Jolanta Kujawa
Jolanta Kujawa
Klinika Rehabilitacji
Klinika Rehabilitacji
Medycznej
Medycznej
Uniwersytet Medyczny w
Uniwersytet Medyczny w
Łodzi
Łodzi
Biostymulacja laserowa
Biostymulacja laserowa
- sukcesy i porażki
- sukcesy i porażki
L
L
ight
ight
A
A
mplification by
mplification by
S
S
timulated
timulated
E
E
mmision of
mmision of
R
R
adiation
adiation
Wzmocnienie światła przez wymuszoną emisję
Wzmocnienie światła przez wymuszoną emisję
promieniowania
promieniowania
Schemat konstrukcji lasera
Schemat konstrukcji lasera
Eksperymenty kliniczne
Eksperymenty kliniczne
Stosowanie różnych schematów dawkowania
i parametrów czynników fizykalnych
Zła lub niepełna metodologia badań
Wyniki badań klinicznych są
Wyniki badań klinicznych są
n
n
ieporównywalne
ieporównywalne
i
i
w większości nie mają
w większości nie mają
wartoś
wartoś
ci
ci
dowodu naukowego
dowodu naukowego
Promieniowanie laserowe
Promieniowanie laserowe
- wyjątkowy bodziec w terapii fizykalnej ?
- wyjątkowy bodziec w terapii fizykalnej ?
“
“
There are many lights in light”
There are many lights in light”
Talmud, Berachot 52 b.
Talmud, Berachot 52 b.
Laseroterapia
Laseroterapia
– fetysz współczesnej
– fetysz współczesnej
rehabilitacji ?
rehabilitacji ?
Dawkowanie energii
Dawkowanie energii
leczniczych
leczniczych
Terapeutyczne miary
dawek ustala się
według
skutków ich działania
w tkankach.
Dawki lecznicze
mieszczą się pomiędzy
dawkami progowymi
a maksymalnymi,
tj. w zakresie
tolerancji.
Dawkowanie energii
Dawkowanie energii
leczniczych
leczniczych
FIZYCZNE MIARY LECZNICZYCH DAWEK ENERGII
FIZYCZNE MIARY LECZNICZYCH DAWEK ENERGII
Ilość, moc i gęstość energii.
Ilość, moc i gęstość energii.
Określając dawkę należy brać pod uwagę inne czynniki:
Określając dawkę należy brać pod uwagę inne czynniki:
-
absorpcję
absorpcję
( pochłanianie energii i pojemność tkanek dla różnych
( pochłanianie energii i pojemność tkanek dla różnych
rodzajów energii);
rodzajów energii);
-
transmisję
transmisję
( przenikanie energii i przewodność tkanek dla różnych
( przenikanie energii i przewodność tkanek dla różnych
rodzajów energii);
rodzajów energii);
-
dyspersję
dyspersję
(rozpraszanie energii);
(rozpraszanie energii);
-
rodzaj tkanki docelowej i jej własności absorpcyjne;
rodzaj tkanki docelowej i jej własności absorpcyjne;
-
głębokość umiejscowienia tkanki docelowej, grubość warstwy tkanki
głębokość umiejscowienia tkanki docelowej, grubość warstwy tkanki
pośredniczącej i jej właściwości transmisyjne.
pośredniczącej i jej właściwości transmisyjne.
Zmiany wywołane działaniem
Zmiany wywołane działaniem
energii
energii
Zmiany w tkankach wywołuje tylko ta energia,
Zmiany w tkankach wywołuje tylko ta energia,
która została zaabsorbowana.
która została zaabsorbowana.
Ta część energii, która przenika przez tkanki lub odbija się od
Ta część energii, która przenika przez tkanki lub odbija się od
nich
nich
nie ma znaczenia terapeutycznego.
nie ma znaczenia terapeutycznego.
( prawo Grothusa-Drapera )
( prawo Grothusa-Drapera )
Ekspozycja na energie sztuczne
Ekspozycja na energie sztuczne
(wytwarzane przez generatory zbudowane przez człowieka)
(wytwarzane przez generatory zbudowane przez człowieka)
wywołuje
wywołuje
zmiany na poziomie komórkowym i molekularnym
zmiany na poziomie komórkowym i molekularnym
– mają one
– mają one
charakter fizykochemiczny.
charakter fizykochemiczny.
