DEMOGRAFIA

DR WOJCIECH NAGEL

KATEDRA SOCJOLOGII
COLLEGIUM CIVITAS

Materiał do wyłącznego użytku studentów
Collegium Civitas

DEMOGRAFIA

TEMATYKA ZAJĘĆ, ZAGADNIENIA

1.

Demografia: przedmiot, historia, czynniki
rozwojowe.

Marek Okólski, Demografia, WN Scholar 2005, s.9-13.

2.

Przegląd teorii demograficznych.

E. Rosset, Doktryna ludności optymalnej w rozwoju

historycznym, PWE Warszawa 1983, Marek Okólski:

Demografia, WN Scholar 2005, s.193-204.

3.

Analiza demograficzna, źródła danych.

Jerzy Z. Holzer, Demografia, PWE Warszawa 2003.

4.

Polska

rodzina

z

perspektywy

demograficznej

.

Demograficzna struktura rodzin,

w: Raport o sytuacji polskich rodzin, Kancelaria Prezesa

RM, Warszawa 1998, s. 11-36

DEMOGRAFIA

TEMATYKA ZAJĘĆ, ZAGADNIENIA (2)

5.

Polityka ludnościowa: istota, cechy, cele.

Założenia polityki ludnościowej w Polsce, Rządowa Rada

Ludnościowa, GUS.gov.pl

6.

Ludność Polski: stan obecny, perspektywa.

J.Z. Holzer, Transformacja demograficzna a zadania dla polityki

społecznej i ludnościowej, w: Polityka społeczna, globalna i

lokalna, A. Kurzynowski (red)., SGH 1999, s.45-60,

7.

Ludność Europy: wyzwania demograficzne.

B. Schulte, Reformy zabezpieczenia społecznego w Europie, w:

Referaty na VI Europejski Kongres Prawa Pracy i Zabezpieczenia

Społecznego, WN Scholar 1999, s.212-15, 278-281.

8.

Ludność

świata:

tendencje,

układ

przestrzenny.

J.I. Clarke, Ludność Ziemi, Prószyński i S-ka,

Warszawa

DEMOGRAFIA

TEMATYKA ZAJĘĆ, ZAGADNIENIA (3)

9.

Pojęcie przejścia demograficznego –
istota zjawiska.

Marek Okólski: Podstawowe procesy we współczesnym
świecie, w Demografia, WN Scholar 2005, s.125-133,
144-149.

10.

Prognozy demograficzne: Polska i świat.

L. Bolesławski, Prognoza demograficzna na lata 2003-
2030, GUS, Warszawa 2004.

11.

Współczesne migracje zagraniczne w

odniesieniu do integracji imigrantów.

Marek Okólski, Demografia zmiany społecznej, WN
Scholar, Warszawa 2004, s.86-101

DEMOGRAFIA

TEMATYKA ZAJĘĆ, ZAGADNIENIA (4)

12.

Migracje europejskie.

Anna G. Niemiec, Europa jako kontynent imigracyjny.
Zarys problemu, w: Przyszłość Europy – wyzwania
globalne, wyzwania strategiczne, A. Kukliński, K.
Pawłowski (red)., Wyższa Szkoła Biznesu, Nowy Sącz
2005, s.70-81.

13.

Globalizacja demograficzna?

Analiza szans i zagrożeń zjawiska - podsumowanie
zajęć.

DEMOGRAFIA

WYBRANE LEKTURY



Poza wymienionymi:



Kotowska I.E., Przemiany demograficzne w
Polsce w latach 90. w świetle drugiego
przejścia demograficznego, SGH, Warszawa
1999. (o)



Halik J., Starzy ludzie w Polsce. Społeczne i
zdrowotne skutki starzenia się społeczeństwa
polskiego, ISP, Warszawa 2002. (u)

DEMOGRAFIA

POJĘCIA



Demografia (z jęz. greckiego, oznacza opis
ludności), jest dyscypliną z dziedziny nauk
społecznych, oraz



podejmuje badania zjawisk ludnościowych,
służące odnalezieniu prawidłowości, którym te
zjawiska podlegają.



Przedmiot demografii – populacja, tj.
ludność zamieszkująca określone terytorium
(jednostkę terytorialną).



Populacją jest ogół wszystkich mieszkańców
danego terytorium.

DEMOGRAFIA

POJĘCIA



Stałe elementy opisu demografii:



stan i zmiany w liczbie ludności świata, państwa,
regionu, jednostki podziału administracyjnego lub
geograficznego,



struktura ludności z punktu widzenia cech ją
różnicujących takich jak:



płeć, wiek, stan cywilny,



mobilność

rodzinna:

małżeństwa,

rozwody,

urodzenia i zgony,



mobilność

społeczna:

emigracja,

imigracja,

migracje.

DEMOGRAFIA

ZACHOWANIA DEMOGRAFICZNE



Zachowania demograficzne:



Szczególną cechą zjawisk ludnościowych w ujęciu
demografii jest ich swoisty biologiczno-społeczny
charakter i uwarunkowanie.



Zasadnicze zdarzenia z perspektywy rozwoju
ludnościowego to urodzenia i zgony (zdarzenia
biologiczne)



Zasadnicze cechy strukturalne populacji, płeć i wiek
determinują

skład

demograficzny

populacji,

wywierają też istotny wpływ na przebieg prawie
wszystkich zjawisk ludnościowych.

DEMOGRAFIA

ZJAWISKA LUDNOSCIOWE



Zjawiska ludnościowe są funkcją zachowań
ludzi, należą do nich:



rozwody, regulacja urodzeń, prokreacja,



nawyki

zdrowotne,

style

życia,

nawyki

żywieniowe,



mobilność społeczna.



Powyższe determinanty (zjawiska jako efekt
zachowań)

noszą

nazwę

zachowań

demograficznych. Zachowania te związane
są ze zdrowotnością, także wędrówkami).

DEMOGRAFIA

NURTY TEORETYCZNE



Koncepcje ludnościowe osnute są wokół dwóch
zasadniczych nurtów:

1.

Normatywnego, wartościująco-nakazującego, o
silnym ładunku ideologicznym, odwołującym się
do wiary w określoną doktrynę (np. mazdaizm,
judaizm, islam, konfucjanizm).

2.

Analitycznego:

o

charakterze

pozytywistycznym,

skoncentrowanego

na

analizie

i

wyjaśniania

zjawisk

procesów

ludnościowych



Podział E. Hutchinsona: stopień dziejowego
optymizmu lub pesymizmu autorów.

* Sekwencja na podstawie: Okólski M., Demografia zmiany społecznej, str.193-195

DEMOGRAFIA

NURTY TEORETYCZNE



Konfucjusz

(551-479

p.n.e.):

poszukiwanie

„optimum” ludności, w szczególności zatrudnionej
w rolnictwie, proporcji pomiędzy obszarem a
liczbą ludności, koncepcja jej przenoszenia z
obszarów przeludnionych na niedoludnione.



Co kształtuje przyrost ludności:

1.

Umieralność jako funkcja niewystarczającej ilości żywności,

2.

przedwczesne małżeństwa powodują wyższą umieralność
niemowląt,

3.

wojny zmniejszają przyrost liczebny ludności,

4.

częstość zawierania związków małżeńskich jest funkcją
bogactwa (posag, koszty zaślubin, status majątkowy).

* Patrz: Holzer J.J.: Demografia, s. 16-17

DEMOGRAFIA

NURTY TEORETYCZNE



Platon

(427-347

p.n.e.),

poszukiwanie

optimum

w

warunkach

państwa

niewolniczego,

dla

efektywnego

wykorzystania siły roboczej, celem uzyskania
bezpieczeństwa państwa i klasy właścicieli



„Prawa” – rozprawa platońska, dla osiągnięcia
najwyższego dobra, liczba obywateli w
greckim państwie-mieście, powinna wynosić
5040 obywateli – razem z niewolnikami (w
tym rolnikami) daje około 60 tys. ludności.

DEMOGRAFIA

NURTY TEORETYCZNE



Metody platońskie osiągania „optimum”:



nagrody, doradztwo, nagany dla młodych
obywateli, w celu zwiększenia liczby urodzin,



imigracja, albo =>



kontrola urodzin w rodzinach wielodzietnych,



kolonizacja obszarów zewnętrznych.



Arystoteles – państwo powinno być ludne,
aby obywatele mogli rozkoszować się czasem
wolnym,

(Polityka, 354 p.n.e.).



Nadmiar

ludności

powoduje

biedę,

słabość

społeczeństwa (przerywanie ciąży, porzucanie dzieci,
jako zapobieganie).

DEMOGRAFIA

NURTY TEORETYCZNE



Nurt normatywny:

1.

Populacjonizm (J. Bodin, merkantyliści, wiek
XVI, XVII), ludność jest źródłem bogactwa i
siły państwa, zależy od niej wysokość danin
(podatki),

2.

Wystąpienie tzw. efektu skali związanego ze
wzrostem demograficznym, którego funkcją
mogą by korzyści ekonomiczne wynikające
ze wzrostu obrotów handlowych.

