśli nie polegała niczyjej władzy rodzinnej, nie mogła być jednak zwierzchnikiem rodziny.

• alieni iuris- osoba niezależnie od wieku i płci podlegała władzy familijnej: synowie, córki, dzieci adoptowane, osoby in mancipio, niewolnicy, żona.

§ 62. Inne przyczyny wpływające na zakres zdolności prawnej

1. Infamia

• wyróżniano dwa rodzaje infamii, tj. zmniejszenia honoru obywatelskiego:

• infamia immediata (bezpośrednia)- powstawał w skutek wykonywania pogardzanego zawodu, uznawanego za niegodny obywatela (prostytucja, aktorstwo, walka ze zwierzętami) lub dopuszczenie się czynu potępianego przez społeczeństwo (bigamia, naruszenie żałoby)

• infamia mediata (pośrednia)- w skutek zasądzenia w procesie karnym (np. z powodu dezercji) lub cywilnym z actiones famosae (powództw pociągających niesławę)

• uznani za infames nie mogli sprawować urzędów, pełnić funkcji sędziowskich, występować w charakterze świadka, doznawali ograniczeń w zakresie prawa spadkowego

2. Religia

• prześladowania w pierwszych wiekach były wszczynane przez cesarzy dla bezpieczeństwa państwa

• chrześcijanie odmawiali kultu cesarza, co było jednym z najcięższych przestępstw- obraza majestatu (crimen laesae maiestatis). Nakładano na nich różne kary z zakresu prawa publicznego.

• po uznaniu chrześcijaństwa za religię dozwoloną (313 r., Konstantyn Wielki), a następnie uznaniu jej za religię panującą (380 r., Teodozjusz Wielki) ustawodawstwo wprowadzało ograniczenia wobec innowierców. Żydzi, poganie¹¹, heretycy¹² nie mogli sprawować urzędów i posiadać niewolników-chrześcijan. Apostaci¹³ i heretycy nie mogli sporządzać testamentu i przyjmować darowizn, podlegali infamii. Małżeństwa chrześcijan i Żydów były zabronione.

II. Osoby prawne

Osoba prawna- jednostka organizacyjna powołana do określonych celów, posiadająca osobowość praną.

§ 63. Korporacje

• osoby prawne- podmioty niefizyczne, którym prawo przyznało podmiotowość prawną.

• prawo rzymskie nie znało tego terminu ani nie wypracowało jego teorii, ale stworzyło jej podstawy

• pojęcie osoby prawnej kształtowało się w odniesieniu do gmin miejskich (municipia), które przed włączeniem do imperium, tworzyły niezależne organizmy. Po inkorporowaniu zachowały własne samorządy, sądownicto, samodzielność gospodarczą. Pretor nadał im zdolność procesową (ich reprezentanci mogli występować w sądzie. Z czasem zaczęły wykonywać także inne czynności prawne i zaczęto je pojmować jako odrębne podmioty prawa.

• na wzór gmin podmiotowość prawną zaczęto przyznawać stowarzyszeniom (societas, corpora, collegia). Były to zespoły osób zjednoczonych dla osiągnięcia pewnego celu (np. stowarzyszenie rzemieślników, pogrzebowe). W późnym cesarstwie przynależność do niekutych korporacji zawodowych było obowiązkowa.

• korporacje posiadały majątek oddzielony od majątku członków i stanowił on własność związku a nie członków

• na zewnątrz korporację reprezentował syndyk

• Tres faciunt collegium.- Trzej tworzą związek. Do powołania związku konieczne były 3 osoby.

Ulpian:

Co należy się całości, to nie należy się jednostkom, ani też jednostki nie są zobowiązane do tego, do czego est zobowiązany związek.

• niejasne jest jak traktowano państwo- rozporządzało własnym odrębnym majątkiem (res publice populi Romani), prowadziło działalność gospodarczą, ale opierało się na normach prawa publicznego

• w okresie pryncypatu jako osobę prawną zaczęto traktować skarb państwa, pozostający w gestii cesarza.

