1. Wymiary osobowości wg
Wielkiej Piątki;
2. Aleksytymia
3. Represyjny styl osobowości
4. Zahamowanie
5. Gniew i wrogość

09. WŁAŚCIWOŚCI OSOBOWOŚCI

09. WŁAŚCIWOŚCI OSOBOWOŚCI

SPRZYJAJĄCE CHOROBIE

SPRZYJAJĄCE CHOROBIE

psycho-somatyka a somato-psychika
profile osobowości (Dunbar)
traumatyczne doświadczenia okresu
dzieciństwa
(Groen, Hamilton)

Alexander i French:
1.specyficzna konstelacja cech osobowości
powiązanych z nieświadomymi konfliktami
okresu dzieciństwa
2. sytuacja poprzedzająca zachorowanie
3. konstytucjonalna słabość danego
narządu

Od psychosomatyki do psychologii zdrowia

Od psychosomatyki do psychologii zdrowia

Koncepcja zdarzeń stresowych

Koncepcja zdarzeń stresowych

Holmes i Rahe

Holmes i Rahe

Psychologia zdrowia –

Psychologia zdrowia –

model biopsychospołeczny

model biopsychospołeczny

podejście systemowe

podejście systemowe

1. Wymiary osobowości wg
Wielkiej Piątki

Cecha jest rozumiana jako ogólna dyspozycja
znajdująca swój wyraz w różnorodnych
działaniach.

McCrae i Costa (2005) podkreślają, że pojęcie
cechy bardziej przypomina motyw niż nawyk.

Jednakże cecha wydaje się nieco szerszym
określeniem, wskazującym na motywację,
style oraz na inne aspekty spójności w życiu
człowieka.

Cechy osobowości, według McCrae i Costy,
opisują style
emocjonalne,

interpersonalne,

doświadczeniowe,
motywacyjne i postawy.

Należy odróżnić cechy od przemijających
nastrojów,
przejściowych stanów umysłu lub skutków
tymczasowego
stresu i napięcia.

Z perspektywy teorii cech zmiana osobowości
oznacza,
że jeden spójny wzorzec zostaje zastąpiony
innym spójnym wzorcem (McCrae, Costa,
2005).

1. Neurotyczność

1. Neurotyczność

odzwierciedla brak zrównoważenia emocjonalnego

odzwierciedla brak zrównoważenia emocjonalnego

i rozumiana jest jako podatność jednostki

i rozumiana jest jako podatność jednostki

na doświadczanie negatywnych stanów emocjonalnych,

na doświadczanie negatywnych stanów emocjonalnych,

takich jak lęk, gniew, irytacja czy poczucie winy.

takich jak lęk, gniew, irytacja czy poczucie winy.

Obejmuje 6 składników:

Obejmuje 6 składników:

lęk,

lęk,

agresywną wrogość,

agresywną wrogość,

depresyjność,

depresyjność,

nadmierny samokrytycyzm (nieśmiałość),

nadmierny samokrytycyzm (nieśmiałość),

impulsywność 

impulsywność 

nadwrażliwość

nadwrażliwość

(McCrae, Costa, 2005).

(McCrae, Costa, 2005).

Lęk i agresywna wrogość

Lęk i agresywna wrogość

są dyspozycyjnymi

są dyspozycyjnymi

formami

formami

podstawowych stanów emocjonalnych do jakich

podstawowych stanów emocjonalnych do jakich

należą

należą

strach i złość.

strach i złość.

Osoby o wysokim poziomie lęku są bardzo

Osoby o wysokim poziomie lęku są bardzo

nerwowe i spięte,

nerwowe i spięte,

zwłaszcza w kontaktach z innymi ludźmi.

zwłaszcza w kontaktach z innymi ludźmi.

Zarazem są skłonne do zamartwiania się,

Zarazem są skłonne do zamartwiania się,

rozmyślają

o

mogących

je

spotkać

rozmyślają

o

mogących

je

spotkać

niepowodzeniach.

niepowodzeniach.

