Kierunki przemian polszczyzny
w zakresie fleksji cz. 1.

Fleksja imienna

Czym jest fleksja?

Paweł widzieć Michał Paweł widzi-

ał

Michał-

a

1. Fleksja służy wyrażaniu relacji składniowych

Marysia

i

Janek tańczyli

radośnie bardzo

szybkie

boogie-woogie

2. Nie wszystkie wyrazy się odmieniają

spol. dobro lato > dobre lato (przymiotnik r.n.) ∥ dobro

(rzeczownik)

3. W rozwoju historycznym właściwości fleksyjne wyrazów

mogą się zmieniać

Kategoria językowa i kategoryzacja



Kategoria językowa – zbiór elementów pełniących tę samą funkcję
w systemie języka: k. fonologiczne, gramatyczne, leksykalne,
syntaktyczne, semantyczne;



Kategoria gramatyczna – zespół wzajemnie wykluczających się
funkcji gramatycznych, przysługujących wszystkim członom danej
części mowy i wyrażanych za pomocą określonych wykładników
morfologicznych: k. przypadka, rodzaju, liczby, osoby, czasu, trybu
itd.



Kategoria morfologiczna – kategoria gramatyczna wyznaczona
przez zespół opozycji funkcjonalnych, sygnalizowanych przez
charakterystyczny dla niej zespół morfologicznych wykładników:
1) kategoria selektywna – charakteryzuje leksem jako całość
(wszystkim formom fleksyjnym przysługuje ta sama wartość
kategorii, w j. polskim np. rodzaj rzeczownika, aspekt czasownika);
2) kategoria fleksyjna – opozycja form gramatycznych należących
do tego samego leksemu, mająca charakter regularny, np. kategoria
liczby rzeczownika, rodzaju przymiotnika itd.

Kategoryzacja



przyporządkowywanie obiektów do kategorii językowych (gramatycznych,
morfologicznych itd.) na podstawie określonego zestawu cech, np.
rzeczownik jako część mowy odmienia się przez przypadek i liczbę.

książk- zup- nadziej- +

-ę książkę, zupę, nadzieję

znaczenie leksykalne wykładnik informacji biernik (dopełnienie)
kategorialnej



morfologizacja – uzyskanie przez jakąś kategorię językową wykładników
morfologicznych, np. morfologizacja żywotności (biernik)



demorfologizacja – utrata przez morfem fleksyjny zdolności wyrażania
kategorii językowej, np. demorfologizacja rodzaju w narzędniku lmn.

Deklinacja tematyczna a deklinacja rodzajowa –
kategoria przypadka



Budowa rzeczownika w deklinacji tematycznej

Pie.
N. sg. * rab-

ŏ

-s , *mong-

io

-s, *sūn-

u

-s, *dux-

ja

-ø

Ps.
N. sg. rab-ъ, mąž-ь, syn-ъ, duš-a

przyrostek tematyczny

-

ŏ

-s > ъ

-

io

-s > ь

-

u

-s > ъ

x + j = š

zmiany fonetyczne

zmiany w budowie

morfologicznej form przypadkowych

Fleksja w okresie przedpiśmiennym (okres
prasłowiański)

deklinacja

rzeczowniki

I

1

-o-

sąsiad, człowiek, wróg, prorok, wilk, śnieg, lato, wiadro, błoto,
jezioro, ten, ja

I

2

–jo-

ojciec, czarodziej, mąż, cesarz, koń, kraj, nóż, pole, słońce, morze,
oblicze

II –u-

syn, wół, dom, miód, pół

III

1

–a-

baba, żona, krowa, mucha, prawda, sługa, włodyka

III

2

–ja-

dziewica, tęcza, kropla, ziemia, świnia, wola, dusza, gospodyni,
bogini, pustynia, ubojca, junosza, władca, radca, sędzia

IV –i-

kość czeladź, sól, dłoń, myśl, kaźń, wieś, miłość, gość, gwóźdź,
gołąb, łokieć, teść, węgiel, ludzie, pięć, sześć, siedem, osiem,
dziewięć, jen, co

V

1

–en-

kamień, płomień, dzień, grzebień, jęczmień, plemię, imię, brzemię

V

2

–ęt-

jagnię, cielę, źrebię, otroczę

V

3

–es-

niebo, ciało, koło, oko, ucho, drzewo

V

4

–er-

mati, matere ‘matka,mać’, dъgti ‘córka’

V

5

–ъv-

krew, cerkiew, chorągiew, świekra

Deklinacje polskie a prasłowiańskie - rzeczownik

I męska

sad

kraj

dom

gość

płomień

Ps. I

1

-o-

I

2

-jo-

II -u-

IV

1

-i-

V

2

-n-

sadъ

krajь

domъ

gostь

*polmy, *polmene

II nijaka

lato

łoże

imię

jagnię

słowo

Ps. I

1

-o-

I

2

-jo-

V

2

-n-

V

4

-t-

V

5

-s-

lĕto

lože

imę, imene

agnę,

agnęte

slovo, slovese

III żeńska

noga

dusza

gospodyni mysz

cerkiew mać

III

1

-a-

III

2

-ja-

III

3

-i-

IV

2

-i-

V

1

-ū-

V

3

-r-

noga

duša

gospodyńi myšь

cŕky

mati, matere

˚

Przypadek – zmiany w obrębie polskich deklinacji
rzeczownikowych

1.