§ 64. Fundacje

• zakłady (fundacje)- wyodrębnione masy majątkowe przeznaczone dla pewnych celów użyteczności publicznej

• podmiotowość prawną zaczęły zdobywać w okresie cesarstwa. Początkowo majątki takie powierzane były stowarzyszeniom, miastom lub osobom prywatnym i nie miały charakteru fundacji samodzielnej. Obdarowany zobowiązywał się przeznaczyć środki na dany cel (fundacja powiernicza).

• od IV w. podmiotowość prawną uzyskały instytucje kościelne (mogły nabywać majątek). Kościołowi, który organizował działalność charytatywną powierzano pewne masy majątkowe na cele religijne i dobroczynne.

• nie wiadomo czy były traktowane jako odrębne osoby prawne, choć w prawie justyniańskich znalazło się wiele unormować w te kwestii

III. Zdolność do czynności prawnych

§ 65. Pojęcie zdolności do czynności prawnych

• zdolność do czynności prawnych- zdolność do samodzielnego dokonywania ważnych czynności prawnych i nabywania w skutek tego praw lub zaciągania zobowiązań¹⁴

• ze względu na wiek, płeć, chorobę umysłową i marnotrawstwo wyróżniano:

• brak zdolności do czynności prawnych (dzieci do 7 roku życia, chorzy umysłowo)

• ograniczoną zdolność doz czynności prawnych (niedojrzali, kobiety, marnotrawcy)

• pełną zdolność do czynności prawnych (dojrzali)

§ 66. Ograniczenia zdolności do czynności prawnych

1. Wiek

• na podstawie kryterium wieku ukształtowały się 4 następujące kategorie:

• dzieci (infantes, do 7 roku życia)

• niedojrzali (impuberes, kobiety do 12 roku życia, mężczyźni do 14 roku życia)

• dojrzali poniżej 25 roku życia (puberes minores viginti quinque annis)

• dojrzali powyżej 25 roku życia (puberes maiores viginti quinque annis)

1. Dzieci- brak zdolności do czynności prawnych, nie odpowiadały za czyny bezprawne. Granica 7 lat przyjęta w prawie justyniańskim.

2. Niedojrzali- osoby, które osiągnęły pewien poziom umysłowy, który zależał od rozwoju fizycznego, który należało w każdym przypadku stwierdzić przez oględziny ciała (wg szkoły Sabinianów). Prokulianie głosili przyjęty w prawie klasycznym pogląd o granicach wiekowych. Ograniczona zdolność do czynności prawnych. Samodzielne (bez zgody opiekuna) mogli jedynie dokonywać czynności polepszających ich sytuację prawno-majątkową.¹⁵

3. Dojrzali poniżej 25 roku życia- podział wprowadzony w czasie dynamicznego rozwoju gospodarczego przez lex Laetoria (ok. 192 r. p.n.e.) wprowadzając jednocześnie skargę penalną wobec tych dojrzałych, którzy wobec małoletnich sui iuris poiżej 25 roku życia dopuścili się oszustwa wykorzystując brak doświadczenia i nieznajomość prawa.

4. Dojrzali powyżej 25 roku życia- pełna zdolność do czynności prawnych

2. Choroba umysłowa

• brak zdolności do czynności prawnych

Ustawa XII tablic:

Jeśli jest chory umysłowo, nich nad nim i jego majątkiem mają władzę agnaci i członkowie rodu.

Paulus:

[…] chory umysłowo nie może zawierać żadnej czynności prawnej […]

Gajus:

Chory umysłowo nie może dokonać żadnej czynności prawnej, ponieważ nie rozumie, co czyni.

• niezależnie od wieku byli poddani takiemu samemu rygorowi jak infantes

• jeśli chory był osobą sui iuris przyznawano mu kuratora (cura furiosi), który miał pieczę nad nim i zarządzał jego majątkiem. Kuratela przyznawana była jego najbliższym krewnym.

• w okresie przejściowego ustąpienia choroby mógł ważnie dokonywać czynności prawnych.