3.

Fizjokraci (Quesnay, XVIII w.)- duża liczba
ludności pożądana, ludzie wszakże powinni
żyć wygodnie).

DEMOGRAFIA

NURTY TEORETYCZNE



Nurt normatywny:

2.

Antypopulacjonizm (T.R Malthus, 1798) teoria
ludności*: ludność wzrasta, liczba ludności wzrasta
w tempie geometrycznym (1,2,4,8,16…) i podwaja
się co 25 lat, a produkcja środków żywnościowych –
w tempie arytmetycznym (1,2,3,4,5….)



Epidemie i głód są następstwem dysproporcji obu
przyrostów, pełnią rolę naturalnego regulatora liczebności
populacji.



Mechanizmy oddziaływania na rzecz utrzymywania
odpowiedniego poziomu liczby ludności: opóźnianie
wieku zawierania małżeństw, dobrowolny celibat (wśród
ludności

wiejskiej

oraz

„pozytywne

przeszkody”

epidemie, wojny, klęski głodu.

* Holzer J.J., tamże.

DEMOGRAFIA

ZACHOWANIA DEMOGRAFICZNE A CECHY SPOŁECZNE



Zachowania demograficzne są „uwikłane” w
kontekst społeczny:



silne zróżnicowanie zjawisk ludnościowych ze
względu na cechy społeczne populacji:



stan cywilny, miejsce zamieszkania (miasto, wieś),
poziom

wykształcenia,

wyznanie,

aktywność

zawodową i zawód, zamożność.



występują istotne zróżnicowania zachowań
demograficznych członków określonej populacji,
ponieważ żyją oni w różnych warunkach,
reprezentują różne generacje wiekowe.

DEMOGRAFIA

ZADANIE, METODA



Demografia jest nauką „pogranicza”, korzysta
z dorobku innych nauk społecznych, jest silnie
determinowana przez konteksty:



społeczno-biologiczny,



socjologiczno-ekonomiczny.



Zadanie demografii: ustalenie prawidłowości
zachodzących

zjawisk

ludnościowych

w

danych przedziałach czasowych.



Metoda

demograficzna:

bada

zjawiska

masowe,

eliminuje

przypadkowość,

nie

obejmuje małych zbiorowisk ludzkich.

DEMOGRAFIA

ELEMENTY METODY



Elementy metody demograficznej:



oparte

o

statystykę

-

syntetyczne

charakterystyki liczbowe,



modele ilościowe,



specyficzne źródła danych:



spisy ludności,



badania reprezentacyjne,



ewidencja ruchu naturalnego i wędrówkowego,



powszechny rejestr ludności.

DEMOGRAFIA

SUBDYSCYPLINY



Subdyscypliny demografii:

1.

demografia formalna (matematyczna).



zajmuje się technikami pomiaru i analizy (oraz
prognozowania) struktur i procesów ludnościowych,



formalnymi

relacjami

charakteryzującymi

te

struktury i procesy oraz występującymi między
różnymi procesami.



demografia opisowa.



zajmuje się analizą realnych struktur i procesów
ludnościowych w ich kontekście historycznym,
politycznym,

przestrzennym,

społeczno-

ekonomicznym i kulturowym.

DEMOGRAFIA

PREKURSORZY



demografia opisowa, c.d.:



jej elementem jest demografia społeczna podejmująca
analizę korelacji zjawisk ludnościowych i procesów
społecznych

.



Odniesienia historyczne, prekursorzy:

1.

J. Graunt, dzieło Natural and Political
Observoations [...] upon the Bills of Mortality
(1662)

jest

pierwszym

przykładem

systematycznej analizy demograficznej.

2.

E. Halley zarysował (1693) idee dwóch spośród
podstawowych dziś instrumentów analitycznych
demografii: modelu ludności zastojowej oraz
hipotetycznej tablicy wymieralności.

DEMOGRAFIA

PREKURSORZY



A. Guillard uważany jest za prekursora
zastosowania pojęcia demografia (1855) jako
wiedzy o naturalnej i społecznej historii
populacji ludzkich.



Uczestnicy

międzynarodowego

kongresu

higieny

społecznej

(1882)

uznawali

demografię

za

dyscyplinę

w

pełni

autonomiczną.



Przełom XIX i XX w. liczne grono badaczy
prowadziło

badania

demograficzne

systematycznie, narzędziowo, w układzie
międzynarodowym.

DEMOGRAFIA

CECHY, ZDARZENIA



Podstawowe cechy populacji:



płeć,



wiek,



stan cywilny,



przynależność do kohorty,



przynależność terytorialną,



Podstawowe zdarzenia ludnościowe:



zawarcie

małżeństwa,

rozwiązanie

małżeństwa, ciąże, poród, urodzenie żywe,
zgon, napływ migracyjny, odpływ migracyjny i
przyrost ludności.

DEMOGRAFIA

PROCESY



Podstawowe procesy demograficzne:



starzenie się populacji (zmiany struktury
ludności według płci i wieku),



urbanizacja

(zmiany

rozmieszczenia

terytorialnego ludności),



pozostawanie

(lub

nie)

w

związku

małżeńskim,



dzietność,



umieralność,



mobilność terytorialną,



reprodukcję ludności.

DEMOGRAFIA

PROCESY



Płeć (sex, gender): w demografii wiąże się
ze zbiorem cech biologicznych organizmu
człowieka warunkujących jego zdolność do
prokreacji (rozrodu).



W demografii milcząco zakłada się stałość
struktury chromosomów od urodzenia do
zgonu, pomija się przypadki zmiany płci
przez osobnika. Ignorowane są również
przypadki obojnactwa.

DEMOGRAFIA

PROCESY



Zróżnicowanie członków populacji według
płci ma podstawowe znaczenie w analizie:
—> rozrodczości (natality albo, w
specyficznym znaczeniu, fertility); ważne
jest również w analizie —> małżeńskości
(nuptiality) oraz
—> umieralności (mortality).

DEMOGRAFIA

GOSPODARSTWO DOMOWE



Istotą gospodarstwa domowego jest
prowadzenie działalności gospodarczej, na
którą składają się:



zakupy produktów i usług,



wytwarzanie i przetwórstwo produktów,



wykonywanie czynności usługowych oraz



proces faktycznej konsumpcji.



Charakter prac w gospodarstwie domowym
jest wyznacznikiem funkcji gospodarstwa
domowego.

DEMOGRAFIA

GOSPODARSTWO DOMOWE, FUNKCJE



Wyróżniamy funkcje gospodarstwa
domowego:

1.

żywieniową,

2.

odzieżową,

3.

mieszkaniowo-porządkową,

4.

opiekuńczo-wychowawczą,

5.

organizacyjno-kierowniczą związaną z
zagospodarowaniem wolnego czasu.

DEMOGRAFIA

GOSPODARSTWO DOMOWE, EFEKTYWNOŚĆ



Gospodarstwa

domowe

stanowią

samodzielny

oraz

zamknięty

system

społeczno-ekonomiczny.



Miarą

efektywności

działania

GD

jest

zaspokojenie potrzeb jednostkowych oraz
gospodarstwa domowego jako całości.



Gospodarstwo domowe jest "producentem
takich nierynkowych dóbr jak prestiż czy
zdrowie", działa więc nie dla osiągnięcia zysku,
ale dla zaspokojenia potrzeb swoich członków.



Gospodarstwo to nie przedsiębiorstwo.

DEMOGRAFIA

GOSPODARSTWO DOMOWE, TRANSFORMACJA



Skutki procesu transformacji w Polsce
posocjalistycznej:



wprowadzenie mechanizmu rynkowego,



ochrona własności i konkurencji,



silna podaż towarów i usług, łatwy do nich
dostęp,



swoboda podejmowania decyzji i możliwości
rozwijania własnej działalności gospodarczej,



możliwość podjęcia pracy legalnej za
granicą, łatwość migracji, rozwój edukacji.

DEMOGRAFIA

GOSPODARSTWO DOMOWE:
TRANSFORMACJA, RUCH LUDNOSCI

DEMOGRAFIA

GOSPODARSTWO DOMOWE, TRANSFORMACJA, EFEKTY



Efekty towarzyszące procesowi transformacji
w Polsce posocjalistycznej:



bezrobocie,

zubożenie

znacznej

części

społeczeństwa i rozwarstwienie ekonomiczne,



wycofywanie się państwa z funkcji socjalnych
szeroko zakreślonych w PRL.



Postawy gospodarstw domowych:



pasywna akceptacja zmian ze skłonnością ku
"przeczekaniu" i "przetrwaniu",



aktywna, uwolnienie postaw intensyfikujących
przedsiębiorczość i poprawę poziomu życia.

DEMOGRAFIA

GOSPODARSTWO DOMOWE, TRANSFORMACJA,
WIELKOŚĆ

DEMOGRAFIA

STRUKTURA DEMOGRAFICZNA POLSKI - OWP



Zachodzące w Polsce procesy demograficzne
skutkować będą istotnym spadkiem liczby
osób w wieku produkcyjnym (OWP)*.



