Promocja zdrowia w
chorobach
nowotworowych



W Polsce nowotwory są przyczyną
ponad 25% wszystkich zgonów u
mężczyzn i 21,5% u kobiet.



W 2000 r. na nowotwory złośliwe
zachorowało około 120 000 osób i
zmarło z tego powodu 84 600 chorych.



Dynamika wzrostu liczby zachorowań i
zgonów w Polsce należy do
najwyższych w Europie.

Dane dotyczące zagrożenia nowotworami w Polsce:



Z 16 wojewódzkich rejestrów nowotworów i Krajowy Rejestr No

wotworów - karty zgłoszenia nowotworu



Z urzędów stanu cywilnego i Głównego Urzędu Statystycznego,

które dysponują danymi zawartymi w kartach zgonów.



Część zachorowań jest rejestrowana tylko na podstawie

kart zgonów.



Niektóre zgony (od 3,3 do 12,7%) są zgłaszane jako

spowodowane nowotworami bez określenia ich lokalizacji

narządowej.



Duży odsetek nowotworów nie jest weryfikowany

histologicznie.



Część zgonów zarejestrowana jako wynik chorób innych

niż onkologiczne mogła być spowodowana

nierozpoznanymi nowotworami.

Dane epidemiologiczne przedstawia się z użyciem

podstawowych mierników rozpowszechnienia chorób :



1. Współczynnik zapadalności (zachorowalności)

-liczba zgłaszanych po raz pierwszy w danym roku

kalendarzowym nowych zachorowań (chorzy

"pierwszorazowi") na 100000 badanej populacji.



2. Współczynnik chorobowości - liczba wszystkich

chorych obserwowanych w danym roku kalendarzowym

(chorzy "pierwszorazowi" zarejestrowani w danym roku

oraz inni żyjący chorzy, zarejestrowani w ubiegłych

latach) na 100 000 badanej populacji.



3. Współczynnik umieralności - liczba zgonów

spowodowanych obserwowaną chorobą w danym roku

kalendarzowym na 100000 ludności.

Dane epidemiologiczne przedstawia się z użyciem

podstawowych mierników rozpowszechnienia

chorób:

4. Współczynnik śmiertelności - wyraża stosunek

umieralności do zapadalności i obrazuje szanse na

wyleczenie.



5. Wskaźnik struktury - odzwierciedla udział zachorowań

lub zgonów na dany nowotwór wśród liczby zachorowań

czy zgonów spowodowanych wszystkimi nowotworami.



6. Potencjalnie utracone lata życia - suma liczby lat,

jakich doczekałyby osoby umierające z powodu tej

choroby, gdyby cechowały się przeciętnym dalszym

trwaniem życia.



Wiek jest jednym z najważniejszych

czynników określających ryzyko

zachorowania na choroby nowotworowe.



Dla większości nowotworów współczynniki

zachorowalności wzrastają wraz z wiekiem

wg skali logarytmicznej.



W ostatnim dziesięcioleciu obserwuje się

wzrastający udział nowotworów w strukturze

przyczyn zgonów, natomiast maleje udział

chorób zakaźnych i pasożytniczych, a od 5

lat również chorób układu krążenia.

W populacji mężczyzn w Polsce:



w 1963 r. najczęściej występującymi
nowotworami złośliwymi były rak
żołądka, płuca, wargi, jelita grubego,
krtani, pęcherza moczowego, gruczołu
krokowego i przełyku.



Od 1971 r. na pierwszym miejscu pod
względem częstości występowania
znajdował się rak płuca, jelita grubego i
gruczołu krokowego.

W populacji kobiet w Polsce:



W 1963 r. najczęstszymi nowotworami były:

rak szyjki macicy, piersi, żołądka i jajnika.



Od tego czasu notowany jest wzrost liczby

zachorowań na raka piersi, jelita grubego i

płuca.



Szczególnie niepokojący jest

dziewięciokrotny wzrost liczby zachorowań

na raka płuca, ściśle związany z

dynamicznym wzrostem liczby kobiet

palących tytoń.

Przyrost liczby zachorowań na nowotwory złośliwe

wynika z kilku przyczyn:



wzrost liczby ludności (od 1963 do 2000 r. o około
8 milionów);



starzenia się ludności - szczególne powyżej 65 r.



wzrost narażenia na czynniki rakotwórcze i zmiany
stylu życia sprzyjające powstawaniu nowotworów
złośliwych (palenie tytoniu, wysokoenergetyczna
dieta bogatotłuszczowa i ubogobłonnikowa);



brak populacyjnych programów badań
przesiewowych.



W latach 1963-2000 stwierdzono
trzykrotny wzrost liczby zgonów u
mężczyzn i ponad dwa razy więcej
zgonów u kobiet.