3. Płeć

• kobiety miały ograniczoną zdolność do czynności prawnych- do 12 roku życia z racji na wiek, później z racji na płeć

• kobiety nie mogły sparować władzy w rodzinie, dokonywać adopcji, (poza pewnymi wyjątkami) sprawować opieki nad niedojrzałymi

• z racji płci były poddawane opiece prawnej- nie mogły samodzielnie (bez zgody opiekuna) dokonywać wielu ważnych czynności prawnych

4. Marnotrawstwo

• marnotrawcy (prodigi)- osoby lekkomyślnie trwoniące majątek rodziny, zwłaszcza odziedziczony narażając przez to swojarodzine

• ich położenie podobne do położenia niedojrzałych

• początkowo (w czasach republiki) na podstawie żądania osób zainteresowanych, pretor wydawał postanowienie (interdykt) odbierający marnotrawcy zarząd majątku i oddawano go pod kuratelę.

• później nie mogli oni samodzielnie dokonywać obciążających ich majątek bez współdziałania kuratora, ale mogli dokonywać czynności przysparzających

IV. Czynności prawne

§ 67. Pojęcie, rodzaje i skutki czynności prawnych

1. Zdarzenie prawne – działania – czynności prawne

• jurysprudencja rzymska nie stworzyła teorii czynności prawnych

• czynności prawne zaliczane są do zdarzeń prawnych, do których należy każde zdarzenie faktyczne wywołujące z mocy prawa skutek prawny

• zdarzenia prawne mogą być niezależne od ludzkiego zachowania (śmierć, urodzenie) lub zależne (tj. działania)

• należy odróżnić działania sprzeczne z prawem (kradzież) od zgodnych z prawem (zawarcie umowy kupna-sprzedaży)

• najważniejszą grupę wśród działań zgodnych z prawem stanowią czynności prawne

• czynność prawna- oświadczenie woli, zmierzające do wywołania zamierzonych skutków prawnych, którymi są: powstanie, zmiana lub wygaśnięcie stosunku prawnego

• oświadczenie woli- zewnętrzny objaw woli danej osoby dokonania określonej czynności prawnej. Oświadczenie woli może być objawiona w sposób formalny (uroczysty, tj. w formie określonej przez prawo) lub nieformalny (bez zachowania uroczystej formy). Nieformalne oświadczenie woli może być dokonane bezpośrednio (wyraźnie, np. za pomocą słów) lub w sposób dorozumiany (z działań danej osoby można wnioskować że ma wolę dokonania danej czynności prawnej).

2. Rodzaje czynności prawnych

• jedno- i dwustronne- w zależności od tego czy do wywołania skutków prawnych wystarczyło oświadczenie tylko jednej strony (wyzwolenie niewolnika) czy też nie (umowa kupna sprzedaży)

• między żyjącymi (Inter vivos) i na wypadek śmierci (mortis causa)- w zależności od tego kiedy następowały skutki (pożyczka- wykonanie testamentu)

• rozporządzające i zobowiązujące- rozporządzające powodowały bezpośrednie przeniesienie, obciążenie lub zniesienie prawa majątkowego osoby dokonującej czynności (przeniesienie prawa własności). Zobowiązujące były skierowana na powstanie zobowiązania (przyrzeczenie ustanowienia posagu).

• odpłatne i nieodpłatne- w odpłatnych świadczenie było obustronne (umowa kupna sprzedaży, korzyść majątkowa za korzyść majątkowa). W nieodpłatnych nie było odwzajemnienia stanowiącego równowartość otrzymanej korzyści (darowizna)

• przyczynowe i abstrakcyjne- przyczynowymi (kazualnymi) to takie, których skuteczność zależała od pewnej causa (przyczyny prawnej). Abstrakcyjne wywoływały skutki prawne niezależnie od przyczyny prawnej ich zawarcia

3. Skutki

• skutkiem czynności prawnej może być nabycie (pierwotne lub pochodne), zmiana lub utrata jakiegoś prawa podmiotowego

• nabycie

• pierwotne, gdy nabywca nie uzyskiwał prawa podmiotowego od określonej osoby, nie było uzależnione od tego, że wcześnie przysługiwało poprzednikowi (np. zawłaszczenie rzeczy niczyjej- occupatio)

• pochodne (successio), gdy nabywca na bywał prawo od poprzednika, który przenosił prawo na nabywcę. Ważność zależała od tego przy przenoszącemu przysługiwało przenoszone prawo:

Nikt nie może przenosić na drugiego więcej prawa niż sam posiada.

