Polityka edukacyjna i

modele szkolnictwa

wyższego

Prof. nzw. dr hab. Włodzimierz Chojnacki

Warszawa, dn. 02 marca 2012 roku

Literatura

1.

J.K. Thieme, Szkolnictwo wyższe. Wyzwania XXI wieku
Polska, Europa, USA, Wyd. Difin, Warszawa 2009.

2.

H. Kwiatkowska, M. Szybisz, Edukacja i dialog w
świecie przyszłości, Pułtusk 2003.

3.

J. Delors, Edukacja jest w niej ukryty skarb, Wyd.
Stowarzyszenie Oświatowców Polskich, Wydawnictwa
UNESCO, Warszawa 1998.

4.

J. Czapiński, T. Panek, Diagnoza społeczna 2009, Wyd.
VIZJA PRESS&IT, Warszawa 2010.

5.

The Role of the Universities in the Europe of
Knowledge, Communication from the Commission of
the European Communities, Brussels 2003, eur-
lex.europa.eu (25.05.2009).

6.

J. Szczupaczyński (red.), Władza i społeczeństwo, tłum.
J. Łoziński, Wyd. Naukowe SCHOLAR, Warszawa 1995,
s. 332.

Zagadnienia

1.

Pojęcie polityki edukacyjnej.

2.

Modele edukacyjne.

3.

Kwalifikacje a edukacja

Cel wykładu

Wskazanie

na

potrzebę

wzrostu

zainteresowania w środowisku akademickim

problemami polityki edukacyjnej oraz roli

jaką

w

niej

pełnią

władza

publiczna,

oligarchia akademicka szkolnictwa wyższego

oraz rynek pracy.

Obecnie istnieje potrzeba pogłębionej

refleksji w przedmiotowych kwestiach wobec

niskiej efektywności systemu edukacji oraz

administracyjnego zarządzania edukacją i

rynkiem pracy.

Obecna sytuacja generuje uzasadniony

niepokój poznawczy i społeczny o stan

bezpieczeństwa państwa i społeczeństwa, a

szczególnie uczelni wyższych i absolwentów.

[1]

Szczupaczyński J., Władza i społeczeństwo, tłum. J. Łoziński,

Wyd. Naukowe SCHOLAR, Warszawa 1995, s. 332.

Edukacja - rzeczywistość

czy utopia

W obliczu różnych wyzwań edukacja jednostek i

społeczeństw jest szansą dla ich rozwoju , którą należy

wykorzystać do realizacji takich ideałów jak: pokój,

wolność, sprawiedliwość, dobrostan.
Aby te ideały były możliwe do osiągnięcia szczególną

troską należy otoczyć edukację dzieci i młodzieży, które

zastąpią pokolenia dorosłych wykazujących obecnie

tendencje do koncentrowania się na własnych

problemach.
Edukacja, zdaniem J. Delorsa, jest uwielbieniem

dzieciństwa i młodości przez zapewnienie im należytego

miejsca nie tylko w systemie edukacji ale również w

rodzinie, społeczności lokalnej i narodzie.

Współczesne napięcia u progu XXI

wieku

1.

Między tym co globalne a lokalne

– jak być

obywatelem świata i zachować własną tożsamość

narodową.

2.

Między tym co uniwersalne a jednostkowe

–

globalizacja kultury a jednostkowe losy ludzi.

3.

Między tradycją a nowoczesnością

– adaptacja bez

wyrzekania się własnej tożsamości, poszerzanie

własnej autonomii bez ograniczania wolności i

rozwoju innym ludziom.

4.

Między działaniem perspektywicznym a doraźnym

.

5.

Między rozwojem wiedzy a zdolnością przyswojenia

jej

przez człowieka.

6.

Między duchowością a materialnością-

ludzie często

nie uświadamiają sobie pewnych ideałów i wartości

wynikających z potrzeby przekraczania samego

siebie.