Liczba zachorowań wzrosła w większym
stopniu u mężczyzn: prawie
czterokrotnie.



Zachorowania u kobiet wzrosły w
analizowanym okresie o 150%.



W latach 1985-2001 w Dolnośląskim Rejestrze

Nowotworów zarejestrowano wzrost liczby zachorowań

u mężczyzn o 2,8% rocznie, a u kobiet o 3,3%.



U mężczyzn najszybciej rosły zachorowania na

nowotwory złośliwe pęcherza moczowego (średnio o

15,1 % rocznie), gruczołu krokowego (13,2%), okrężnicy

(12,6%) i nerki (8,1 %). Istnieje malejący trend

zachorowań na nowotwory żołądka i krtani (poniżej 1 %

rocznie).



Na Dolnym Śląsku u kobiet najszybciej rosła liczba

zachorowań na nowotwory złośliwe jelita grubego

(średnio 11,8% rocznie), płuca (8,2%), piersi (6,2%) i

odbytnicy (4,5%).



Malały zachorowania na nowotwory złośliwe żołądka i

szyjki macicy (1-2% rocznie).

Pięcioletnie standaryzowane
przeżycia od momentu diagnozy
w %

Pięcioletnie standaryzowane
przeżycia od momentu diagnozy
w %

Profilaktyka nowotworów.



Profilaktyka pierwotna.



Profilaktyka pierwotna nowotworów ma na celu

zmniejszenie umieralności i zapadalności na

nowotwory złośliwe poprzez unikanie czynników

ryzyka i promowanie czynników ochronnych.



Różnice częstości występowania nowotworów na

różnych obszarach geograficznych i badania

wpływu migracji populacji na zapadalność

sugerują, że nowotworom można zapobiegać

poprzez modyfikację osobniczych nawyków oraz

czynników środowiskowych.



W przypadku wielu czynników ryzyka ich

wyeliminowanie lub modyfikacja nie są możliwe.



Strategia postępowania w profilaktyce

nowotworów obejmuje:



zmianę nawyków żywieniowych i

zdrowy tryb życia;



ocenę predyspozycji genetycznych;



unikanie karcinogenów;



modyfikację metabolizmu i efektów

działania karcinogenów;



leczenie zmian przednowotworowych.



Najważniejszym zadaniem w profilaktyce
pierwotnej nowotworów jest bez wątpienia
redukcja ekspozycji na dym tytoniowy (dotyczy
to zarówno; aktywnego palenia, jak i narażenia
biernego). Około 40% dorosłych mężczyzn i
25% kobiet codziennie pali tytoń.



Szacuje się, że 60% nowotworów u mężczyzn w
wieku 39-69 lat jest następstwem narażenia na
dym tytoniowy (rak płuca, krtani, jamy ustnej,
przełyku, pęcherza moczowego, moczowodów i
miedniczki nerkowej oraz trzustki).

Profilaktyka wtórna.



Profilaktyka wtórna nowotworów (badania
przesiewowe) to masowe badania
zmierzające do wczesnego wykrycia
choroby nowotworowej u osób bez
objawów choroby i zmniejszenia
związanej z nią umieralności. W
niektórych przypadkach dzięki
wczesnemu wykryciu choroby możliwe
jest zastosowanie mniej okaleczającego
leczenia.

Profilaktyka trzeciej fazy



Profilaktyka trzeciej fazy polega na

przeciwdziałaniu - przez działania rehabilitacyjne -

nasilania się inwalidztwa, będącego następstwem

choroby nowotworowej.



Działania te obejmują postępowanie medyczne i

psychospołeczne.



W onkologii szczególnie istotne są: opieka nad

pacjentami ze stomią, prawidłowe protezowanie,

zabiegi odtwórcze, przeciwdziałanie obrzękom

pacjentów po radioterapii, limfadenektomiach i

rozległych zabiegach operacyjnych oraz opieka

psychologiczna.

Aktualne zalecenia dotyczące
profilaktyki pierwotnej i wtórnej
nowotworów.



Metody profilaktyki pierwotnej raka piersi:



zmniejszenie ekspozycji piersi na

promieniowanie jonizujące (np. zdjęć klatki

piersiowej);



ćwiczenia fizyczne, ciężka praca fizyczna;



unikanie alkoholu, diety bogatej w tłuszcze,

wzrostu masy ciała, ekspozycji na insektycydy;



unikanie stosowania doustnych środków

antykoncepcyjnych i hormonalnej terapii

zastępczej;



donoszona ciąża (szczególnie przed 20 rokiem

życia);



usunięcie jajników.



Obustronna profilaktyczna
mastektomia zmniejsza ryzyko
zgonu z powodu raka piersi u
kobiet z rodzinnym obciążeniem
tym nowotworem o około 81-100
%, jednak metoda ta nie może
być polecana do rutynowego
stosowania.