• pod tytułem ogólnym (sukcesja uniwersalna)- nabywca na podstawie jednej czynności prawnej nabywał ogól praw majątkowych (np. dziedziczenie)

• pod tytułem szczegółowym (sukcesja syngularna)- nabywca nabywał pojedyncze, indywidualnie oznaczone prawa od zbywcy, każde na podstawie osobnej czynności prawnej

• translatywne- przeniesione prawo nie przekształcało się, tj. przenoszone było prawo poprzednio już istniejące prawo (np. sprzedaż)

• konstytutywne- zbywca z przysługującego mu szerszego prawa podmiotowego ustanawiał nowe, węższe prawo przenosząc je jednocześnie na nabywcę (najem)

4. Nieważność

• nieważna byłą ta czynność prawna, która z powodu braku istotnych wymogów nie wywoływała żadnych skutków prawnych

• nieważność bezwzględna następowała na skutek:

  • braku zdolności do czynności prawnych u osoby dokonującej czynności

  • sprzeczności oświadczenia woli z prawem lub dobrym obyczajem

  • zaistnienia niektórych wad oświadczenia woli

  • niedochowania formy zawarcia czynności prawnych

• nieważna bezwzględnie czynność prawna nie wywoływała skutków, byłą nieważna od samego początku i z mocy prawa (ex lege)

• czynność prawna była ważna, ale zaskarżalna była ważna, o ile osoba zainteresowana w wyznaczonym terminie nie wystąpiła o jej unieważnienie. W przypadku zaskarżenia, mogło nastąpić unieważnienie czynności: od momentu jej dokonania (ex tunc- od wtedy) lub od chwili unieważnienia (ex nunc- od teraz)

5. Konwalidacja i konwersja

• nieważnej czynność prawnej nie można było uzdrowić

Paulus:

To, co od początku jest wadliwe, nie może zostać uzdrowione z upływem czasu.

• w sytuacjach wyjątkowych dopuszczano:

• konwalidację (uzdrowienie)- uznanie jej z mocą wsteczną za czynność ważną skutek zaistnienia późniejszych faktów (np. nieważna darowizna między małżonkami, która w następstwie śmierci darczyńcy stawała się ważną¹⁶)

• konwersję (przekształcenie)- przemiana nieważnej czynności przez nadanie jej, przynajmniej częściowo, innych skutków niż były zamierzone przy dokonywaniu czynności prawnej (np. utrzymanie nieważnego testamentu z mocy jego kodycylu)

§ 68. Wady oświadczenia woli

1. Pojęcie wady oświadczenia woli

• niezgodność oświadczenia woli wyrażonego na zewnątrz z wolą wewnętrzną, co mogło prowadzić do jej nieważności

• świadoma (rozmyślna)

• oświadczenie woli nie na serio (per iocum),

• symulacja (simulatio)

• zastrzeżenie potajemnego (reservatio mentalis)

• nieświadoma (nierozmyślna)- pomyłka lub błąd

2. Świadoma niezgodność pomiędzy wolą a jej oświadczeniem

1. oświadczenie woli nie na serio- jednostronnie zamierzonej, lecz w przekonaniu osoby składającej oświadczenie dostatecznie objawionej niezgodności woli (np. w czasie zabawy). Nie pociągało za sobą żadnych skutków prawnych.

2. zastrzeżenie potajemne- jednostronnie zamierzona i przemilczana niezgodność woli, przy czym owa rozbieżność nie była nikomu znana. Nie miała żadnego znaczenia prawnego.

3. symulacja- strony wykluczały skutki dokonywanej czynności prawnej,

• bezwzględna- strony umówiły się, że czynność prawną, jaką zawierają dla pozoru, nie będzie powodować dla nich żadnych skutków prawnych (małżeństwo dla nazwiska)

• względna- strony umawiały się, że dana czynność prawna ma powodować inne skutki niż te, które wynikają z jej treści (darowizna pod pozorem sprzedaży). Czynność taka była i jest ważna współcześnie.