Rozległość i głębokość wywołanych zmian jest proporcjonalna
Rozległość i głębokość wywołanych zmian jest proporcjonalna
do dostarczonej energii i jej zdolności przenikania.
do dostarczonej energii i jej zdolności przenikania.
Zależność
Zależność
wzgl
wzgl
ęd
ęd
nej transmisji
nej transmisji
promieniowania
promieniowania
w tkance
w tkance
od ró
od ró
ż
ż
nych d
nych d
ł
ł
ugo
ugo
ś
ś
ci fali promieniowania
ci fali promieniowania
P
P
roces
roces
y
y
penetracji
penetracji
ś
ś
wiat
wiat
ł
ł
a w tkance
a w tkance
biologicznej
biologicznej
Moc promieniowania laserowego na
Moc promieniowania laserowego na
różnych głębokościach tkanek zależna
różnych głębokościach tkanek zależna
jest od długości fali
jest od długości fali
Lasery medyczne
Lasery medyczne
•
małej mocy 1 - 6 mW
małej mocy 1 - 6 mW
•
średniej mocy 7 - 500 mW
średniej mocy 7 - 500 mW
•
dużej mocy - powyżej 500
dużej mocy - powyżej 500
mW
mW
…. ?????????????????
…. ?????????????????
Terapia
Terapia
niskoenergetycznym
niskoenergetycznym
promieniowaniem laserowym
promieniowaniem laserowym
Low Level Laser Therapy –
Low Level Laser Therapy –
LLLT
LLLT
bodźce słabe działają jedynie podtrzymująco
bodźce słabe działają jedynie podtrzymująco
na procesy życiowe
na procesy życiowe
bodźce o średniej sile działają na nie
bodźce o średniej sile działają na nie
usprawniająco (aktywująco)
usprawniająco (aktywująco)
bodźce
bodźce
zbyt
zbyt
silne mają wpływ niekorzystny,
silne mają wpływ niekorzystny,
hamujący
hamujący
lub wywołują reakcje paradoksalne
lub wywołują reakcje paradoksalne
Z
Z
asada Arndta - Schultza
asada Arndta - Schultza
Zależność siły reakcji od siły bodźca
Zależność siły reakcji od siły bodźca
Prawo Arndta – Schultza
Prawo Arndta – Schultza
W stanach ostrych
W stanach ostrych
0,1
0,1
-
-
4
4
J/cm
J/cm
2
2
W stanach podostrych
W stanach podostrych
4
4
-
-
6
6
J/cm
J/cm
2
2
W stanach przewlekłych
W stanach przewlekłych
6
6
-
-
12
12
J/cm
J/cm
2
2
Systemy
Systemy
nakierowania
nakierowania
i dostarczenia
i dostarczenia
promieniowania
promieniowania
•
sonda zabiegowa
sonda zabiegowa
•
światłowody
światłowody
•
skaner
skaner
Skaning
automatyczny
Pilot:
Pilot:
= 690 nm
= 690 nm
Sonda II:
Sonda II:
=
=
904 nm
904 nm
Sonda I:
Sonda I:
= 830 nm
= 830 nm
Rodzaje pracy lasera
Rodzaje pracy lasera
praca ciągła
praca ciągła
praca impulsowa
praca impulsowa
P śr. = P imp. [W] x T imp. [ns] x f
[Hz]
System zsynchronizowanej emisji
System zsynchronizowanej emisji
promieniowania
promieniowania
laserowe
laserowe
go
go
MLS
MLS
therapy
therapy
– Multiwave Locked System
– Multiwave Locked System
therapy
therapy
OGRANICZENIA W TRADYCYJNEJ
OGRANICZENIA W TRADYCYJNEJ
LASEROTERAPII
LASEROTERAPII
Efekt przeciwbólowy
Efekt przeciwbólowy
:
:
Emisja impulsowa
Emisja impulsowa
promieniowania oddziałuje na grube
włókna mielinowe
Emisja ciągła
Emisja ciągła
promieniowania oddziałuje na bezmielinowe
cienkie włókna
Promieniowanie laserowe
MLS
MLS
oddziałuje na wszystkie rodzaje
włókien:
natychmiastowy, ale krótkotrwały efekt
natychmiastowy, ale krótkotrwały efekt
efekt opóźniony, ale długotrwały
efekt opóźniony, ale długotrwały
silny efekt pobudzający