Osoby wrogo usposobione wykazują skłonności

Osoby wrogo usposobione wykazują skłonności

do przeżywania złości, bywają rozdrażnione,

do przeżywania złości, bywają rozdrażnione,

łatwo wpadają w gniew i są trudne we

łatwo wpadają w gniew i są trudne we

współżyciu.

współżyciu.

Podstawą

Podstawą

depresyjności i nadmiernego krytycyzmu

depresyjności i nadmiernego krytycyzmu

są emocje smutku i poczucia wstydu.

są emocje smutku i poczucia wstydu.

Depresyjność oznacza skłonność do przeżywania smutku,

Depresyjność oznacza skłonność do przeżywania smutku,

beznadziejności i osamotnienia.

beznadziejności i osamotnienia.

Osoby takie często czują się winne i małowartościowe.

Osoby takie często czują się winne i małowartościowe.

Z kolei osoby nadmiernie samokrytyczne

Z kolei osoby nadmiernie samokrytyczne

są podatne na odczuwanie wstydu lub zażenowania.

są podatne na odczuwanie wstydu lub zażenowania.

Czują się gorsze od innych, są także bardzo wrażliwe

Czują się gorsze od innych, są także bardzo wrażliwe

na wyśmiewanie i dokuczanie.

na wyśmiewanie i dokuczanie.

Impulsywność i nadwrażliwość

Impulsywność i nadwrażliwość

objawiają się częściej w zachowaniu, niż w stanach

objawiają się częściej w zachowaniu, niż w stanach

emocjonalnych.

emocjonalnych.

Impulsywność oznacza skłonność do ulegania pokusom

Impulsywność oznacza skłonność do ulegania pokusom

i poddawania się pragnieniom.

i poddawania się pragnieniom.

Z tego też powodu osoby neurotyczne częściej sięgają

Z tego też powodu osoby neurotyczne częściej sięgają

po środki psychoaktywne, przejadają się, wydają za dużo pieniędzy.

po środki psychoaktywne, przejadają się, wydają za dużo pieniędzy.

Nadwrażliwość z kolei oznacza niezdolność do właściwego

Nadwrażliwość z kolei oznacza niezdolność do właściwego

radzenia sobie ze stresem.

radzenia sobie ze stresem.

Osoby nadwrażliwe w sytuacjach trudnych są skłonne

Osoby nadwrażliwe w sytuacjach trudnych są skłonne

do załamywania się i ulegania panice.

do załamywania się i ulegania panice.

Wykazują też nadmierną zależność od pomocy innych.

Wykazują też nadmierną zależność od pomocy innych.

2. Ekstrawersja

dotyczy społecznego wymiaru funkcjonowania
człowieka
i określa ilość i jakość interakcji społecznych,
a także poziom aktywności, energii i zdolność
do odczuwania pozytywnych emocji.

Ekstrawersja warunkuje zapotrzebowanie na
stymulację.
Jak wskazują McCrae i Costa (2005),
składniki ekstrawersji można podzielić na trzy
cechy interpersonalne,
tj.:

serdeczność, towarzyskość i asertywność

oraz trzy cechy temperamentalne,
tj.:

aktywność, poszukiwanie doznań i

pozytywna emocjonalność.

McCrae i Costa (2005) podkreślają, że dyspozycje

McCrae i Costa (2005) podkreślają, że dyspozycje

składające się na ekstrawersję mają charakter synergistyczny.

składające się na ekstrawersję mają charakter synergistyczny.

Aktywność prowadzi do doznań, te zaś do pozytywnych emocji

Aktywność prowadzi do doznań, te zaś do pozytywnych emocji

i poczucia szczęścia. Szczęśliwej osobie łatwiej układają się

i poczucia szczęścia. Szczęśliwej osobie łatwiej układają się

relacje z innymi, a tworzenie wokół siebie miłej atmosfery

relacje z innymi, a tworzenie wokół siebie miłej atmosfery

sprzyja wyborom na przywódcę.

sprzyja wyborom na przywódcę.