Odsetek OWP w populacji obniży się z 64%
(2007) do 50,4% (2050), nastąpi wzrost
współczynnika obciążenia demograficznego: 56
osób (2011) => 98 (2050).



Ryzyka:



kurczenie się liczby osób pracujących,



dynamiczny wzrost liczby osób korzystających z
różnego typu świadczeń z systemu pomocy i
zabezpieczenia społecznego.

*Sekwencja na podstawie: Solidarność pokoleń, MPiPS, 2008

DEMOGRAFIA

STRUKTURA DEMOGRAFICZNA POLSKI, RYZYKA



rosnąca presja na system podatkowy oraz finanse
publiczne,



wzrost kosztów pracy, fiskalizmu, możliwy spadek
potencjału wzrostu gospodarczego.



Osoby w wieku powyżej 50 lat charakteryzuje
bardzo

niska

aktywność

ekonomiczna,

związana z wczesnym przechodzeniem na
emeryturę.



Przeciętny wiek wycofywania się z rynku pracy (57)
jest niższy od ustawowego wieku emerytalnego
60/65) i kształtuje się na poziomie jednym z
najniższych wśród państw członkowskich UE.

DEMOGRAFIA

STRUKTURA DEMOGRAFICZNA POLSKI - WOD



Współczynnik obciążenia demograficznego
ogółem – definicja:
WOD - syntetyczny miernik (bada wydolność
systemu zabezpieczenia społecznego) pokazujący
liczbę

osób

w

wieku

nieprodukcyjnym

przedprodukcyjnym

oraz

poprodukcyjnym

przypadającą na 100 osób w wieku produkcyjnym.



W okresie do 2007 r. współczynnik ten malał, co
spowodowane było przede wszystkim spadkiem
liczby dzieci i młodzieży w wieku 0-17 lat.
Tendencja spadkowa utrzymywać się będzie do
2013 roku.

DEMOGRAFIA

STRUKTURA DEMOGRAFICZNA POLSKI,
KONSEKWENCJE



Ponad połowa osób w wieku przedemerytalnym
(50+), w 2006 r. ok. 3 mln osób, pozostaje poza
rynkiem pracy, uzyskując dochody zazwyczaj z
systemu zabezpieczenia społecznego:



wcześniejsze emerytury, renty, świadczenia i
zasiłki przedemerytalne oraz świadczenia z
pomocy społecznej.



Dlaczego?



czynniki

socjoekonomiczne

–

łatwość

wcześniejszej dezaktywizacji, przeciętnie niski
poziom wykształcenia i kwalifikacji osób w wieku
50+ (w porównaniu do grup młodszych),  

DEMOGRAFIA

STRUKTURA DEMOGRAFICZNA POLSKI,
KONSEKWENCJE



mniejsza

skłonność

do

podejmowania

kształcenia ustawicznego,



niechęć pracodawców a także bariery w

zatrudnianiu starszych pracowników,



Przeciętny poziom wykształcenia osób

w wieku 50-64 lat jest znacznie niższy w

porównaniu z osobami w wieku 15-49 lat.

DEMOGRAFIA

STRUKTURA DEMOGRAFICZNA POLSKI,
KONSEKWENCJE



Wykształcenie (niskie) ma znaczenie dla
indywidualnych decyzji o wycofywaniu się z
rynku pracy i/lub procesów „wypychania”
określonych grup z rynku pracy,



Wcześniejsze wycofywanie się z rynku pracy
cechuje przede wszystkim osoby o niskim
poziomie wykształcenia,



Poziom dokształcania się starszych
pracowników jest także niski.

DEMOGRAFIA

STRUKTURA DEMOGRAFICZNA POLSKI,
KONSEKWENCJE



Czynniki wypychające osoby starsze (50+) z
rynku pracy:



negatywne stereotypy dotyczące efektywności ich
pracy,



zachowania dyskryminacyjne wśród pracodawców,



społeczna akceptacja dla wczesnej rezygnacji z
aktywności zawodowej wśród pracowników,
(

badania empiryczne nie wskazują jednoznacznie na

występowanie faktycznego związku przyczynowo-skutkowego
pomiędzy starzeniem się a obniżaniem zdolności do pracy

).

DEMOGRAFIA

STRUKTURA DEMOGRAFICZNA POLSKI,
KONSEKWENCJE



zbyt

niskie

(nieaktualne)

kwalifikacje

starszych

pracowników

ograniczają

ich

możliwości utrzymania się na rynku pracy.



w percepcji tych pracowników, a także
pracodawców inwestycje w dokształcanie lub
przekwalifikowanie starszych pracowników są
nieopłacalne, (ze względu na ich oczekiwane
odejście z pracy),



znaczenie ma także charakter (np. rozkład w
ciągu dnia) wykonywanej pracy oraz warunki
jej wykonywania.

DEMOGRAFIA

STRUKTURA DEMOGRAFICZNA LUDNOŚCI POLSKI

dane dla lat 1990-2007 dane rzeczywiste, pozostałe wartości
prognoza Eurostatu, obliczenia własne DAE MPiPS na podstawie
danych Eurostatu.

4 000

9 000

14 000

19 000

24 000

29 000

34 000

39 000

0-24

25-44

45-59/64

60/65+

DEMOGRAFIA

GOSPODARSTWO DOMOWE, ZASOBY



Zasoby gospodarstwa domowego dzielą
się na trzy grupy:

1.

ekonomiczne (pieniężne i materialne),

2.

personalne,

3.

ekologiczne.



Uwzględniając każdy typ zasobów z osobna
należy wymienić: dobra trwałe, mieszkanie
(jego standard techniczny), energia, gaz,
woda, surowce - produkty, kapitał, zasoby
ludzkie, informacje.

DEMOGRAFIA

GOSPODARSTWO DOMOWE, ZASOBY



Teza: zasobami gospodarstwa domowego

należy rozsądnie i umiejętnie zarządzać.



Czynniki wpływu na podział ról w GD:

1.

poziom zamożności, dochodowy,

2.

cykl życia i struktura rodziny,

3.

grupa społeczna.



Głowa gospodarstwa domowego (decydent):



w każdym gospodarstwie domowym istnieje

pewien zwyczajowy podział obowiązków,



podejmowanie

decyzji

(kto?),

różne

dysponowanie zasobami GD.

DEMOGRAFIA

GOSPODARSTWO DOMOWE



Zarządzanie gospodarstwem domowym
jest kierowaniem strukturą organizacyjną, w
obrębie której funkcjonują jego członkowie.



Gospodarstwo

domowe

podejmuje

samodzielne decyzje kierując się własnym
interesem oraz związanymi z tym ryzykami.



GD produkuje dobra, gromadzi je oraz
dysponuje środkami pieniężnymi i rzeczowymi
oraz organizuje proces konsumpcji.

DEMOGRAFIA

ANALIZA DEMOGRAFICZNA



Analiza demograficzna jest oparta o metody
statystyczne, jej przedmiotem jest określenie:

1.

stanu w danym okresie (rok), momencie, można
zbadać

natężenie

danego

procesu,

jego

strukturę lub korelację cech badanej populacji,

2.

kompleksowej oceny zmian w czasie (przyrosty,
ujęcie dynamiczne).



Analiza demograficzna obejmuje porównywanie
wyników w czasie, w przestrzeni (z innymi
populacjami) oraz razem - w czasoprzestrzeni.

DEMOGRAFIA

ANALIZA DEMOGRAFICZNA



Wzór na średnioroczne tempo zmian
ludności:
T= (pierwiastek t-go stopnia L

1

:L

t

-1) x100,

Gdzie:
T – średnioroczny współczynnik tempa zmiany

wyrażony w %,

L

0,

L

t

– liczba ludności w roku 0 i t.



Wyniki obliczeń indeksów: spadek lub wzrost (w
%), różnica o punkty % (przy porównaniu kilku
indeksów).

DEMOGRAFIA

ANALIZA DEMOGRAFICZNA



Budowa

podstawowych

współczynników

demograficznych

(obrazują

natężenie

danego

procesu), zestawienie kliku ukazuje jego kierunek.



Miernik

natężenia:

stosunek

liczby

zdarzeń

demograficznych (F) do wielkości danej zbiorowości
statystycznej (L), zdarzenia te są wynikiem procesów
w zbiorowości zachodzących (mnożnik 1000).