lepsze i dłużej utrzymujące się efekty
znaczne rozszerzenie naczyń krwionośnych
poprawa krążenia limfatycznego
OGRANICZENIA W TRADYCYJNEJ
OGRANICZENIA W TRADYCYJNEJ
LASEROTERAPII:
LASEROTERAPII:
rozszerzenie naczyń krwionośnych
rozszerzenie naczyń krwionośnych
Działanie przeciwobrzękowe:
Działanie przeciwobrzękowe:
emisja impulsowa
emisja impulsowa
daje efekty po pewnym
daje efekty po pewnym
okresie
okresie
czasu, ale
czasu, ale
ma silne działanie
ma silne działanie
przeciwbólowe
przeciwbólowe
emisja ciągła daje natychmiastowy efekt
emisja ciągła daje natychmiastowy efekt
terapia MLS
terapia MLS
poprawa absorpcji przesączonego osocza
poprawa absorpcji przesączonego osocza
lepsze rezultaty w terapii obrzęków i bólu
lepsze rezultaty w terapii obrzęków i bólu
Efekt biostymulacyjny:
Efekt biostymulacyjny:
efekt emisji impulsowej: pojawia się po
efekt emisji impulsowej: pojawia się po
jakimś czasie
jakimś czasie
emisja ciągła promieniowania
emisja ciągła promieniowania
:
:
terapia MLS daje oba efekty
terapia MLS daje oba efekty
wpływ na reakcje enzymatyczne
wpływ na reakcje enzymatyczne
i zwiększenie syntezy ATP
i zwiększenie syntezy ATP
zwiększenie
zwiększenie proliferacji fibroblastów i syntezy
kolagenu
zwiększenie depolaryzacji błony
zwiększenie depolaryzacji błony
komórkowej
komórkowej
(
(
efekt bio-elektryczny
efekt bio-elektryczny
)
)
OGRANICZENIA W TRADYCYJNEJ
OGRANICZENIA W TRADYCYJNEJ
LASEROTERAPII:
LASEROTERAPII:
Eksperymenty kliniczne
Eksperymenty kliniczne
Stosowanie różnych schematów dawkowania
i parametrów czynników fizykalnych
Zła lub niepełna metodologia badań
Wyniki badań klinicznych są
Wyniki badań klinicznych są
n
n
ieporównywalne
ieporównywalne
i
i
w większości nie mają
w większości nie mają
wartoś
wartoś
ci
ci
dowodu naukowego
dowodu naukowego
In vivo
In vivo
Reakcje na działanie czynników zewnętrznych
zależą od bardzo zróżnicowanej struktury
biologicznej,
genetycznych uwarunkowań wieloczynnikowych
i psychicznych
Podstawą wykorzystania
Podstawą wykorzystania
promieniowania laserowego w
promieniowania laserowego w
rehabilitacji medycznej
rehabilitacji medycznej
jest jego udokumentowane działanie:
jest jego udokumentowane działanie:
Przeciwbólowe
Przeciwbólowe
Przeciwzapalne
Przeciwzapalne
Przeciwobrzękowe
Przeciwobrzękowe
Przyspieszające
Przyspieszające
regeneracje
regeneracje
tkanek
tkanek
Enwemeka C
Enwemeka C
.
.
S
S
.
.
et al
et al
.: The efficacy of low-power lasers in tissue repair and
.: The efficacy of low-power lasers in tissue repair and
pain
pain
control: a meta-analysis study. Photomed Laser Surg.
control: a meta-analysis study. Photomed Laser Surg.
2004;22(4):323-9.
2004;22(4):323-9.
Stergioulas A.
Stergioulas A.
Low-level laser treatment can reduce edema in second degree
Low-level laser treatment can reduce edema in second degree
ankle sprains.
ankle sprains.
J Clin Laser Med Surg. 2004;22(2):125-8
J Clin Laser Med Surg. 2004;22(2):125-8
Bolin D
Bolin D
.
.
J
J
:
:
Transdermal approaches to pain in sports injury management.
Transdermal approaches to pain in sports injury management.
Curr Sports Med Rep. 2003;2(6):303-9.
Curr Sports Med Rep. 2003;2(6):303-9.