3. Nieświadoma niezgodność pomiędzy wolą a jej oświadczeniem

1. pomyłka

• oświadczający wolę nie rozumiał własnego oświadczenia, nie chciał go złożyć i w skutek tego oświadczyło innego niż zamierzał

• oświadczenie nieudane, np. z powodu pomyłki językowej, z której oświadczający nie zdawał sobie sprawy

1. błąd (error)

• mylne wyobrażenie o rzeczywistym stanie rzeczy

• osoba składająca oświadczenie woli myliła się co do różnych okoliczności towarzyszących dokonywaniu czynności prawnych lub miała mylne wyobrażenie o treści czynności prawnej

• rodzaje błędów

• error in negatio- błąd co do rodzaju czynności prawnej (ktoś podpisał umowę kupna-sprzedaży myśląc, że to umowa najmu)

• error in persona- błąd co do tożsamości osoby, z którą miał być zawarty akt prawny, lub której miały dotyczyć skutki tego aktu (np. do spadku ktoś powołał błędnie Tytusa zamiast Lucjusza)

• error in corpore- błąd co do tożsamości (identyczności) przedmiotu (np. ktoś kupił ocet sądząc, że to wino)

• error in materia- błąd co do materii przedmiotu (np. pozłacany zamiast ze złota)

• error in qualitate- błąd co do jakości przedmiotu czynności prawnej (np. kwaśne mleko zamiast dobrego)

• error in nomie- błąd co do nazwy, niewłaściwego oznaczenia przedmiotu

• poszczególne przypadki błędów były rozważane przez jurysprudencje kazuistycznie

• w prawie klasycznym przyjmowano, że pomyłka in negatio, in persona oraz in corpore zazwyczaj powodowały nieważność czynności prawnej

1. Ignorantia iuris

• błąd mylnego wyobrażenia co do obowiązującego prawa (error iuris) lub na tym, że ktoś nie znał normy prawnej (ignorantia iuris)

• błąd co do prawa nie wpływała ważność czynności prawnej

• błąd był jednak uwzględniany wobec pewnych kategorii osób takich, jak: małoletni, osoby o niskim poziomie rozwoju intelektualnego, kobiety, żołnierze

4. Dolus i metus

1. pobudka w czynności prawnej

• wg ius civile bez znaczenia były pobudki i zasadność motywów wywołujące wolę zawarcia czynności prawnej zgodnie z zasadą:

Falsa causa non nocet. – Fałszywa pobudka nie szkodzi.

• w prawie pretorskim wyjątek od tej zasady stanowił dolus i metus

1. Dolus

• podstęp, oszustwo- świadome działanie mające na celu oszukanie drugiej osoby

• czynność tak zawarta była ważna, ale pretor udzielał poszkodowanemu specjalnych środków procesowych:

• actio doli- skarga przysługująca poszkodowanemu, który wykonał już zobowiązanie powstałe z aktu prawnego dokonanego pod wpływem dolus. Z pomocą tej skargi można byo dochodzić wyrównania szkody. Zasądzenie powodowało infamię.

• expectio doli- zarzut procesowy przeciwko powództwu działającego podstępnie o wykonanie czynności prawnej dokonanej pod wpływem dolus.

• restitutio in integruj propter dolum- poszkodowany mógł dochodzić przewrócenia do stanu sprzed dokonania oszukańczej czynności prawnej

1. Metus

• obawa, bojaźń- czynność prawna została zawarta pod wpływem bojaźni wywołanej groźbą (vis ac metus) innej osoby

• należy odróżnić przymus psychiczny (vis compulsiva) od przymusu fizycznego (vis absoluta)

• dokonanie czynności pod wpływem przymusu fizycznego- z powodu braku oświadczenia woli- nie rodziło żadnych skutków prawnych

• groźba powinna być zwłaszcza:

• bezprawna (nie była nią groźba zaskarżenia do sądu)

• poważna (dotyczyła poważnej szkody dla osoby zagrożonej)

• bezpośrednia (zagrożony musiał się liczyć z rychłym jej wykonaniem)

• uzasadniona (mogła przestraszyć człowieka odważnego)

• według ius civile czynność prawna dokonana pod wpływem przymusu psychicznego była ważna, chociaż zaskarżalna.