Wzór

współczynników

demograficznych

(tzw.

surowych):
W= (F : L) x C,

Gdzie:

W-wsp.

demograficzny,

F-suma

zdarzeń

demograficznych, L, liczebność zbiorowości (liczba
ludności), C-constans (1, 1000)

DEMOGRAFIA

ANALIZA DEMOGRAFICZNA



Rodzaje współczynników demograficznych:

1.

ogólne, cząstkowe, grupowe, w zależności od
stopnia szczegółowości badania zjawiska -
zdarzenia demograficznego,

2.

pierwszej i drugiej kategorii, gdzie bada się
wystąpienie ryzyka zajścia danego zdarzenia
demograficznego,

określając

dany

zasób

ludnościowy (populacja, kobiety, mężczyźni),

DEMOGRAFIA

ANALIZA DEMOGRAFICZNA

1.

wedle kategorii zbiorowości, ustalanej zgodnie
z zasadami budowy tzw. siatki demograficznej,

2.

wedle rodzaju analizy, przekrojowe, kohortowe,
oraz przekrojowo-kohortowe.



Zalecenie (ONZ): przy stosowaniu wzoru na
współczynnik demograficzny (W), stan ludności
należy przyjmować w środku roku (szacunek w
dniu 30 czerwca) lub średni stan w roku.



Średni stan w roku: średnia arytmetyczna ze
stanu na początek i koniec roku.

FUNDUSZ REZERWY DEMOGRAFICZNEJ

SOLIDARYZM



Fundusz RD rozpoczął swoje działanie z ponad
trzyletnim opóźnieniem (2002).



Podstawowa słabość funkcjonowania: brak
przekazywania części wpływów z prywatyzacji
majątku skarbu państwa, pomimo stosownych
zapisów ustawowych.



Podstawowe

źródło

zasilania

Funduszu

Rezerwy Demograficznej - odpis od środków
wpływających

z

tytułu

ubezpieczenia

emerytalnego.



Zakładano, iż powinien on wynosić 1% podstawy
wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne.

FUNDUSZ REZERWY DEMOGRAFICZNEJ

ZASILENIA



Decyzja rządu (2002): odpis ustalono na
poziomie 0,1%, motywując to ówczesnymi
trudnościami budżetowymi oraz problemami
wdrożenia reformy emerytalnej.



Począwszy od 2004 roku odpis corocznie
podwyższano o 0,05% do 0,25% w 2006
roku.



Na rachunku FUS nie odnotowano w
minionych latach żadnych nadwyżek.



Brak jest dodatkowych zasileń Funduszu.

FUNDUSZ REZERWY DEMOGRAFICZNEJ

POLITYKA LOKACYJNA



FRD może lokować aktywa w następujące
instrumenty finansowe:



bony, obligacje i inne papiery wartościowe
Skarbu Państwa,



dłużne papiery wartościowe gwarantowane lub
poręczane przez Skarb Państwa,



depozyty bankowe i bankowe papiery
wartościowe,



papiery wartościowe emitowane przez gminy,
związki gmin i miasto stołeczne Warszawa,



tzw. akcje i obligacje zdematerializowane,



obligacje emitowane przez spółki publiczne.

FUNDUSZ REZERWY DEMOGRAFICZNEJ

POLITYKA LOKACYJNA: OFE A FRD



OFE: na ogólną kwotę zaangażowania aktywów
funduszy w końcu II kwartału 2007 roku na kwotę
blisko 138 mld złotych, wartość akcji stanowiła
blisko 52,6 mld zł, co stanowiło około 40%
wielkości portfela inwestycyjnego ogółem*.



OFE wykupiły obligacje na kwotę 52,6 mld zł,
zaangażowanie w instrumenty bankowe sięgnęło
4,8 mld zł zaś w bony skarbowe około 1 mld zł.



Zaangażowanie

Funduszu

Rezerwy

Demograficznej w rynek akcji było, zatem o 10%
niższe.

* Źródło: Biuletyn kwartalny, Rynek OFE 2/2007, Komisja Nadzoru Finansowego.

FUNDUSZ REZERWY DEMOGRAFICZNEJ

POLITYKA LOKACYJNA

Rodzaj, struktura, wartość aktywów FRD na koniec 2006 roku.

Rodzaj aktywów

Warto

ść

Udział %

Bony skarbowe

783.509

32,1%

Obligacje skarbowe

781.896

32,0%

Akcje

728.414

29,8%

Lokaty bankowe

147.731

6,1%

RAZEM

2.441.550

100,0%

Źródło: Sprawozdanie z działalności FRD, Centrala ZUS, Warszawa marzec 2007 r.

AKTYWA FUNDUSZY REZERWOWYCH

POLSKA NA TLE WYBRANYCH KRAJÓW

Aktywa funduszy rezerwy wyodrębnionych z funduszy ubezpieczeń
społecznych w relacji do PKB (w %), w układzie rodzajowym oraz
ogółem

Źródło: Public Scheme Reserve Funds: Helping sustain PAYG Pensions, Survey Report, ISSA 2007, str. 14.

EUROPEJSKIE FUNDUSZE REZERWOWE

IRLANDIA: NARODOWY FUNDUSZ REZERWY
EMERYTALNEJ



Narodowy Fundusz Rezerwy Emerytalnej
(NPRF) został skonstruowany z myślą o
przejęciu

części

wydatków

ubezpieczeń

społecznych (social welfare) oraz usług
publicznych (public service) począwszy od
2025 roku.



Działalność NPRF rozpoczęła się od kwietnia
2001 r. na mocy „specustawy”, u podstaw,
której legły niepokojące prognozy, wskazujące
na

gwałtownie

rosnące

koszty

wypłat

emerytalnych na przestrzeni kolejnych dekad.

EUROPEJSKIE FUNDUSZE REZERWOWE

IRLANDIA: NARODOWY FUNDUSZ REZERWY
EMERYTALNEJ



Cechy funkcjonowania NPRF:



stabilny sposób finansowania funduszu,



rozważna polityka inwestycyjna.



Efekty: znaczący wzrost aktywów oraz
poprawa realizowanej stopy zwrotu.



Wskaźniki inwestycyjne: odpowiednio 13,3
mld euro (2005) wobec 5,3 mld euro (2002)
oraz 12.8% (2005) w porównaniu do 8% stopy
zwrotu osiągniętej w roku poprzedzającym.

EUROPEJSKIE FUNDUSZE REZERWOWE

IRLANDIA: NARODOWY FUNDUSZ REZERWY
EMERYTALNEJ



Narodowy Fundusz Rezerwy Emerytalnej dokonał
dywersyfikacji portfela, poprzez inwestowanie
blisko 20% własnych aktywów w nieruchomości
oraz prywatne akcje, unikając zaangażowania w
bony funduszy zabezpieczających (tzw. hedge
funds).



Nadzorca funduszu wskazywał na powiązanie
wzrostu aktywów Funduszu z dobrymi stopami
zwrotu z europejskich inwestycji akcyjnych, które
dokonały

się

w

otoczeniu

niskich

stóp

procentowych (oczekiwań inflacyjnych) oraz
silnej zyskowności podmiotów prawnych.

EUROPEJSKIE FUNDUSZE REZERWOWE

IRLANDIA: NARODOWY FUNDUSZ REZERWY
EMERYTALNEJ



Zarządzający Funduszem wprowadzili istotne
zmiany, mające na celu dywersyfikację jego
aktywów i powiększeniu zainteresowania
inwestowaniem

w

prywatny

rynek

własnościowy,

do

18

%

ogólnego

zaangażowania funduszu w ciągu 4 lat.



Zamierzeniem

powyższego

manewru

inwestycyjnego jest zwiększenie potencjalnego
zwrotu Funduszu bez zmiany profilu ryzyka.

EUROPEJSKIE FUNDUSZE
REZERWOWE

IRLANDIA: NARODOWY FUNDUSZ REZERWY
EMERYTALNEJ



Sukces Funduszu jest umacniany stabilnym
sposobem

jego

finansowania

poprzez

coroczne przeznaczanie 1% produktu
krajowego brutto na poczet jego aktywów.



Inne wpłaty: dopuszczane prawem, zaś
naruszenie

środków

funduszu

jest

dopuszczalne dopiero po przekroczeniu
zakreślonej daty (2025).



Inwestowanie NPRF jest możliwe w rozmaite
instrumenty finansowe za wyłączeniem
irlandzkich obligacji rządowych.

EUROPEJSKIE FUNDUSZE
REZERWOWE

PODSUMOWANIE



Akumulacja

rezerw

stanowi

przykład

dalekosiężnej

strategii

społecznej,

proces

ten

obiektywnie

wspiera

rekonstrukcje systemów emerytalnych.



Akumulacja rezerw służy równoważeniu
finansów emerytalnych oraz w ogólności –
stabilności finansów państwa.



Zarządzanie

funduszami

rezerwowymi

przeszło ewolucję, w kierunku osłabienia
wpływu rządu na zarządzanie aktywami,
co było związane ze słabymi wynikami i
konserwatywną strategią.

POLITYKA DEMOGRAFICZNA I
RODZINNA

ZNACZENIE, DEFINICJA



Konstytucja RP zalicza politykę demograficzną
i rodzinną do najważniejszych zadań państwa
(art. 18 oraz art. 71 Konstytucji RP).