Wybrane badania, w których uzyskano
Wybrane badania, w których uzyskano
znamienną
znamienną
poprawę laseroterapii u pacjentów z RZS i
poprawę laseroterapii u pacjentów z RZS i
ZZSK
ZZSK
Autor *
Liczba przypadków
Goldman i wsp.
Goldman i wsp.
30
30
D/B
D/B
Bliddal i wsp.
Bliddal i wsp.
17
17
D/B
D/B
Palmgren i wsp.
Palmgren i wsp.
30
30
D/B
D/B
Barabas i wsp.
Barabas i wsp.
157
157
D/B
D/B
Oyamada i wsp.
Oyamada i wsp.
55
55
D/B
D/B
Gartner
Gartner
32
32
D/B
D/B
Zmniejszenie dolegliwości
bólowych o 70 % w porównaniu do
grupy placebo,
Redukcja sztywności porannej o
27,5 min.
*
*
Gartner
Gartner
C.: Laser Therapy 1992, 4:107-15
C.: Laser Therapy 1992, 4:107-15
Brosseau L. et al:
Brosseau L. et al:
J.Rheumatol. 2000. 27,
J.Rheumatol. 2000. 27,
8:1961-9
8:1961-9
Uaktualniono przegląd badań do
czerwca 2005r.
Promieniowanie laserowego w terapii
Promieniowanie laserowego w terapii
ręki reumatoidalnej
ręki reumatoidalnej
LLLT nie jest skuteczniejsze niż
placebo w działaniu
przeciwbólowym, zmniejszaniu
sztywności porannej
oraz w uzyskaniu poprawy stanu
funkcjonalnego ręki
u chorych z chorobą zwyrodnieniową
3 zabiegi tygodniowo, przez 6
tygodni
aplikacja promieniowania
laserowego
tylko na stawy
międzypaliczkowe
.
Brosseau L., Robinson V, Wells G, Debie R, Gam A,
Harman K, Morin M, Shea B, Tugwell P.
Randomized
controlled trial on low level laser therapy (LLLT) in the
treatment of osteoarthritis (OA) of the hand. Lasers Surg
Med. 2005, 36 (3), pp. 210-9.
Promieniowanie laserowe w chorobie
Promieniowanie laserowe w chorobie
zwyrodnieniowej stawu kolanowego
zwyrodnieniowej stawu kolanowego
* = 830 nm, P = 50 mW,
E = 1,5 J oraz 3 J
- bez statystycznie istotnej
poprawy
** = 810 nm, P= 400 mW,
E = 12,7 J/cm
2
- znamienna statystycznie
poprawa
*
*
Tascioglu F.
Tascioglu F.
et al
et al
: Low power laser treatment in
: Low power laser treatment in
patients with knee
patients with knee
osteoarthritis. Swiss
osteoarthritis. Swiss
Med Wkly. 2004, 1;134(17-18):254-8.
Med Wkly. 2004, 1;134(17-18):254-8.
**
**
Kujawa J.
Kujawa J.
i wsp.
i wsp.
:
:
Ocena skuteczności przeciwbólowej laseroterapii
Ocena skuteczności przeciwbólowej laseroterapii
u
u
chorych
chorych
z chorobą
z chorobą
zwyrodnieniową stawu kolanowego. Ortop
zwyrodnieniową stawu kolanowego. Ortop
Traumatol Rehab 2004, 6, 3: 356-66.
Traumatol Rehab 2004, 6, 3: 356-66.
Zespoły bólowe kręgosłupa
Zespoły bólowe kręgosłupa
–
–
powtarzane serie zabiegów
powtarzane serie zabiegów
laseroterapii
laseroterapii
Po jednej serii zabiegów
Po jednej serii zabiegów
poprawa u 9 z 14 chorych
poprawa u 9 z 14 chorych
– nieistotna statystycznie
– nieistotna statystycznie
Po dwóch seriach
Po dwóch seriach
( 20 dni przerwy pomiędzy
( 20 dni przerwy pomiędzy
seriami zabiegów)
seriami zabiegów)
poprawa u 12 z 14 chorych
poprawa u 12 z 14 chorych
Znamienne statystycznie
Znamienne statystycznie
zmniejszenie nadmiernego
zmniejszenie nadmiernego
napięcia mięśni
napięcia mięśni
Monteforte P. et al
Monteforte P. et al
.: Low-power laser in osteoarthritis of the
.: Low-power laser in osteoarthritis of the
cervical spine.
cervical spine.