Ogólnie, osoby ekstrawertywne są optymistycznie nastawione

Ogólnie, osoby ekstrawertywne są optymistycznie nastawione

do życia, charakteryzuje je towarzyskość, przyjacielskość,

do życia, charakteryzuje je towarzyskość, przyjacielskość,

skłonność do zabawy i poszukiwania stymulacji.

skłonność do zabawy i poszukiwania stymulacji.

Przeciwieństwem są osoby introwertywne, które wykazują

Przeciwieństwem są osoby introwertywne, które wykazują

rezerwę w kontaktach z innymi, pesymistyczne nastawienie do

rezerwę w kontaktach z innymi, pesymistyczne nastawienie do

życia, nieśmiałość i preferencje do przebywania w samotności.

życia, nieśmiałość i preferencje do przebywania w samotności.

3. Otwartość na doświadczenia

3. Otwartość na doświadczenia

jest wymiarem związanym ze skłonnością jednostki do

jest wymiarem związanym ze skłonnością jednostki do

poszukiwania i pozytywnego wartościowania doświadczeń

poszukiwania i pozytywnego wartościowania doświadczeń

życiowych, ciekawością poznawczą i tolerancją wobec

życiowych, ciekawością poznawczą i tolerancją wobec

nowości.

nowości.

Wiąże się także z myśleniem dywergencyjnym

Wiąże się także z myśleniem dywergencyjnym

i kreatywnością.

i kreatywnością.

W pomiarze otwartości na doświadczenia uwzględnia się

W pomiarze otwartości na doświadczenia uwzględnia się

sześć

sześć

różnych sfer, obejmujących

różnych sfer, obejmujących

wyobraźnię, estetykę, uczucia,

wyobraźnię, estetykę, uczucia,

działanie, idee i wartości.

działanie, idee i wartości.

Osoby o wysokim nasileniu otwartości na
doświadczenia są ciekawe świata i mają
bogatsze życie, wyrażające się w większej
ilości doświadczeń i przeżyć.

Natomiast jednostki o niskiej otwartości
charakteryzuje

konwencjonalność

w zachowaniach
i konserwatyzm w poglądach
(Costa, McCrae, 1992, Zawadzki i in.
1998).

4. Ugodowość

jest wymiarem opisującym pozytywne
(bądź negatywne) nastawienie do innych
ludzi,
orientację interpersonalną przejawiającą
się
w altruizmie (bądź antagonizmie).
Cecha ta wyraża zaufanie do ludzi (lub
jego brak).

Jednostki o wysokim poziomie tej cechy
charakteryzuje sympatia wobec innych,
nastawienie kooperatywne, skłonność do
udzielania
pomocy.
Osoby ugodowe są ufne, przekonane, że
inni
są dobrzy, rzadko podejrzewają innych
o ukryte intencje.

5. Sumienność

5. Sumienność

odnosi się do stopnia zorganizowania, wytrwałości

odnosi się do stopnia zorganizowania, wytrwałości

i motywacji jednostki w działaniach zorientowanych na cel.

i motywacji jednostki w działaniach zorientowanych na cel.

Jednostki o wysokim nasileniu tej cechy charakteryzuje

Jednostki o wysokim nasileniu tej cechy charakteryzuje

silna

silna

wola, motywacja do działania, skrupulatność,

wola, motywacja do działania, skrupulatność,

punktualność,

punktualność,

rzetelność i wytrwałość w realizacji celów.

rzetelność i wytrwałość w realizacji celów.

Ich sukces często zależy od zorganizowania i skłonności

Ich sukces często zależy od zorganizowania i skłonności

do utrzymywania porządku, co sprawia, że są skutecznymi

do utrzymywania porządku, co sprawia, że są skutecznymi

pracownikami.

pracownikami.

Są obowiązkowi, rozważni, zdyscyplinowani, perfekcyjni

Są obowiązkowi, rozważni, zdyscyplinowani, perfekcyjni

we wszystkim co robią i przodują w dążeniu do osiągnięć.

we wszystkim co robią i przodują w dążeniu do osiągnięć.