Badania przesiewowe polegające na wykonaniu

mammografii lub mammografii i klinicznego badania

piersi redukują umieralność z powodu raka piersi u

kobiet w wieku 50-69 lat o ok. 30%. Nie ma pewności

co do efektywności takiego postępowania u kobiet

młodszych (40-49 lat) i po 70 roku życia (pomimo to

rutynowe badania mammograficzne zalecane są w obu

tych grupach wiekowych).



Zaleca się wykonywanie corocznej mammografii po 40

roku życia. Dodatkową korzyść w postaci zmniejszenia

umieralności o 5-20% można osiągnąć uzupełniając ją

o kliniczne badanie piersi. Rekomendacje obejmują

dodatkowo kliniczne badanie piersi co 3 lata u kobiet w

wieku 20-39 lat i corocznie po 40 roku życia oraz

samobadanie piersi raz w miesiącu od 20 roku życia.

Rak i czerniak skóry



W celu redukcji zachorowań na czerniaka skóry

wskazane jest unikanie oparzeń słonecznych

(szczególnie w dzieciństwie i u nastolatków)

oraz minimalizacja całkowitej skumulowanej

dawki pochłoniętego promieniowania UV.



Redukcja ekspozycji na ultrafiolet zmniejsza

również liczbę zachorowań na raka skóry.



Redukcja ekspozycji na ultrafiolet:



unikanie promieniowania słonecznego w godzinach

jego największej aktywności



ubieranie w momencie narażenia ubrań ochronnych .



Rozpoznanie raka i czerniaka skóry badaniem

fizykalnym najczęściej nie sprawia problemów,

leczenie we wczesnych stadiach zaawansowania

jest za zwyczaj nieskomplikowane i przynosi

bardzo dobre efekty.



American Cancer Society zaleca dokładne

badanie skóry co 3 lata u osób w wieku od 20 do

40 lat oraz coroczne powyżej 40 roku życia, a

także propagowanie samobadania skóry.



Polski Komitet Zwalczania Raka zaleca: coroczne

fizykalne badanie lekarskie u osób po 14 roku

życia oraz propagowanie samobadania skóry.

.

Rak jamy ustnej



Tytoń (papierosy, fajki, cygara, tytoń do żucia) jest

odpowiedzialny za około 90 % raków jamy ustnej u

mężczyzn i około 60 % u kobiet.



Ryzyko zachorowania wzrasta proporcjonalnie do

ilości zużywanego dziennie tytoniu.



Spożywanie alkoholu (zwłaszcza

wysokoprocentowego i piwa) jest drugim głównym

czynnikiem ryzyka raka jamy ustnej - ryzyko

wzrasta proporcjonalnie do ilości konsumowanego

alkoholu.



Równoczesne używanie alkoholu i tytoniu jest

związane ze znacznie większym zagrożeniem, niż

wynikałoby to z prostego zsumowania ich działania

biologicznego.



W profilaktyce zaleca się:



unikanie stosowania tytoniu i alkoholu;



większe spożycie owoców, warzyw i
błonnika;



ochronę warg za pomocą kolorowej
pomadki do ust lub filtra
przeciwsłonecznego i spędzanie
mniejszej ilości czasu w miejscach
nasłonecznionych

Rak jajnika



Czynniki zmniejszające ryzyko:



stosowanie doustnych złożonych leków
antykoncepcyjnych - ryzyko zmniejsza się
proporcjonalnie do czasu trwania terapii, efekt
ochronny utrzymuje się 10 do 15 lat po
zaprzestaniu ich stosowania;



donoszona ciąża i karmienie piersią;



skuteczność profilaktycznego usunięcia przydatków
nie jest do końca potwierdzona, procedura ta
powinna być zarezerwowana dla kobiet z genetycznie
uwarunkowanym wysokim ryzykiem raka jajnika.



Czynniki podwyższające ryzyko

zachorowania na raka jajnika:



niewielki wpływ ma stosowanie hormonalnej

terapii zastępczej u kobiet po menopauzie;



stosowanie leków używanych przy leczeniu

bezpłodności;



spożywanie mięsa (tłuszcze nasycone),

mleka (tłuszcz i laktoza);



niskie spożycie błonnika;



stosowanie talku w pudrze w okolicy krocza;



niski poziom selenu w surowicy krwi.



badania przesiewowe przy użyciu
markera Ca 125, ultrasonografii
dopochwowej i badania
ginekologicznego nie dały
obniżenia umieralności
spowodowanej rakiem jajnika i nie
są one powszechnie zalecane.