Przyszłościowa oferta szkół

wyższych jako:

1.

Ośrodek nauki i źródło wiedzy umożliwiające

prowadzenie badań podstawowych,

stosowanych i wdrożeniowych.

2.

Ośrodek integrujący wysoki poziom kształcenia

z umiejętnościami praktycznymi i

kwalifikacjami zawodowymi zgodnie z

potrzebami rynku pracy.

3.

Uprzywilejowany ośrodek umożliwiający

podjęcie studiów, aktualizowanie i wzbogacenie

wiedzy.

4.

Uprzywilejowany partner współpracy

międzynarodowej, umożliwiający wymianę

profesorów i studentów.

Sieć pojęć

Nie da się prowadzić rozważań o szkolnictwie

wyższym i jego reformach bez zastosowania
takich pojęć jak:

•

polityka edukacyjna,

•

reforma szkolnictwa

•

model szkolnictwa,

•

ład akademicki.

Niestety obecnie terminy te nie zostały dobrze
zdefiniowane a ład akademicki to stosunkowo
nowe pojęcie w polskiej literaturze edukacyjnej.
Dlatego też należy wyjaśnić co one oznaczają .

Polityka edukacyjna

W wąskim rozumieniu polityka edukacyjna

najczęściej kojarzona jest z takimi pojęciami jak:

•

reformy,

•

alternatywy i ograniczenia wyboru.

W szerszym rozumieniu polityka edukacyjna

to: strategia państwa w dziedzinie
szkolnictwa wyższego wybrana spośród
wielu opcji i cechująca się pewnymi
ograniczeniami. Ma na celu wywieranie
wpływu na bieżące i przyszłe decyzje oraz
działania w obszarze szkolnictwa wyższego.

Reforma szkolnictwa

1.

Społeczność lokalna zwłaszcza rodzice,
dyrektorzy szkół i nauczyciele.

2.

Władze publiczne.

3.

Społeczność międzynarodowa.

Warto pamiętać, że jakiekolwiek próby
wpływania z góry lub zewnątrz na reformy
edukacyjne grożą wieloma negatywnymi
konsekwencjami, które mogą być podobne do
tych, jakie występują w Polsce po wprowadzeniu
reformy oświatowej w 1989 roku.

Model szkolnictwa

Model szkolnictwa wyższego

- jest

uproszczonym i wyidealizowanym
opisem istniejących lub postulowanych
rozwiązań głównie w zakresie:

•

preferencji społecznych i politycznych;

•

relacji uczelni z ministerstwem
edukacji;

•

oraz roli narodowego lub
międzynarodowego rynku pracy.

Pojęcie modelu szkolnictwa

wyższego

Model szkolnictwa wyższego powinien obejmować
całość formalnych i funkcjonalnych elementów i
relacji miedzy głównymi aktorami którymi są:
władze państwowe, regionalne, lokalne, studenci,
kadra akademicka, kierownictwo uczelni, rynki
narodowy, międzynarodowy i globalny oraz sieci
ponadnarodowe np. proces Boloński.

Postulowana często zmiana modelu to innymi słowy

modernizacja lub reforma zarówno rynku jak i ładu
akademickiego

. W potocznym języku pojęcie

modelu, tak jak i pojęcie systemu jest często
nadużywane.

Jerzy, K. Thieme, Szkolnictwo wyższe. Wyzwania XXI wieku Polska,
USA, Europa Wyd. Difin, Warszawa 2009.

Jerzy, K. Thieme, Szkolnictwo wyższe. Wyzwania XXI wieku Polska,
USA, Europa Wyd. Difin, Warszawa 2009.

Pojęcie ładu akademickiego

Ład akademicki

najczęściej kojarzony jest ze

sposobami wykorzystania władzy, które służą do

wdrażania polityki i decyzji oraz formalnymi i

nieformalnymi

normami

postępowania,

pełnienia ról i odpowiedzialności.