Int J Tissue React. 2003;25(4):131-6.
Int J Tissue React. 2003;25(4):131-6.
Chow RT., Barnsley L.:
Chow RT., Barnsley L.:
Systematic review
Systematic review
of the literature
of the literature
of low-level laser therapy (LLLT) in the management o
of low-level laser therapy (LLLT) in the management o
neck pain. Lasers Surg. Med. 2005, 37, 1: 46-52.
neck pain. Lasers Surg. Med. 2005, 37, 1: 46-52.
Odnotowano lepsze wyniki
w grupach licznych
- powyżej 200 osób
Efekt terapeutyczny zależy od
charakteru i naturalnego
przebiegu patologii oraz
doboru metodyki zabiegów niż
od parametrów lasera.
DOBÓR PARAMETRÓW
DOBÓR PARAMETRÓW
NAŚWIETLAŃ POWINIEN
NAŚWIETLAŃ POWINIEN
BYĆ DOKONYWANY W
BYĆ DOKONYWANY W
OPARCIU
OPARCIU
O BADANIA NA LICZNYCH
O BADANIA NA LICZNYCH
GRUPACH PACJENTÓW
GRUPACH PACJENTÓW
Poznanie
Poznanie
mechanizmów
mechanizmów
działania
działania
i
i
o
o
ptymalizacja
ptymalizacja
metodyki
metodyki
zabiegów
zabiegów
stanowią
stanowią
warunek
warunek
rozwoju
rozwoju
metod terapii
metod terapii
fizykalnej
fizykalnej
Zależność aktywności
Zależność aktywności
ATPazowych
ATPazowych
od mocy i dawki
od mocy i dawki
promieniowania
promieniowania
laserowego
laserowego
(
(
λ
λ
= 810 nm )
= 810 nm )
150
200
250
300
350
400
0
3
6
9
12
15
18
21
Dawka energii [J]
A
k
ty
w
n
o
ś
ć
(
M
g
2
+
N
a
+
K
+
)
A
T
P
a
z
y
(
n
m
o
l
P
i
/m
g
b
ia
łk
a
/g
o
d
z
.)
P =10 mW
P =200 mW
P =400 mW
0
50
100
150
200
250
300
350
0
3
6
9
12
15
18
21
Dawka energii [J]
A
k
ty
w
n
o
ś
c
i
A
T
P
a
z
o
w
e
(
n
m
o
l
P
i/
m
g
b
ia
ła
k
/g
o
d
z
.)
(Mg2+) ATPaza
(Na+,K+) ATPaza
150
200
250
300
350
400
Dawka energii [J]
A
k
ty
w
n
o
ś
c
i
A
T
P
a
z
o
w
e
(
n
m
o
l
P
i/
m
g
b
ia
ła
k
/g
o
d
z
.)
0
3
6
9
12
15
18
21
(Mg2+) ATPaza
(Na+,K+) ATPaza
150
170
190
210
230
250
270
290
310
330
0
3
6
9
12
15
18
21
Dawka energii [J]
(Mg2+) ATPaza
(Na+,K+) ATPaza
A
k
ty
w
n
o
ś
c
i
A
T
P
a
z
o
w
e
(
n
m
o
l
P
i/
m
g
b
ia
ła
k
/g
o
d
z
.)
MLS Therapy and treatment of
cervical distortion. A comparison with traditional
Lasertherapy
Corti L, Maccari M, Rosa E – Report MLS n 2 - 2004
Corti L, Maccari M, Rosa E – Report MLS n 2 - 2004
Padua University – Cemurni
Multidisciplinary Centre for the Use of Non-Ionizing Radiations
Physiatry Department –Abano Terme Nursing Home
•
1
1
zabieg dziennie
zabieg dziennie
,
,
w sumie 10 zabiegów
w sumie 10 zabiegów
•
pojedyncza aplikacja pomiędzy
pojedyncza aplikacja pomiędzy
C2
C2
i
i
C3
C3
•
czas aplikacji
czas aplikacji
= 1 minut
= 1 minut
a
a
i
i
12
12
sekund
sekund
•
częstotliwość pulsacji
częstotliwość pulsacji
:
:
500 Hz
500 Hz
(
(
sesja
sesja
1-4),
1-4),
1000 Hz
1000 Hz
w kolejnych sesjach
w kolejnych sesjach
(
(
sesja
sesja
5-10)
5-10)
•
dawka energii
dawka energii
= 1,27 – 1,29 J/cm2
= 1,27 – 1,29 J/cm2
•
moc max.
moc max.