Próba definicji: PDiR to mądrze i sprawnie
prowadzona polityka państwa, które dba o:



zdrową gospodarkę,



rozsądnie dzieli publiczne pieniądze (mają
trafiać tam, gdzie są najbardziej potrzebne),



przykłada należytą wagę do zdrowia i edukacji
obywateli. 

POLITYKA DEMOGRAFICZNA I
RODZINNA

ZNACZENIE, DEFINICJA



Teza:  polska rodzina znajduje się obecnie w
słabej kondycji, aby to zmienić należy odwrócić
niekorzystny trend spadku urodzin.



Rodziny najsłabsze: wielodzietne i wiejskie.



Wielodzietne – z reguły tylko jeden  z rodziców
pracuje, nisko uposażone, najliczniejsza grupa
polskich rodzin korzystająca z pomocy państwa.



Wiejskie, (także wielodzietne) o słabym
dostępie do ochrony zdrowia oraz edukacji na
odpowiednim poziomie.

POLITYKA RODZINNA

DEFINICJA



Polityka rodzinna – ogół norm prawnych, działań i
środków uruchamianych przez państwo w celu:



stworzenia właściwych warunków życia dla powstania
rodziny,



jej prawidłowego funkcjonowania i spełniania przez
nią wszystkich społecznie ważnych ról

.*



Założenia PR:



rodzina jest podstawową i najważniejszą instytucją społeczną,



rodzina powinna być wspierana przez państwo.

* Definicja S.B. Kamerman, Uniwersytet Columbia w Nowym Jorku.

POLITYKA RODZINNA

PRZEDMIOT



Powszechnie uznanym przedmiotem oddziaływania
PR jest rodzina z dziećmi (tzw. rodzina nuklearna).



Definicja rodziny powinna być odpowiednio pojemna
aby mogła objąć rozmaitość typów, struktur, ról i
stosunków dotyczących zwykle co najmniej jednej
osoby dorosłej i jednego dziecka.



Przedmiotem zainteresowania PR są:



małżeństwo

z

dziećmi,

rodzice

z

dziećmi

(konkubinaty), jedno z rodziców z dziećmi (samotny
ojciec, samotna matka).

POLITYKA RODZINNA

ADRESACI



Polityka rodzinna (w zależności od celu) może być adresowana do:



wszystkich rodzin z dziećmi,



wybranych kategorii rodzin z dziećmi (np. rodziny ubogie, wielodzietne,
niepełne, dotknięte patologią społeczną).

Europa - polityka rodzinna adresowana jest do wszystkich rodzin, w jej
ogólnych ramach wskazywane są szczegółowe cele związane z pomocą
rodzinom znajdującym się w trudnych sytuacjach życiowych.
USA – nie ma jasno zdefiniowanej polityki rodzinnej adresatami działań
na rzecz rodziny są głównie dzieci z biednych rodzin*.

*Analiza

sytuacji

rodzin

i

dzieci

w

Polsce.

Raport

1992,

Polski

Komitet

UNICEF,

Warszawa,

1993.

POLITYKA DEMOGRAFICZNA I
RODZINNA

DZIETNOŚĆ



W Polsce (od 1984 r.) rodzi się coraz mniej
dzieci:



pomiędzy 1989 a 2003 r. liczba urodzeń
zmniejszyła się z 562,5 tys. do 351,1 tys.



W 1989 r. na 100 kobiet przypadało 203
dzieci

(czyli

tzw.

współczynnik

dzietności całkowitej wynosił: 2,03),



w 2003 r. na 100 kobiet przypadało już tylko
122 dzieci (współczynnik: 1,22) w ostatnich
latach współczynnik dzietności wzrósł
nieznacznie (w 2005 r. wyniósł 1,23.)

POLITYKA DEMOGRAFICZNA I
RODZINNA

DZIETNOŚĆ, WIEK MATEK



Zmienia się wiek matek:



od 1989 r. do 2005 r. średni wiek
macierzyństwa wzrósł z 26,3 do 28,1 lat, a
średni wiek rodzenia pierwszego dziecka z
23,3 lat do 25,6 lat.



Zmiany

te

są

efektem

dwóch

nakładających się na siebie czynników:

1.

odraczanie decyzji o posiadaniu dzieci,

2.

rezygnacja z posiadania dzieci.

POLITYKA DEMOGRAFICZNA I
RODZINNA

CZY POLACY CHCĄ MIEĆ DZIECI?



Polacy chcą mieć więcej dzieci – wyniki badań*:



Kobiety przeciętnie chcą mieć 2,33 dziecka,



mężczyźni nieco mniej, 2,29 (ale pragnienia,
realizacja chęci – nie są realizowane).



Blisko 57% respondentów nie zamierza mieć więcej
dzieci, powód: posiadanie tylu dzieci, ile planowano
(87% osób z tej grupy),



Blisko 23% osób badanych nie ma sprecyzowanych
zamierzeń prokreacyjnych, co piąta osoba zamierza
mieć

dzieci.

Korelacja:

im

wyższy

poziom

wykształcenia, tym mniejsza liczba planowanych dzieci.
Dlaczego?

* Badanie przeprowadzonego na przełomie listopada i grudnia 2001 r. przez zespół demografów z Instytutu Statystyki i
Demografii Szkoły Głównej Handlowej. Opracowanie wyników na podstawie analizy prof. I.E. Kotowskiej.

POLITYKA DEMOGRAFICZNA I
RODZINNA

CZY POLACY CHCĄ MIEĆ DZIECI?



Do najważniejszych powodów (takich, które co
najmniej 2/3 respondentów uważało za ważne
rezygnacji z dziecka i kolejnych dzieci) należały:



posiadanie zaplanowanej liczby dzieci,



stan zdrowia i wiek pytanej osoby lub jej/jego
partnera/ki,



brak stałego partnera,



wysokie koszty utrzymania dziecka:



opinia 67% respondentów, częściej kobiet oraz osób
młodszych (20–29 lat),



czynnik ma największe znaczenie dla osób w wieku 25–29:
aż 77% osób uznało go za ważny.

POLITYKA DEMOGRAFICZNA I
RODZINNA

CZY POLACY CHCĄ MIEĆ DZIECI?



Czynnik

kosztów

utrzymania

miał

także

znaczenie w szczególności zwłaszcza dla (w
kolejności):



par małżeńskich oraz osób rozwiedzionych,



w separacji bądź owdowiałych,



respondentów

z

niższym

poziomem

wykształceniem.



Obawa o przyszłość dzieci,



Partner/ka nie chce mieć więcej dzieci.

POLITYKA DEMOGRAFICZNA I
RODZINNA

POWODY REZYGNACJI Z RODZICIELSTWA



Polacy jako główne przyczyny odraczania bądź
rezygnacji z rodzicielstwa wskazują (CBOS):



obawę kobiet przed utratą pracy (62%),



złe warunki mieszkaniowe młodych ludzi (58%),



brak wsparcia ze strony państwa m.in. w dziedzinie
edukacji, wychowania, opieki medycznej (42%),



obawy przed obniżeniem się materialnego poziomu
życia (36%), chęć robienia kariery zawodowej przez
kobiety

(29%),

trudności

z

pogodzeniem

obowiązków zawodowych i rodzinnych (22%).

POLITYKA DEMOGRAFICZNA I
RODZINNA

KOBIETA A RYNEK PRACY



Kobiety wycofują się z rynku pracy na
czas wychowania dzieci.



Wśród kobiet, które decydują się na dzieci,
(głównie w wieku 25–29 lat), wyraźnie
obserwuje się tendencję do:



wycofania się z rynku pracy w pierwszych
latach życia dziecka,



powrót do aktywności zawodowej po wejściu
dziecka w wiek przedszkolny.

POLITYKA DEMOGRAFICZNA I
RODZINNA

KOBIETA A RYNEK PRACY: POWRÓT



Trudności w powrocie na rynek pracy, powody:



dezaktualizacja kwalifikacji zawodowych,



utrata kontaktu z rynkiem pracy,



obawa pracodawców przed zatrudnianiem kobiet z
dziećmi (postrzeganych jako mniej dyspozycyjne),



Trudności ze znalezieniem pracy zniechęcają do
podjęcia decyzji o urodzeniu kolejnego dziecka.



W Polsce w 2005 r. pracowało 46,8% kobiet (średnia UE
wynosiła 56,3%), podczas gdy celem Strategii Lizbońskiej jest
podniesienie liczby kobiet pracujących do 60% do roku 2010.  

RUCH NATURALNY LUDNOŚCI



Ruch naturalny ludności

*

tworzą: zawierane (i

rozwiązywane) związki małżeńskie oraz urodzenia i
zgony.



Te zdarzenia demograficzne wpływają na zmiany w
stanie liczebnym i strukturze ludności według płci,
wieku i stanu cywilnego.



W analizie ruchu naturalnego kluczowe znaczenie
ma analiza urodzeń oraz zgonów. Analiza urodzeń
korzysta z badania procesu zawierania małżeństw
oraz monitoringu wieku nowożeńców.



Analiza rozwodów jest powiązana z oceną procesu
urodzeń oraz przebiegu życia małżeństw.