Ład

akademicki

służy

do

efektywnego

rozwiązywania

problemów

organizacyjno-

programowych oraz naukowo-badawczych.

Zarządzanie

to działania w ramach przyjętych

zasad ładu akademickiego, realizacja polityki,

programy, decyzje, projekty, plecenia itp.

Administrowanie

to działalność operacyjna

polegająca

na

wykonywaniu

poleceń,

projektowaniu

wskaźników

i

parametrów,

osiąganiu rezultatów ukierunkowanych na

teraźniejszość.i

Sytuacja polskich uczelni

Dostępne analizy sytuacji w szkolnictwie wyższym i
rynku pracy wskazują na potrzebę systemowego
podejścia do reformy szkolnictwa wyższego.
Z dyskusji w środowisku akademickim wynika, że
polskie szkoły wyższe powinny aktywniej włączyć
się do poprawy swojej pozycji w rankingach
międzynarodowych

poprzez

zwiększenie

atrakcyjności i użyteczność programów kształcenia
oraz wyników badań naukowych.

Należałoby więc podnieść ich jakość poprzez

wdrożenie nowoczesnych i bardziej profesjonalnych
sposobów zarządzania oraz poszerzenie ich
autonomii i niezależności finansowej.

Propozycje reform

Propozycje reform szkolnictwa wyższego są często
formułowane w kategoriach zmian modelu, a nie,
jak to powinno mieć miejsce, zmian polityki
edukacyjnej.
Dyskusja o polityce edukacyjnej ma charakter
polityczny, a więc zawsze budzi emocje i
kontrowersje.

Polityka edukacyjna albo

jest

problemem centralnym lub unika się jej jak w
Polsce „dla świętego spokoju” (

imitacja, rewolucja

).

Najczęściej cytowane w światowej literaturze
modele są skoncentrowane na jednym lub trzech
głównych czynnikach wpływających na szkolnictwo
wyższe.

Pierwszy Model B. Clarka

Jednym z najbardziej znanych modeli organizacyjnych

szkolnictwa wyższego jest tak zwany „trójkąt

wpływów” zaproponowany przez Burtona R. Clarka

[1]

.

Wierzchołki tego trójkąta ograniczają przestrzeń w

które znajdują się systemy szkolnictwa wyższego

różnych krajów. System danego kraju może być

zdominowany przez

wpływ państwa, oligarchii

akademickiej

lub

rynku.

Systemy

silnie

zdominowane przez jeden z tych czynników lokują się

w pobliżu wierzchołków trójkąta.
Z kombinacji czynników reprezentowanych przez

wierzchołki „Trójkąta” Clarka można skonstruować

następujące

trzy

„czyste”

modele

szkolnictwa

wyższego”

[1]

Burton Clark, The Higher Education System: Academic

Organization In Cross-national Perspective, University of

California Press, Berkeley 1983.

Model B.R. Clarka

Władza państwowa

Władza państwowa

Oligarchi
a
akademic
ka

Oligarchi
a
akademic
ka

Rynek

pracy

Rynek

pracy

Systemy

edukacyjne

Systemy

edukacyjne

Model z przewagą władzy

państwa

Model z przewagą władzy państwa nad szkołami

wyższymi (francuski, rosyjski), w którym rola państwa

jest duża, rola oligarchii akademickiej mała lub

średnia a rola rynku mała lub żadna. A ponadto

państwo:

•

jest

centralnym

koordynatorem

szkolnictwa

wyższego

ingerując w wewnętrzne sprawy zarządzania

uniwersytetami i akademiami. Kadra mianowana przez

ministra jest częścią służby cywilnej jak to ma miejsce

we Francji.

•

reguluje przyjęcie studentów, programy, egzaminy

i

strukturę organizacyjną uczelni.

Szkoły wyższe nie

mają żadnej autonomii lub jej zakres jest bardzo mały.