Rak żołądka



Rozwój raka żołądka związany jest ze

spożywaniem dużej ilości soli, wędzonych,

solonych i marynowanych mięs, ryb i

warzyw oraz pokarmów źle

przechowywanych.



W większości populacji od wielu lat

obserwuje się spadek liczby zachorowań na

raka żołądka związany z unikaniem wyżej

wymienionych czynników etiologicznych

(głównie dotyczy to poprawy warunków

przechowywania i transportu żywności).



Działanie ochronne: .



spożywanie świeżych owoców i
warzyw;



dieta bogata w beta-karoten,
witaminy C, E i selen (zwłaszcza w
populacjach o niewystarczającym
spożyciu śladowych czynników
odżywczych).



W Japonii, gdzie w latach 60. XX wieku

rozpoczęto program masowych badań

przesiewowych, obserwuje się znaczny

spadek umieralności wśród pacjentów z

rakiem żołądka. W większości krajów poza

Japonią rak żołądka rozpoznawany jest w

stadium zaawansowanym.



Doświadczenia amerykańskie nie

wykazały, aby skrining populacji USA

spowodował spadek umieralności z

powodu raka żołądka i nie zaleca się jego

stosowania.

Rak szyjki macicy



Czynniki ryzyka:



początek aktywności seksualnej przed 16
rokiem życia;



posiadanie licznych partnerów seksualnych;



przebyte liczne porody;



długotrwałe stosowanie doustnych leków
antykoncepcyjnych;



palenie papierosów.



Profilaktyka:



zapobieganie zakażeniom
chorobami przenoszonymi drogą
płciową



duże spożycie śladowych substancji
odżywczych, takich jak karoteny,
witaminy C, A, E i kwas foliowy.



Regularne badania ginekologiczne i

cytologiczne (PAP) zmniejszają umieralność

i zachorowalność na raka szyjki macicy.



Umożliwiają wczesne wykrycie chorób

szyjki macicy, a chirurgiczne leczenie zmian

śródnabłonkowych zmniejsza ryzyko

rozwoju inwazyjnego raka.



Badania ginekologiczne i cytologiczne

powinny być wykonywane regularnie od

początków aktywności seksualnej kobiety.

Rak jelita grubego



Czynniki ryzyka:



dieta bogata w tłuszcz, białko, kalorie,
alkohol i mięso;



palenie papierosów oraz spożywanie
alkoholu i diety bogatej w tłuszcz w
połączeniu z siedzącym trybem życia;



polipy jelita grubego są prekursorami raka.

Metody profilaktyki:



kolonoskopia połączona z usunięciem zmian

przednowotworowych;



stosowanie niesteroidowych leków przeciwzapalnych

chroni przed powstawaniem polipów gruczolakowatych

oraz stymuluje ich zanikanie;



spożywanie błonnika, wapnia, witaminy E, D, kwasu

foliowego.

Badania przesiewowe po 50 rż:



- coroczne badanie kału na krew utajoną



- fiberosigmoidoskopia co 5 lat



- wlew odbytniczy z podwójnym kontrastem co 5-10 lat;



- kolonoskopia co 10 lat;

Rak płuca



Palenie tytoniu jest najważniejszym czynnikiem ryzyka

rozwoju raka płuca, a zaprzestanie palenia (we

wszystkich grupach wiekowych) przynosi korzyść w

postaci zmniejszenia współczynnika zachorowalności i

umieralności.



Paleniem tytoniu spowodowanych jest 90%

przypadków raka płuc u mężczyzn i 78% u kobiet.



Do czynników ryzyka zalicza się również narażenie na

azbest, radon i dym tytoniowy.



Dotychczas przeprowadzone badania nie wykazały

wpływu skriningu z użyciem badania rentgenowskiego

klatki piersiowej i badania cytologicznego plwociny na

umieralność spowodowaną rakiem płuca.

Rak trzonu macicy .



Czynników ryzyka:



otyłość i dieta bogata w tłuszcze,



hormonalna terapia zastępcza
estrogenami bez wstawki
progesteronowej



stosowanie tamoksyfenu.

Rak pęcherza moczowego



Najważniejszym czynnikiem ryzyka jest

palenie tytoniu, mniejsze znaczenie

mają: związane z zawodową

ekspozycją narażenia na substancje

chemiczne używane w przemyśle

gumowym, tekstylnym, skórzanym,

papierniach, farbiarniach i pralniach

chemicznych oraz przewlekłe infekcje.



Palenie tytoniu zwiększa ryzyko raka

pęcherza moczowego 1,5-7-krotnie

Rak wątrobowokomórkowy



Najważniejszymi czynnikami
ryzyka są:



przewlekłe wirusowe zapalenia
wątroby typu B i C;



marskość wątroby (niezależnie od jej
etiologii);



spożywanie pokarmów skażonych
aflatoksynami.