• jurysprudencja klasyczna przyjmowała zasadę, iż mimo przymusu oświadczenie woli było wyrazem woli wewnętrznej

• prawo pretorskie uznało metus za przestępstwo i pretor udzielał poszkodowanemu środków prawnych:

• actio quo metus causa- skarga przeciwko osobie grożącej oraz osobom trzecim odnoszącym korzyść z czynności zawartej pod groźbą. Poszkodowany mógł domagać się zasądzenia zadośćuczynienia w pieniądzu.

• expectio quod metus causa- zarzut procesowy, stosowany przez pozwanego przeciwko powodowi domagającemu się realizacji wymuszonej groźbą czynności prawnej

• restitutio in integrum propter metum- poszkodowany mógł dochodzić przywrócenia do stanu sprzed dokonania wymuszonej groźbą czynności prawnej

§ 69. Treść czynności prawnych

1. Elementy treści czynności prawnej

• przedmiotowo istotne (essentialia negotii)- elementy niezbędne do powstania danej czynności prawnej (np. cena w umowie kupna-sprzedaży)

• przedmiotowo nieistotne (naturalia negoti)- elementy treści czynności prawnej zależne od woli stron, elementy te regulowane były przez normy prawa względnie obowiązującego i nie były istotne dla ważności danej czynności (odpowiedzialność z tytułu wady sprzedawanej rzeczy)

• podmiotowo istotne (accidentalia negoti)- dodatkowa postanowienia szczególne (klauzule) istotne dla stron i przez nie wprowadzone do treści czynności prawnych (np. termin zapłaty ceny). Najczęściej umieszczane klauzule to:

• warunek (condicio)

• termin (dies)

• polecenie (modus)

2. Warunek

• zdarzenie przyszłe, od którego strony uzależniały skuteczność czynności prawnej

• jurysprudencja wyróżniła następujące typy:

• warunek zawieszający (condicio suspensiva) lub rozwiązujący (condicio resolutiva)

• zawieszający- skutki danej czynności zależą od zaistnienia zdarzenia przyszłego niepewnego (otrzymasz zaliczenie, jeśli zdasz egzamin)

• rozwiązujący- po spełnieniu się zdarzenia skutki prawne ustają (koniec studiowania jeśli nie zdasz sesji)

• warunek potestatywny (condicio potestativa), losowy (condicio casualis) lub mieszany (condicio mixta)

• potestatywny- niepewne zdarzenie było zależne od woli osoby działającej (dam ci książkę, jeśli już pójdziesz)

• losowy- zdarzenie było niezależne od woli warunkowo uprawnionego (pojadę, jeśli nie będzie padać)

• mieszany- zdarzenie niepewne było zależne częściowo od woli osoby dokonującej czynności prawnej, częściowo od przypadku (dam ci dom, jeśli ożenisz się jesienią Kalpurnią)

• warunek dodatki (pozytywny) lub ujemny (negatywny)

• dodatni- przyszłe niepewne zdarzenie polegało na zmianie istniejącego stanu rzeczy, jeśli coś się stanie (dam 100 sesterców, jeśli Paulus zostanie cenzorem)

• ujemny- przyszłe zdarzenie polegało na utrzymaniu istniejącego stanu rzeczy, jeśli coś się nie stanie (dam 100 sesterców, jeśli Paulus nie zostanie cenzorem)

3. Termin

• przyszłe i pewne zdarzenie, od którego Stroby uzależniają rozpoczęcie lub wygaśnięcie skutków czynności prawnych

• przy warunku zdarzenie przyszłe jest niepewne, przy terminie pewne

• można wyróżnić następujące rodzaje terminów:

• termin zawieszający (początkowy, dies a quo), z którego upływem następuje skuteczność czynność prawnej (wynajęcie mieszkania od 1 stycznia)

• termin rozwiązujący (końcowy, dies ad quem), z którego upływem ustaje skuteczność czynności prawnej (wynajęcie mieszkania do 30 stycznia)