•

kontroluje szkoły wyższe wpływając na kontrolę

jakości kształcenia , finansowanie i relacje uczelni z

rynkiem pracy.

•

decyduje o kierunkach studiów i liczbie

przyjmowanych studentów,

wykładach, przedmiotach i

treściach, o nominacjach, promocjach i uposażeniu

kadry akademickiej, o inwestycjach w infrastrukturę.

Model z przewagą władzy

państwa

Skrajnym przykładem jest rosyjski model

centralnego planowania, w którym dominuje

całkowita kontrola państwa nad uczelniami i

minimalny stopień autonomii szkół wyższych.
Głównym jego

celem jest kształcenie elit dla

państwa oraz kadry dla przemysłu i wojska.

Planowanie

w

szkolnictwie

wyższym

podporządkowane jest potrzebom gospodarki.
Systemy szkolnictwa wyższego z dominacją

władzy państwowej charakteryzują:

Rosję,

Francje, Hiszpanię i Portugalię.

Model rynkowy

Model rynkowy

(angloamerykański lub szerzej anglosaski)

charakteryzuje się

małą lub bardzo małą rolą państwa

,

średnią lub dużą rolą oligarchii akademickiej oraz

dużym

wpływem rynku

.

Rynek jest rozstrzygającym mechanizmem koordynującym.

Uniwersytety mają

autonomię w zakresie programów, celów i

doboru kadry.

Struktury organizacyjne są podporządkowane

efektywnym rozwiązaniom w zakresie finansowania i

zarządzania.

Szkoły wyższe konkurują o profesorów, studentów i o

pieniądze

. W uproszczeniu kierownictwo postrzega swoją

rolę jako dostarczyciela usług akademickich dla studentów,

którzy są jego konsumentami.

Państwo zapewnia jedynie minimalny stopień niezbędnej

regulacji prawnej.

Krajem, w którym rynek decyduje o

rozwiązaniach w szkolnictwie wyższym jest USA. W wielu

innych krajach anglosaskich i azjatyckich system szkolnictwa

wyższego jest podobny do amerykańskiego np. w Jordanii.

Model oligarchii akademickiej

Model z dużą rolą oligarchii akademickiej

[1]

(humboldowski lub germański), polega na

średniej lub dużej roli państwa, dużej roli

oligarchii akademickiej oraz małej roli rynku.
Chociaż

szkoły

wyższe

są

instytucjami

państwowymi, to profesorowie są odpowiedzialni

za

ich

funkcjonowanie.

Uniwersytety

są

monitorowane i finansowane przez państwo.

Oligarchia akademicka w oparciu o zasadę

samoregulacji

(samorządności)

koordynuje

sprawy

akademickie,

w

porozumieniu

z

samorządowymi ciałami takimi jak konferencja

rektorów. Zasadą jest wolność kształcenia i badań

a państwo zabezpiecza ramy prawne i finansowe.

Oligarchia akademicka

Dzięki działaniom planistycznym państwo ogranicza

zakres samorządu, ale daje szerokie uprawnienia

profesurze

. Z niewielkimi modyfikacjami system ten

funkcjonuje do dziś w Niemczech. Jest on obecnie mocno

krytykowany nie tylko wewnątrz, ale i na zewnątrz

Niemiec.

Na przykład

Dieter Simon

, były prezydent

Niemieckiego Komitetu Badań Naukowych określił

niemieckie uniwersytety jako

„dogłębnie przegniłe”.

Profesorowie mają gwarantowane zatrudnienie bez

możliwości ich usunięcia.

[1]

Oligarchia czyli rządy autorytarne, które cechują

się

sprawowaniem

władzy

ustawodawczej

i

wykonawczej przez małą grupę. W przypadku uczelni

na świecie mówi się o oligarchii akademickiej, a w

Polsce częściej o korporacji profesorskiej.