*Holzer J. 161-165

RUCH NATURALNY LUDNOŚCI



Analiza procesów demograficznych korzysta z tzw.
zmiennych bezpośrednich (wpływają na poziom
urodzeń i zgonów), które dzielą się na:

1.

wymierne (określone liczbowo), ukazujące trendy,

2.

niewymierne

(trudno

wymierne),

wskazujące

kierunek siły oddziaływania z przeszłości, pozwalające
określić jej kierunek w przyszłości.



Wymierne (poziom i natężenie urodzeń): liczba i
struktura kobiet w wieku rozrodczym, liczba
zawieranych

małżeństw,

struktura

wiekowa

nowożeńców, liczba i struktura migrantek ze wsi do
miasta, wzorzec płodności, wzorzec umieralności
(niemowlęcej i dziecięcej).

RUCH NATURALNY LUDNOŚCI



Wymierne (poziom i natężenie zgonów): liczba i
struktura ludności wg płci i wieku, wzorzec umieralności wg
płci i wieku, wzorzec umieralności wg przyczyn zgonów.



Wzorce (płodności, umieralności) określają rozkład
współczynników cząstkowych według wieku, płci i innych
cech demograficznych w danym czasie i miejscu
(poszukuje się rozkładów typowych dla danej populacji).



Zmienne niewymierne, w zakresie poziomu i natężenia
urodzeń: polityka zatrudnienia (aktywizacja kobiet), poziom
wykształcenia społeczeństwa, perspektywy materialne
wychowania dzieci, polityka społeczna, płace, warunki
mieszkaniowe,

edukacja

seksualna

(antykoncepcja),

przepisy o dopuszczalności aborcji, wierzenia religijne.

RUCH NATURALNY LUDNOŚCI

ZMIENNE NIEWYMIERNE – POZIOM WYKSZTAŁCENIA

0

5

10

15

20

25

30

35

40

wyższe

policealne

średnie

zasadnicze

zawodowe

co najwyżej

gimnazjalne

ogółem

w wieku 15-49

w wieku 50-64

Źródło: Program 50+, DAE MPiPS, Warszawa 2008.

Struktura wykształcenia ogółem (2006 r.)

Struktura wykształcenia dla grupy 50-64
(2006 r.)

12%

3%

30%

32%

23%

wyższe
policealne
średnie
zasadnicze zawodowe
co najwyżej gimnazjalne

RUCH NATURALNY LUDNOŚCI

ZMIENNE NIEWYMIERNE – POZIOM WYKSZTAŁCENIA

Źródło: Program 50+, DAE MPiPS, Warszawa 2008.

Współczynnik aktywności zawodowej osób w wieku 50-59/64
lata
w Polsce (NMS, UE)

RUCH NATURALNY LUDNOŚCI

ZMIENNE NIEWYMIERNE – AKTYWIZACJA ZAWODOWA

Źródło: Program 50+, Eurostat, DAE MPiPS, Warszawa 2008.

45

50

55

60

65

70

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

w

p

ro

c.

UE

NMS10

Polska

RUCH NATURALNY LUDNOŚCI

ZMIENNE NIEWYMIERNE



Zmienne niewymierne, w zakresie poziomu i
natężenia zgonów: zmiany w poziomie życia
ludności, dieta, zdrowie, warunki mieszkaniowe,
warunki

pracy,

środowisko

naturalne,

dostępność

opieki

lekarskiej,

zwalczanie

nadumieralności.



Ruch naturalny ludności na ziemiach polskich:



(na 1000 ludności)

M

UŻ

ZG

PN



1920

10,6

32,2

27,0

5,2



1938

8,1

24,6

13,9

10,7



1980

8,6

19,5

9,9

9,6



2000

5,5

9,8

9,5

0,3

RUCH NATURALNY LUDNOŚCI

MAŁŻEŃSKOŚĆ



Zawarcie związku małżeńskiego (w rozumieniu

prawa polskiego), dokonuje się pomiędzy

osobami odmiennej płci, pociąga za sobą

ustanowienie praw i obowiązków, ustalonych w

przepisach oraz zwyczajach.



Porównanie natężenia zawierania małżeństw w

układzie czasowym i międzynarodowym jest

trudne, z uwagi na świeckie i wyznaniowe

obrządki oraz różne przepisy prawne.



W Polsce międzywojennej obowiązywały 4 różne

prawa małżeńskie (w b. kongresówce i woj.

wschodnich

prawo

uznawało

wyłącznie

małżeństwa religijne), parafie miały uprawnienia

urzędów staniu cywilnego.

RUCH NATURALNY LUDNOŚCI

MAŁŻEŃSKOŚĆ



W 1958 r. w Polsce zabroniono udzielania ślubów

wyznaniowych

bez

uprzedniego

zawarcia

związku

małżeńskiego w USC.



Po 1993 roku istnieje możliwość ślubu wyznaniowego, jeśli

nie ma przeciwwskazań prawnych do zawarcia małżeństwa

(należy taki ślub zarejestrować następnie w ciągu 5 dni w

USC).



Struktura ludności w stanie małżeńskim (1995), analiza

danych:
1. Do 35-39 (kobiety) oraz 50-59 (mężczyźni) wzrasta

odsetek osób w stanie małżeńskim, potem systematycznie

maleje na rzecz udziału osób w stanie wdowim,
2. Począwszy od 40-49 odsetek żonatych mężczyzn jest

wyższy, niż zamężnych kobiet, we wszystkich grupach

wiekowych.

RUCH NATURALNY LUDNOŚCI

WSPÓŁCZYNNKI DEMOGRAFICZNE



Współczynniki pogrupowane według szczegółowości
badanego zjawiska:



Współczynniki ogólne (takie jak współczynnik
zgonów,

1980

-

9,9%

o

),

którego

poziom

determinowany jest przez:



natężenie zgonów w poszczególnych grupach wieku ludności



struktura ludności według wieku.



Współczynniki

cząstkowe

(grupowe),

charakteryzują

natężenie

badanego

zjawiska

(natężenie zgonów) w poszczególnych grupach
wieku.

ZMIANY DEMOGRAFICZNE

OKRESY ANALIZY I OBSERWACJI (UE)



Omawiane zjawiska realizowane były (będą) w
krajach UE w trzech okresach*:

o

Okres do 2000 roku, w którym liczba ludzi w wieku
produkcyjnym rosła szybciej aniżeli ogół populacji,

o

Okres do 2015-2020 roku, w którym liczba osób w
wieku produkcyjnym ustabilizuje się, przy szybszym
wzroście ogółu populacji,

o

Okres po 2020 roku, w którym poważnie spadnie
liczba osób w wieku produkcyjnym, zaś liczba osób
w wieku poprodukcyjnym silnie się powiększy.

* Schulte B., Reformy zabezpieczenia społecznego w Europie, w Referaty na VI Kongres ZS, 1999, str.212-213.

ZMIANY DEMOGRAFICZNE

OKRESY ANALIZY I OBSERWACJI (UE)



Zmiany

demograficzne

powodują

wzrost

zapotrzebowania na usługi służby zdrowia:

o

W 1996 r. w tzw. starej UE 40% osób w wieku 65+ miało
85 lata i więcej, w roku 2010 będzie ich 47% (wzrost o
1/3),

o

W tym czasie ogólna liczba ludności wzrośnie o 3%
(j.w.), przyrost liczby osób wymagającej opieki
lekarskiej wyniesie 10%.

o

Wzrasta liczba mężczyzn (55-64) nieaktywnych
ekonomicznie, (liczba kobiet w tej grupie jest stabilna).

o

Podsumowanie:

wymienione

czynniki

powodują

powiększenie presji na opiekę zdrowotną, usługi opieki
społecznej oraz systemy emerytalne.

ZMIANY DEMOGRAFICZNE

GOSPODARSTWO DOMOWE W UE



Gospodarstwo domowe w UE: w latach 90-tych
zaobserwowano tendencję do powstawania mniejszych
gospodarstw domowych oraz wzrost ich liczby.

•

Rośnie

liczba

osób

samotnie

mieszkających,

prowadzących gospodarstwo domowe.

•

Podobnie jak w Polsce (1988-2002) w UE, w latach
1986-1996, powiększyła się liczba jednoosobowych
gospodarstw domowych (19=>24%).

•

W omawianym okresie poważnie wzrosła (o 64%,
przeciętnie o ok. 5% rocznie) w krajach d. Unii
Europejskiej

liczba

gospodarstw

domowych

prowadzonych przez jedną osobę dorosłą wychowującą
dziecko(i). Przeważnie jest to kobieta.

DEMOGRAFIA A PRZYSZŁOŚĆ PRACY

POLSKA



Reprodukcja demograficzna zasobów pracy
(2009+), będzie miała charakter zawężony*, co
sprzyja spadkowi bezrobocia (do ok. 8% w 2014 r.)



W okresie do 2015 r. przyrost ludności w wieku
produkcyjnym w całości będzie realizowany w
środowisku wiejskim („przeludnienie agrarne”, stałe).