Model Wielkiej Piątki nawiązuje do wcześniej sformułowanej

Model Wielkiej Piątki nawiązuje do wcześniej sformułowanej

koncepcji Eysencka, wyróżniającej 3 wymiary osobowości,

koncepcji Eysencka, wyróżniającej 3 wymiary osobowości,

tj.: neurotyczność, ekstrawersję i psychotyczność.

tj.: neurotyczność, ekstrawersję i psychotyczność.

Różnica między nimi polega m. in. na tym, że pięć wymiarów

Różnica między nimi polega m. in. na tym, że pięć wymiarów

osobowości uzyskano na drodze empirycznej, natomiast dla

osobowości uzyskano na drodze empirycznej, natomiast dla

Eysencka punktem wyjścia były założenia teoretyczne,

Eysencka punktem wyjścia były założenia teoretyczne,

zaś dane empiryczne miały weryfikować przyjętą koncepcję.

zaś dane empiryczne miały weryfikować przyjętą koncepcję.

Według Eysencka (1992) Wielka Piątka zawiera się w 3-czyn.

Według Eysencka (1992) Wielka Piątka zawiera się w 3-czyn.

modelu osobowości, gdyż jej dwa wymiary, a mianowicie

modelu osobowości, gdyż jej dwa wymiary, a mianowicie

neurotyczność i ekstrawersja są tożsame.

neurotyczność i ekstrawersja są tożsame.

Z kolei ugodowość i sumienność odpowiadają psychotyczności.

Z kolei ugodowość i sumienność odpowiadają psychotyczności.

Wymiar otwartości na doświadczenia nie ma odpowiednika, lecz

Wymiar otwartości na doświadczenia nie ma odpowiednika, lecz

zdaniem autora, brak mu również wystarczającego

zdaniem autora, brak mu również wystarczającego

uzasadnienia.

uzasadnienia.

Na przestrzeni życia człowieka obserwuje się stopniowe

Na przestrzeni życia człowieka obserwuje się stopniowe

zmiany w nasileniu poszczególnych cech.

zmiany w nasileniu poszczególnych cech.

Od okresu adolescencji po wiek starszy słabną neurotyczność,

Od okresu adolescencji po wiek starszy słabną neurotyczność,

ekstrawersja i otwartość na doświadczenia,

ekstrawersja i otwartość na doświadczenia,

natomiast wzrastają ugodowość i sumienność.

natomiast wzrastają ugodowość i sumienność.

Cechy o skrajnym nasileniu z biegiem lat tracą na

Cechy o skrajnym nasileniu z biegiem lat tracą na

intensywności

intensywności

(McCrae, Costa, 2005).

(McCrae, Costa, 2005).

Na podstawie dokonanego przeglądu badań Oleś (2003)

Na podstawie dokonanego przeglądu badań Oleś (2003)

wskazuje, że u osób w średnim wieku, zatrudnionych na

wskazuje, że u osób w średnim wieku, zatrudnionych na

wysokich stanowiskach, zwiększa się sumienność

wysokich stanowiskach, zwiększa się sumienność

i ekstrawersja,

i ekstrawersja,

u kobiet między 43 a 52 rokiem życia zwiększa się

u kobiet między 43 a 52 rokiem życia zwiększa się

odpowiedzialność i samokontrola,

odpowiedzialność i samokontrola,

a u osób w wieku 69-83 lat następuje dalszy wzrost

a u osób w wieku 69-83 lat następuje dalszy wzrost

ugodowości.

ugodowości.

Spośród 5 wymiarów osobowości

neurotyczności i ugodowości

przypisuje się szczególne powiązanie z
zaburzeniami
i chorobami.

Pozostałe, tj. ekstrawersja i sumienność
oraz
– w nieco mniejszym stopniu –
otwartość na doświadczenia, traktowane
są raczej jako czynniki sprzyjające
zdrowiu.