1250 mW
1250 mW
•
20 pacjentów
20 pacjentów
Materiał i metody
Materiał i metody
Mls Laser Therapy Treatment of Shoulder
Pain:
A Controlled Comparative Study.
Padua University
Padua University
Cemurni
Cemurni
,
,
Multidisciplinary Centre for the Use of Non-Ionizing
Multidisciplinary Centre for the Use of Non-Ionizing
Radiations
Radiations
Corti L – Report MLS n 3 – 2005
Corti L – Report MLS n 3 – 2005
Impulsy terapii MLS o tej
Impulsy terapii MLS o tej
samej częstotliwości i takiej
samej częstotliwości i takiej
samej dawce energii są
samej dawce energii są
znacznie bardziej efektywne
znacznie bardziej efektywne
od połączonej emisji fal,
od połączonej emisji fal,
ale niezsynchronizowanej.
ale niezsynchronizowanej.
Wyniki
Wyniki
S
k
a
la
V
A
S
przed
zabieg 5
zabieg 10
Połączona, ale niezsynchronizowana fala
Terapia MLS
Corti L, Maccari M, Rosa E – Report MLS n 2 - 2004
Corti L, Maccari M, Rosa E – Report MLS n 2 - 2004
Badania porównawcze ???
Badania porównawcze ???
Laser
Laser
Λ
Λ
= 905 nm
= 905 nm
P = 6 mW
P = 6 mW
E = 1 J/cm
E = 1 J/cm
2
2
Czas trwania terapii =
Czas trwania terapii =
9 dni
9 dni
Demir H.et al.: Comparison of the effects of lser, ultrasound, and
Demir H.et al.: Comparison of the effects of lser, ultrasound, and
combined laser+ultrasound treatments in experiemental tendon
combined laser+ultrasound treatments in experiemental tendon
healing. Lasers Surg. Med. 2004, 35, 1 : 84-9.
healing. Lasers Surg. Med. 2004, 35, 1 : 84-9.
UD
1 MHz
0,5 W/cm
2
5 min
Czas trwania terapii =
Czas trwania terapii =
9 dni
9 dni
LEPSZY EFEKT W GRUPIE GDZIE STOSOWANO TERAPIĘ
ŁĄCZONĄ (ns)
?????????????????????????????????
nie zaobserwowano statystycznie istotnych różnic poziomu
hydroksyproliny
w grupach badanych
HILT
HILT
High Intensity Laser Therapy
Wysoka szczytowa moc
Wysoka szczytowa moc
impulsu
impulsu
(
(
3
3
kW)
kW)
Duża dawka energii
Duża dawka energii
w
w
impulsie
impulsie
(150 – 350 mJ)
(150 – 350 mJ)
Krótki czas trwania
Krótki czas trwania
impulsu
impulsu
(120-150
(120-150
s)
s)
Długa przerwa między
Długa przerwa między
impulsami
impulsami
(ms)
(ms)
Cykl pracy
Cykl pracy
0.1%
0.1%
Bardzo niska częstotliwość
Bardzo niska częstotliwość
powtórzeń
powtórzeń
( 10
( 10
d
d
o 40 Hz)
o 40 Hz)
HILT
HILT
– lasery impulsowe dużej mocy
– lasery impulsowe dużej mocy
Nd:YAG
Nd:YAG
HIL
HIL
T
T
Pozwala na dostarczenie bardzo dużej dawki
Pozwala na dostarczenie bardzo dużej dawki
energii
energii
do tkanek położonych na dużych głębokościach.
do tkanek położonych na dużych głębokościach.
Bezpieczne działanie bez zagrożenie
Bezpieczne działanie bez zagrożenie
uszkodzenia termicznego komórek.
uszkodzenia termicznego komórek.
„Patrz w przyszłość z energią
nie zadawalając się przeszłością.”
Geoffrey Kidd
Dziękuję
Dziękuję
za uwagę
za uwagę