Rynki pracy: miejski i wiejski pozostaną zróżnicowane
(względny brak pracy na wsi).



Zasoby pracy będą się starzały, szybciej po 2020 r.;
na wsi zasoby te będą młodsze, bardziej mobilne.

*Sekwencja - Rosner A., Stanny M.: Demograficzne aspekty zasobów pracy w Polsce do 2030 r., PS nr 1/2008, s. 4-

5

DEMOGRAFIA A PRZYSZŁOŚĆ PRACY

POLSKA



Nie nastąpią wzmożone migracje wewnętrzne (wieś
miasto), raczej będą wewnątrzwiejskie: wzrośnie
zaludnienie obszarów w pobliżu dużych ośrodków
miejskich a także migracje podmiejskie.



Migracje zarobkowe wewnątrz UE (także z PL):



raczej czasowe, zarobkowe aniżeli osiedleńcze,



raczej rejestrowane zatrudnienie aniżeli „szare”,



dotyczące ludzi młodych (średnia migranta - 26 lat),
co powiększa tendencję do starzenia się zasobów
pracy,



doraźnie zmniejszające poziom bezrobocia.

DEMOGRAFIA

Populacja ludzi młodych w wybranych regionach
świata w latach 1950-2050

DEMOGRAFIA A PRZYSZŁOŚĆ PRACY

KONIEC CZY...POCZĄTEK PRACY? BADACZE



Andre Gorz: przesunięcie się gospodarki w stronę pracy
niematerialnej, racjonalizuje stosunki społeczne, wprowadza w
sferę rynku usługi ze sfery prywatnej (opieka nad dziećmi, praca
domowa, praca społeczna).



Transformacji towarzyszy neoliberalizm będący współczesnym
darwinizmem społecznym: bezwzględna konkurencja jednostek,
wartości merytokratyczne, jako dominujące w zachowaniu j.e.



Potrzeba coraz mniej zasobów pracy (wydajność+) do produkcji
określonego quantum dóbr potrzebnych do funkcjonowania
społeczeństwa).



Zmiana struktury zatrudnienia: stałe zatrudnienie ¼ osób,
przedsiębiorstwa peryferyjne (obsługa „rdzenia” gospodarki) ¼,
praca okazjonalna (lub bezrobotni) – pozostała ½ populacji.

DEMOGRAFIA A PRZYSZŁOŚĆ PRACY

KONIEC CZY... POCZĄTEK PRACY? BADACZE



Jeremy Rifkin (1995): Koniec pracy, jako konsekwencja
postępu technicznego, informatyzacji i automatyzacji
procesów produkcyjnych.



Efekt: gwałtowny spadek popytu na pracę, przykładem
amerykańskie

rolnictwo

(2%

pracujących),

zjawisko

nadprodukcji dóbr, także w przemyśle i usługach.



Schumann H., Martin H-P.: „Świat 20:80”, potrzeby
populacji będzie w stanie zaspokoić 1/5 jej zawodowo czynna
część w efekcie połączenia rynku i technologii:



wzrost wydajności, niższe koszty, likwidacja droższych miejsc
pracy, przenoszenie przedsiębiorstw, poszukiwanie miejsc o
niższych kosztach pracy oraz słabszych norm ochrony
środowiska naturalnego.

DEMOGRAFIA A PRZYSZŁOŚĆ PRACY

KONIEC CZY... POCZĄTEK PRACY?



Poglądy o końcu pracy nazwane postawą „naiwnego
kryptomarksizmu”, z uwagi na przecenianie pracy
materialnej, jako źródła wartości ekonomicznej.



praca niematerialna jest iluzją, bez znaczenia,



globalizacja, w otoczeniu modernizacji prowadzi do spadku
popytu na pracę, w konsekwencji do wzrostu bezrobocia,
zwłaszcza w krajach rozwiniętych.



Krytyka – Manuel Castells: pozytywna korelacja pomiędzy
zaawansowaniem technologicznym a zatrudnieniem, wzrost
zatrudnienia w usługach (przetwarzanie wiedzy i symboli).



Transformacja gospodarek z paradygmatu industrialnego do
informacyjnego: fabryka=> prz.sieciowe, usieciowione.

DEMOGRAFIA A PRZYSZŁOŚĆ PRACY

KONIEC CZY... POCZĄTEK PRACY?



Podsumowanie: pracy nie brakuje, zmienia się struktura
demograficzna zasobów pracy:



USA, Europa, obecna średnia wieku pracownika: 36,37 lat, w
2050 – odpowiednio: 37, 52.



zmiana struktury zatrudnienia, dominuje klasa „knowledge
workers”,



eksportowane są robotnicze miejsca pracy (do krajów
rozwijających się, o niższych kosztach pracy),



efektem substytucji nie jest zamiana dobrych na słabe miejsca
pracy (junk jobs), lecz wzrost liczby miejsc pracy w usługach,
szybciej – wysoko, aniżeli niskopłatnych.



mimo automatyzacji liczba miejsc pracy w przemyśle wzrosła
a nie zmalała, inwestycje w teleinformatykę dynamizują pracę.

DEMOGRAFIA

OCZEKIWANA DŁUGOŚĆ ŻYCIA

DEMOGRAFIA

PRZEJŚCIE DEMOGRAFICZNE



Przejście

demograficzne*:

jest

historycznym

procesem zmian, reprodukcji ludności związany z
modernizacją społeczeństw.



PD polega na radykalnym obniżeniu się współczynnika
urodzin i współczynnika zgonów, wraz ze zmianą
współczynnika przyrostu naturalnego ludności (wzrost,
potem spadek).



PD trwa od klikudziesięciu do stu kilkudziesięciu lat,
jego cechy: zastępowanie sposobu odtwarzania
ludności, z wysokich, niestabilnych miar rozrodczości i
umieralności na niskie, lecz stabilne w czasie, wartości
tych miar.

*Sekwencja na podstawie: Okólski M., Demografia, WN Scholar 2005, str. 125-127

DEMOGRAFIA

PRZEJŚCIE DEMOGRAFICZNE, TEORIA



Przejście demograficzne jest przemianą jakościową, z
tradycyjnej reprodukcji ludności na reprodukcję nowoczesną, z
„rozrzutnej na oszczędną” (Okólski M.)



Teoria przejścia demograficznego*: zachowania reprodukcyjne
człowieka charakteryzuje adaptacyjność wobec środowiska:



niestabilność środowiska stymuluje wysoką rozrodczość,



społeczna kontrola środowiska - nie występują katastrofy
umieralności, dostosowanie rozrodczości na znacznie niższym
poziomie,



regulacja urodzeń, kontrola wyboru formy rodziny,



Przejście demograficzne: zmiana regulatora reprodukcji
ludności i równowagi pomiędzy środowiskiem a zatrudnieniem
=> z uwarunkowanego przyrodniczo na społecznie.

*Tamże.

DEMOGRAFIA

PRZEJŚCIE DEMOGRAFICZNE, TEORIA



Przejawy przejścia demograficznego:

1.

Starzenie się ludności,

2.

Spadek umieralności, powiększający szansę dożycia do
wieku starszego

3.

Spadek

rozrodczości,

powodujący

zmniejszenie

się

liczebności roczników najmłodszych, brak wpływu na
starsze.



Chesnais J.C.: PD ma charakter powszechny (obejmujący
wszystkie grupy w społeczeństwie) jak i globalny,
obejmujący wszystkie społeczeństwa.



Prawidłowość europejska: im później następuje spadek
umieralności, tym PD ma bardziej gwałtowny, szybki
przebieg, przy mniejszych zmianach w rozrodczości.

DEMOGRAFIA

ROZWÓJ LUDNOŚCI ŚWIATA

DEMOGRAFIA

DRUGIE PRZEJŚCIE DEMOGRAFICZNE



Wzrost ludności w trakcie PD (jeszcze trwa w tych krajach):
150% (Chiny), Tajwan (335%), Indie (350%), Meksyk (600%),
Kenia - 1400%.



Prawidłowość: w wyniku przejścia demograficznego, populacja w
obecnych krajach bardziej rozwiniętych powiększyła się 3-4
krotnie, populacja krajów mniej rozwiniętych, ośmiokrotnie.



Drugie PD: polega na zerwaniu ciągłości zmian w sferze
małżeńskości oraz rozrodczości, ma jednokierunkowy charakter
zachowań demograficznych (Lesthaege, de Kaa.)



Główna cecha 2PD: obniżenie płodności, prosta reprodukcja
ludności - poniżej 2 (TFR=2,1), w Europie jest trwałe i
powszechne (poza Albanią), w 24 krajach poniżej 1,5, w 11 – w
tym PL – poniżej 1,3. Także Azja Wschodnia, Australia i Kanada.