Neurotyczność,

Neurotyczność,

która jest związana z negatywną

która jest związana z negatywną

emocjonalnością,

emocjonalnością,

wydaje się najsilniejszym wyznacznikiem stanu

wydaje się najsilniejszym wyznacznikiem stanu

zdrowia,

zdrowia,

zarówno fizycznego, jak i psychicznego (Smith,

zarówno fizycznego, jak i psychicznego (Smith,

2006).

2006).

Jednakże skargi na stan zdrowia nie muszą

Jednakże skargi na stan zdrowia nie muszą

koniecznie

koniecznie

oznaczać choroby. Osoby neurotyczne

oznaczać choroby. Osoby neurotyczne

wykazują bowiem

wykazują bowiem

skłonność do wyolbrzymiania doznawanych

skłonność do wyolbrzymiania doznawanych

dolegliwości

dolegliwości

i przeżywanych problemów.

i przeżywanych problemów.

Przeciwnie niż osoby o niskim nasileniu tej

Przeciwnie niż osoby o niskim nasileniu tej

cechy,

cechy,

które mają skłonność do negowania

które mają skłonność do negowania

problemów zdrowotnych

problemów zdrowotnych

(Zawadzki i in. 1998).

(Zawadzki i in. 1998).

Na ogół jednak osoby neurotyczne

Na ogół jednak osoby neurotyczne

doświadczają więcej

doświadczają więcej

dolegliwości fizycznych i nieprzyjemnych

dolegliwości fizycznych i nieprzyjemnych

objawów

objawów

związanych z samopoczuciem i jakością życia.

związanych z samopoczuciem i jakością życia.

Już pierwsze badania prowadzone w latach 60-tych XX w.
(Kissen, Eysenck, 1962, Kissen, 1964) wskazywały
na związek neurotyczności z chorobą wieńcową,
a także z chorobami nowotworowymi, zwłaszcza z rakiem płuc.

Dostarczono wielu dowodów wskazujących na powiązanie
neurotyczności z chorobami sercowo-naczyniowymi
(przegląd badań m. in. Wiebe i Fortenberry, 2006).

W badaniach prowadzonych na grupie
kobiet wykazano, że neurotyczność była
pozytywnie związana z częstością
występowaniem problemów
kardiologicznych, dolegliwości ze strony
układu trawiennego, poczucia wyczerpania
(Costa, McCrae, 1987).

Ugodowość a stan zdrowia

Dotyczy to przede wszystkim niskiego poziomu ugodowości,
który jest traktowany jako czynnik ryzyka choroby wieńcowej
(Costa, McCrae, 1992).
Osoby o niskiej ugodowości, a więc egocentryczne,
agresywne, przejawiające nastawienie rywalizacyjne,
wykazują gorszy stan zdrowia fizycznego i psychicznego.
Wyniki badań wskazują, że tacy ludzie przejawiają
wyższy poziom ciśnienia krwi, silniejsze objawy nchs,
a także wyższe wskaźniki śmiertelności (Sanderson, 2004).

Wymiar okazał się predyktorem nie tylko niedokrwiennej
choroby serca i nadciśnienia, ale także
chorób nowotworowych, choroby wrzodowej i łuszczycy
(Ogińska-Bulik, Juczyński, 2007).

2. Aleksytymia

Istotnym czynnikiem zwiększającym

ryzyko zachorowania są trudności w
wyrażaniu emocji.

Słaba ekspresja emocjonalna może się

wiązać

z zaburzeniem osobowości jakim jest

aleksytymia.

Aleksytymia (ślepota emocjonalna,

analfabetyzm emocjonalny) jest
zjawiskiem ograniczającym dostęp
człowieka do swojego wnętrza i
zaburzającym procesy uświadamiania
sobie własnych emocji.

Jak zauważa Williams (2006),

aleksytymia to brak słów dla emocji.

Tłumienie emocji oraz trudności w symbolizacji
emocji mogą być odzwierciedlane w formie
somatycznej.
Literatura dostarcza danych wskazujących, że
aleksytymia
jest związana z występowaniem niektórych
chorób
i zaburzeń psychosomatycznych.