4. Polecenie

• klauzula zawarta w czynności prawnej nieodpłatnej, nakładającą na osobę otrzymującą przysporzenie (np. wyzwolenia) obowiązek pewnego zachowania się (np. świadczenie pewnych usług przez wyzwolonego)

• początkowo wypełnienie polecenia miało charakter raczej moralny i nie ograniczało skuteczności czynności prawnej, do której było dodane; w prawie justyniańskich dopuszczono możliwość jego wymuszenia drogą procesu lub przymusu administracyjnego

§ 70. Zastępstwo

• czynność prawna może być dokonana również za pośrednictwem innej osoby, czyli zastępcy

• w prawie rzymskim nie znano zastępstwa bezpośredniego (dzisiaj zwanego przedstawicielstwem) polegającego na tym, że zawarcie aktu prawnego następuje w imieniu oraz w interesie drugiej osoby

• rzymskie ius civile nie wykształciła takiego przedstawicielstwa, gdyż wiele potrzeb gospodarczych zaspakajano przez przedstawicieli naturalnych (przymusowych)- zwierzchników rodzin

• praktykowane było zastępstwo pośrednie- zastępca dokonywał czynności w interesie osoby zainteresowanej, ale we własnym imieniu. Sam zastępca stawał się zobowiązany (uprawniony), a następnie w drodze nowej umowy przenosił nabyte prawa na osobę zastępowaną (cognitor i prokurator w procesie formułkowym, tutor i curator w prawie rodzinnym)

• zastępcą nie był posłaniec (nuntius)- nie oświadczał on w ogóle własnej woli, ale przekazywał oświadczenie innej osoby

---

1. W języku nieprawniczym oznaczała maskę noszoną przez aktora.↩

2. Za osoby nie uznawano płodów poronionych (abortus) oraz nie mających kształtu ludzkiego (monstrum et prodigium)↩

3. Caput- głowa, w sensie przenośnym oznaczenie osobowości prawnej.↩

4. Postliminium- powrót poza próg.↩

5. Zasadę ustanawiała lex Cornelia wydana ok. roku 80 p.n.e. z inicjatywy Korneliusza Sulli. Przed jej wydaniem nie mogło nastąpić dziedziczenie po obywatelu, który zmarł w niewoli, gdyż niewolnicy nie mieli podmiotowości prawnej i nie istniało dziedziczenie po nich.↩

6. Jeńcy sprzedawani byli w drodze licytacji lub służyli państwu (servi publici).↩

7. Dziecko takie stawało się własnością pana matki.↩

8. Od lex Inunia Norbana z 19 r.- nadanie tak wyzwolonym prawnej wolności, ale bez przyznania obywatelstwa, lecz statusu Latini Iuniani.↩

9. W związku z rozwojem terytorialnym i niewydajności systemu niewolniczego, latyfundyści oddawali działki w wieczystą dzierżawę.↩

10. Np. mieszkańcom Italii na podstawie lex Plautia Pepiria w 89 r. p.n.e.↩

11. Wyznawcy religii starorzymskiej.↩

12. Wyznawcy religii nieuznanej przez Kościół za prawowierną.↩

13. Odstępcy od wiary.↩

14. Różnica między zdolnością prawną a zdolnością do czynności prawnych- osoba była wyposażona w pewne prawa i obowiązki, ale nie koniecznie musiała mieć możność ich nabywania czy utraty. Np. chory umysłowo mógł posiadać majątek, ale nie mógł go zbyć.↩

15. Jeśli zawarta została umowa obciążająca majątkowo niedojrzałego, uznawano, że umowa jest ważna tylko w zakresie przysporzenia- np. nabywał prawo domagania się wydania danej rzeczy, ale nie zaciągał jednocześnie zobowiązania do wykonania świadczenia wzajemnego (zapłaty). Byłą to tzw. czynność prawa kulejącego. Umowa taka mogła stać się ważna, jeśli zatwierdził ją opiekun małoletniego (konwalidacja) lub sam „małoletni” po osiągnięciu pełnoletniości.↩

16. Darowizny między małżonkami były zabronione.↩