DEMOGRAFIA

DRUGIE PRZEJŚCIE DEMOGRAFICZNE



Teoria drugiego przejścia demograficznego (D.J. van
de Kaa, R. Lesthaeghe: dalszy obserwowany spadek
dzietności wynika przede wszystkim z chęci zapewnienia
możliwości samorealizacji się obojga rodziców w
codziennym życiu współczesnego społeczeństwa.

I.

opóźnianie wieku zawierania małżeństwa, osłabienie
trwałości małżeństwa, zmniejszenie częstości zawierania
małżeństw w większości grup wieku, wzrost roli związków
kohabitacyjnych, w tym związków typu wspólnego życia,
ale oddzielnego zamieszkiwania (LAT: Living – Apart –
Together), wzrost częstości występowania rozwodów,
wzrost liczby rodzin z jednym rodzicem,

DEMOGRAFIA

DRUGIE PRZEJŚCIE DEMOGRAFICZNE

II.

obniżenie dzietności poniżej prostej zastępowalności
pokoleń, występowanie zmian we wzorcu płodności
(wyrażających

się

opóźnianiem

wieku

urodzenia

pierwszego dziecka), przesuwaniem się maksymalnej
płodności do grupy wieku 25– 29 lat, wzrostem udziału
dzieci rodzących się poza związkiem małżeńskim (przy
rosnącej akceptacji społecznej tego zjawiska),

III.

szerokie rozpowszechnianie się znajomości metod, a
także dostępności różnych środków antykoncepcyjnych,
stosowanych dla świadomego powoływania do życia
dzieci w czasie i liczbie, jakiej sobie życzą rodzice,

IV.

zmiana stylu życia.

DEMOGRAFIA

Przyrost ludności w latach 1950-2050 - świat i Azja

DEMOGRAFIA

TEORIA LEIBENSTEINA



Teoria ekonomiczna Leibensteina*:



Leibenstein w stworzonej przez siebie teorii ekonomicznej
wyodrębnił trzy typy użyteczności i dwa typy kosztów
związanych z dodatkowym dzieckiem.



Typy użyteczności:
1) użyteczność

dziecka

rozważanego

jako

„dobro

konsumpcyjne” (źródło osobistej radości dla rodziców),
2) użyteczność

dziecka

rozważanego

jako

dziecko-producent; po pewnym czasie dziecko będzie
przyczyniać się do wzrostu dochodów rodziny,
3) użyteczność

dziecka

jako

potencjalnego

źródła

zabezpieczenia, np. na starość.

*Sekwencja teorii na podstawie: Demografia, Czapp M.T., Uniwersytet Szczeciński, WNEiZ, 2008.

DEMOGRAFIA

TEORIA LEIBENSTEINA



Leibenstein

różnicuje

koszty

posiadania

dodatkowego dziecka na:
1)

bezpośrednie – jako bieżące wydatki na

utrzymanie dziecka aż do chwili, kiedy samo
zacznie

zarabiać

(mieszkanie,

wyżywienie,

odzież),
2)

pośrednie – jako utracone możliwości w

następstwie urodzenia kolejnego dziecka (brak
możliwości pracy matki, utracone zarobki w
okresie ciąży, mniejsza mobilność rodziców, itp.).

DEMOGRAFIA

TEORIA LEIBENSTEINA, EFEKTY ROZWOJU
GOSPODARCZEGO



Leibenstein wyróżnił trzy efekty wiążące się z rozwojem
gospodarczym:

1.

Efekt

dochodowy:

wraz

ze

wzrostem

dochodów

„użyteczność konsumpcyjna” dziecka nie ulega zmianie,
maleje użyteczność dziecka jako potencjalnego źródła
dochodów i zabezpieczenia na starość oraz rosną koszty
bezpośrednie i pośrednie posiadania dodatkowego dziecka.

2.

Efekt przeżycia: wzrost długości trwania życia (spadek
umieralności – szczególnie w młodszych rocznikach
wiekowych) podnosi krzywe użyteczności z posiadania
dodatkowego dziecka.

3.

Efekt struktury zawodowej: rosną koszty kształcenia,
związane z coraz bardziej zwiększającą się specjalizacją,
zapewniającą awans społeczny (teza o „włoskowatości
społecznej” Dumonta).

DEMOGRAFIA

TEORIA EASTERLINA



Teoria Easterlina: determinanty płodności
oddziaływają przez następujące czynniki:



„popyt na dzieci” (C

d

), wyrażony liczbą dzieci

dożywających wieku dorosłego, którą rodzice
chcieliby mieć, gdyby kontrola urodzeń nie
pociągała za sobą żadnych kosztów,



potencjalna liczba rodzonych dzieci (C

n

),

wyrażona liczbą dzieci dożywających wieku
dorosłego, którą rodzice mieliby, gdyby
świadomie nie kontrolowali płodności,



koszty kontroli urodzeń.

DEMOGRAFIA

TEORIA EASTERLINA



Easterlin za podstawową zmienną uznaje liczbę dzieci
dożywających wieku dorosłego, a nie liczbę urodzeń.



Główne determinanty „popytu na dzieci”:



dochody, „koszt dziecka” w porównaniu do kosztu dóbr
(trwałego

użytku)

i

subiektywne

preferencje

posiadania dzieci w porównaniu do innych dóbr
(trwałego użytku),



potencjalna liczba rodzonych dzieci zależy od
płodności naturalnej i prawdopodobieństwa dożycia do
wieku dorosłego,



koszty regulacji urodzeń obejmują koszty subiektywne
(psychologiczne) i obiektywne – czas i pieniądze
niezbędne do nauki stosowania specjalnych technik.

DEMOGRAFIA

TEORIA EASTERLINA



Hipotezy:



Jeśli C

d

>C

n

– nie występuje wówczas chęć

ograniczania urodzeń. Liczba dzieci, którą
chcieliby mieć rodzice odpowiada ich potencjalnej
liczbie. Determinanty potencjalnej liczby urodzeń
rządzą zróżnicowaniem faktycznej liczby urodzeń.



Jeśli

C

n

>C

d

–

występuje

motywacja

do

ograniczania urodzeń. Jeżeli motywacja ta jest
większa niż koszty to następuje ograniczenie
płodności.

DEMOGRAFIA

TEORIA EASTERLINA



Hipoteza główna Easterlina:



Cykliczne zmiany płodności (o cyklu 20 – 25 lat)
wyrażają się tym, iż liczna kohorta rodzicielska,
dostrzegając

społeczne

i

ekonomiczne

niedogodności w dużej liczebności rówieśników,
decyduje się na małą liczbę dzieci.



Ergo: mało liczna generacja, dostrzegając
społeczne i ekonomiczne niedogodności w małej
liczebności rówieśników, decyduje się na liczne
potomstwo.

DEMOGRAFIA

TEORIA CALDWELLA



Caldwell: główna rola w ocenie zmian

płodności jest przypisana zmianom „stosunków

produkcji” na poziomie mikroekonomicznym w

gospodarstwach domowych.



Caldwell definiując stosunki produkcji wyróżnia

gospodarkę rodzinną i rynkową (w warunkach

kapitalistycznych bądź socjalistycznych):



rodzinny sposób produkcji wiąże się z dużą

rodziną i wysoką płodnością.



rynkowy

sposób

produkcji

prowadzi

do

dominacji małej, nuklearnej rodziny z niskim

poziomem płodności.

DEMOGRAFIA

TEORIA CALDWELLA



Według

Caldwella

motorem

przemian

demograficznych

jest

transfer

wymiernych

wartości wewnątrz rodziny:

1.

„międzypokoleniowy przepływ bogactw”,

2.

„przepływ dochodów”, „przepływ wspomagający”.



Zmniejszenie płodności nie jest bezpośrednio

uwarunkowane procesem industrializacji czy też

stopniem rozwoju kraju.



Stworzenie warunków do nuklearyzacji rodziny

daje podstawę do ograniczania płodności.

Caldwell uważa, że zmniejszenie płodności nie

tylko wyprzedza rozwój industrializacji, lecz w

pewnym sensie go przyspiesza.

DEMOGRAFIA

TEORIA UWARUNKOWAŃ UMIERALNOŚCI



Teorie

uwarunkowań

umieralności.

Uwarunkowania umieralności dzieli się na trzy
podstawowe kategorie:

1) środowiskowe i społeczne (zanieczyszczenia

środowiska, infrastruktura, służba zdrowia,
odżywianie),

2) genetyczne i biologiczne:
a. nie

zaprogramowane

starzenie

się

(niestabilność

materiału

genetycznego,

starzenie bywa wynikiem przypadkowego
nabycia genetycznego uszkodzenia),

DEMOGRAFIA

TEORIA UWARUNKOWAŃ UMIERALNOŚCI

b.

zaprogramowane starzenie się („starzenie
się genów” oraz zaprogramowane starzenie
się w którym procesy degeneracyjne
starzenia występują przypadkowo jako
uboczny, bierny produkt w genetycznej
selekcji korzystnych własności).

c.

zachowania

ludności,

STYLE

ŻYCIA

(alkoholizm, palenie tytoniu, odżywianie,
sytuacje stresowe).