Rodin i Solovey (1997) przytaczają badania
wskazujące,
że aleksytymia jest związana z doznawaniem
przewlekłego bólu, trudnościami z
funkcjonowaniem układu oddechowego.
Niektórzy badacze wiążą występowanie
aleksytymii
z nadciśnieniem tętniczym, niedokrwienną
chorobą serca, chorobami nowotworowymi
(Fava i in. za: Rodin, Salovey, 1997).

3. Represyjny styl
osobowości

Słaba ekspresja emocjonalna może być

elementem represyjnego stylu radzenia sobie lub
wiązać się z innymi formami radzenia sobie, takimi
jak tłumienie czy zaprzeczanie.

Represyjny styl osobowości

charakteryzuje się unikaniem myśli, które mogą

spowodować

wystąpienie świadomych konfliktów lub kłopotliwych
przeżyć, a także unikaniem innych ludzi.

Osoby charakteryzujące się wysoką tendencją do

represji

wykazują niski poziom lęku i jednocześnie silne

skłonności do

przejawiania postaw obronnych.
Rodin i Salovey (1997) podkreślają, że wypieranie
powodowane jest odmową jednostki zaaprobowania
represjonowanych treści.

U osób ze skłonnością do represji
zanotowano znaczne
wahania ciśnienia krwi, zwłaszcza w sytuacji
stresu
(Weinberger i in., 1979).

Większość badań w tym obszarze dotyczyło
wpływu
trudności w wyrażaniu emocji na
funkcjonowanie układu
immunologicznego.

Badania prowadzone przez Levy'ego i in.
(1987), dostarczyły danych na temat wpływu
represji na naturalną aktywność komórek,
zwanych naturalnymi zabójcami oraz na
istnienie związku pomiędzy represyjnym
stylem funkcjonowania, a rozwojem raka
piersi

.

.

4. Zahamowanie

Trudności z wyrażaniem emocji są także charakterystyczne
dla tzw. osobowości zahamowanej. Tego typu jednostki
charakteryzują się powściągliwością i sztywnością

przejawiającą

się m. in. w tym, że:



zanim podejmą decyzję zwykle starannie rozważają
wszystkie

aspekty zagadnienia;



wierzą, że zawsze powinno się postępować zgodnie

z wyznawanymi zasadami;



rzadko podejmują decyzje bez namysłu;



są ostrożne i unikają ryzyka;



prawie nigdy nie działają pod wpływem impulsu;



tłumią swoje myśli i uczucia

.

Jednostki zahamowane są bardziej podatne na
zachorowanie, szczególnie na choroby sercowo-
naczyniowe i nowotworowe.
Tłumienie emocji przyczynia się także do
zaostrzenia objawów astmy, cukrzycy, anoreksji
(Pennebaker, 2001).

Warto także podkreślić, że przejawianie cech
osobowości zahamowanej pociąga za sobą pewne
korzyści.
Są to z reguły osoby „dobrze ułożone”,
przestrzegające prawa,
osoby nie użalające się przed innymi i rzadko
narzekające na
trapiące je kłopoty.

5. Gniew i wrogość

Szczególną rolę w powstawaniu i rozwoju chorób,
zwłaszcza sercowo-naczyniowych,
przypisuje się wrogości, zwłaszcza wtedy,
kiedy współwystępuje z cynizmem.
W badaniach podłużnych, przeprowadzonych na

grupie 200

zdrowych kobiet, wykazano, że te kobiety,
które prezentowały wyższe nasilenie wrogości,
po 10 latach od pierwszego badania ujawniały więcej
objawów chorób sercowo-naczyniowych
(Wiebe, Fortenberry, 2006).
Podobne wyniki w odniesieniu do grupy mężczyzn

uzyskali

Niaura i in. (2002).

Trudności w wyrażaniu emocji są

też elementem składowym
osobowości typu C oraz D.

TYPY I WZORY OSOBOWOŚCI

TYPY I WZORY OSOBOWOŚCI