System mieszany

W Polsce występuje system mieszany

. W sektorze

publicznym rozwiązania są bliskie „germańskiemu”
modelowi oligarchii akademickiej.
W sektorze szkół niepublicznych sytuacja jest
bliższa amerykańskiemu modelowi rynkowemu, z
tym że w polskich szkołach „prywatnych” rola
państwa jest większa niż rola władz stanowych w
Ameryce.

Natomiast rola oligarchii akademickiej jest bardziej

ograniczona w polskich szkołach niepublicznych
przez ich właścicieli niż właścicieli uczelni
niepublicznych w USA, którymi z reguły są
fundacje, a nie osoby prywatne.

Drugi model van Voughta

Najprostszy jednoczynnikowy model szkolnictwa

opracował van Vought

[1]

w 1989 roku, który

uprościł klasyczny model Clarka z 1983 roku.

Zasadniczym czynnikiem jest w nim

rola władzy

zewnętrznej

w stosunku do uczelni

. Może ona

mieć charakter bezpośredniej kontroli lub

pośredniego nadzoru ze strony państwa.

[1]

Vought van, Governmental Strategies and

Innovation in Higher Education, Jessica

Kingsley, London 1989.

Trzeci model D. Brauna i F, X.

Merrina

Braun i Merrin zaproponowali dalsze
rozwiniecie modelu Clarka ale w oparciu o
cechy ustroju (wewnętrznego ładu
akademickiego uczelni, a nie w oparciu o
cechy autonomii uczelni.
System zewnętrzny ładu akademickiego
wyznacza określa zakres kompetencji władzy
centralnej. Z punktu widzenia klasyfikacji
modeli szkolnictwa wyższego decydujące
znaczenie ma system zewnętrzny, gdyż on
przesądza o zakresie autonomii uczelni, od
którego z kolei zależy ustrój wewnętrzny
uczelni.

Model D. Brauna i F, X.

Merrina

Trzy podstawowe czynniki określające
model szkolnictwa wyższego według D.
Brauna i F. Merrina to :

•

siła

bezpośredniego

nakazowo-

materialnego oddziaływania państwa na
szkoły wyższe

.

•

sposoby

pośredniego

prawno-

proceduralnego oddziaływania państwa,
oraz

•

politycznie obowiązujący system wartości
wyznaczający cele wyższego wykształcenia.

Wpływ władzy państwowej na uczelnie

wyższe

Siła bezpośredniego oddziaływania państwa na szkoły

wyższe, czyli wpływ państwa może być:

duży lub mały

.

Jeśli siła oddziaływania państwa jest duża, to

narodowa administracja wpływa na system szkolnictwa

wyższego i na poszczególne instytucje za pomocą

bezpośrednich nakazów, określania celów i zadań,

ustalania obowiązujących parametrów i alokacji

funduszy.
Tego typu relacja przypomina scentralizowane

zarządzanie

spółkami

córkami

przez

centralę

korporacji.

Państwowy gorset prawno-proceduralny nałożony na

szkoły wyższe może być:

ścisły lub luźny

. Natomiast

system wartości wyższego wykształcenia wynikający z

preferencji politycznych społeczeństwa może mieć

charakter

kulturowy lub usługowy

.

Edukacja a rynek pracy

Edukacja mogłaby się stać bardziej znacząca
na rynku pracy ale wymaga opanowania
wyższego poziomu wiedzy i umiejętności dla
istniejącej struktury kształcenia zawodowego.

Wśród menedżerów i personelu istnieje

potrzeba zwiększenia dostępności informacji
oraz opanowania wiedzy i umiejętności, a nie
tylko podniesienia poziomu wykształcenia.

To

powinno

prowadzić

do

wzrostu

zapotrzebowania

na

nowe

innowacyjne

kierunki i specjalności kształcenia w szkołach
wyższych.

DZIĘKUJĘ PAŃSTWU

ZA UWAGĘ