UPRASZCZANIE ODMIANY



zmniejszenie liczby paradygmatów



zmniejszenie liczby końcówek przypadkowych, np.:

N. lp. psł. –oją, -eją, -ьją, -omь, -emь, -ьmь →

-ą, -em



wyrównania morfologiczne w tematach



homonimia końcówek fleksyjnych, np.: -i → pan-i, chłop-i

2.

KOMPLIKACJA ODMIANY



semantyzacja polskiej fleksji – morfologizacja rodzaju



wpływ fonetyki na polską fleksję: alternacje tematyczne,
uzależnienie końcówki od postaci fonetycznej tematu (odmiana
twardo- i miękkotematowa)

Kategoria rodzaju



W okresie najwcześniejszym rodzaj gramatyczny był zgodny z rodzajem
naturalnym – rodzaj nijaki służył do określania istot o trudnym do
ustalenia rodzaju naturalnym.



Przedmioty i zjawiska poddawane były antropomorfizacji (arbitralność)



w języku praindoeuropejskim → rodzaj gramatyczny staje się coraz
bardziej skonwencjonalizowany



w języku prasłowiańskim → morfologizacja rodzaju: powiązanie rodzaju z
przyrostkiem tematycznym



w języku polskim → morfologizacja rodzaju: powiązanie rodzaju z
końcówką fleksyjną (ale

deklinacja mieszana

)

→

demorfologizacja rodzaju

w dobie średniopolskiej obejmująca

przede wszystkim liczbę mnogą: celownik, narzędnik i miejscownik



semantyzacja rodzaju

→ kategoria żywotności (końcowa faza doby

prasłowiańskiej)
→ kategoria męskoosobowości (od doby średniopolskiej)

Kategoria liczby



Wyrażanie za pomocą środków morfologicznych relacji ilościowych –
w prasłowiańszczyźnie 3 liczby: pojedyncza, mnoga i

podwójna



Zanik liczby podwójnej na gruncie polszczyzny (doba średniopolska)



Relikty liczby podwójnej w polszczyźnie:

- przysłowia:

Mądrej głowie dość

dwie słowie

Lepszy wróbel

w ręku

niż gołąb na sęku

- odmiana niektórych wyrazów: ręce, oczy, uszy, np.:

w ręku

(w znaczeniu poj.),

rękoma

,

oczyma



Opozycja jednostkowość : wielość nie odnosi się do rzeczowników
typu:

- singularia tantum: nazwy własne (Wawel), nazwy abstrakcyjne

(miłość), rzeczowniki zbiorowe (szlachta, młodzież, (to) liście, pierze)

- pluralia tantum: nazwy narzędzi typu nożyce, grabie, szczypce itp.,

nazwy ubiorów typu spodnie, gacie, nazwy części ciała, np. usta,
nazwy gier typu szachy, kręgle, karty

Kształtowanie się części mowy - zaimek



Dziedzictwo praindoeuropejskie i prasłowiańskie:

1.

odmiana zaimków według deklinacji tematycznych

2.

supletywizm odmiany zaimków osobowych:
ja, ty – zaimki osobowe (brak kategorii rodzaju)
on, ona, ono – zaimki wskazujące w odmianie

twardotematowej

3.

5 rodzajów zaimków wskazujących:

-

wskazywanie przedmiotu dalszego: onъ, ona, ono

-

wskazywanie przedmiotu bliższego: sь, si, se, ovъ, ova, ovo

-

wskazywanie przedmiotu bliższego i znanego: tъ, ta, to

-

wskazywanie przedmiotu znanego: jь, ja, je

4.

zaimki dzierżawcze – derywowane od zaimków osobowych, w

3. os. występował w tej funkcji dopełniacz zaimka osobowego

jego, jej, ich

5.

zaimki pytajne kto, co przeszły do polszczyzny bez zmian

fleksyjnych (brak kategorii rodzaju i liczby)

Kształtowanie się części mowy - zaimek



Zmiany na gruncie polszczyzny:

1.

Zaimki osobowe:

-

wprowadzenie w 3. osobie analogicznych końcówek

miękkotematowych z zaimka jь, ja, je (kontaminacja odmiany)

-

wytworzył się nowy supletywizm odmiany

-

pojawienie się forma innowacyjnych nagłosowym n-:
*kъn + jemu = k(u) niemu
*zъn + jimь = z nim

-

semantyzacja odmiany – żywotność i męskoosobowość (D. = B.)

2.

Zaimki wskazujące:

-

redukcja liczby zaimków: zaimek onъ stał się osobowy (onego

dnia); zaimek jь stracił samodzielność paradygmatyczną; zanika

zaimek sь (ni to ni sio, do siego roku)

-

uogólnienie odmiany miękkotematowej (przy tym ale przytomny)

-

semantyzacja odmiany

3.

Zaimki dzierżawcze:

-

semantyzacja odmiany

-

wyrównania analogiczne – wpływ odmiany przymiotnikowej na

odmianę w rodzaju żeńskim

4.

Zaimki pytajne – odmiana częściowo twardotematowa zaimka kto

Kształtowanie części mowy - przymiotnik



Dziedzictwo epoki bałto-słowiańskiej: dwa typy odmiany

(zróżnicowanie ze względu na referencję i funkcję składniową)

-

funkcja atrybutywna (przymiotniki określone):

odmiana zaimkowa tzw. złożona

-

funkcja predykatywna (przymiotniki nieokreślone): odmiana

rzeczownikowa tzw. prosta



zmiany na gruncie polskim:

1.

zanik odmiany rzeczownikowej – pozostałości:

-

przymiotniki: wesół, gotów, zdrów, rad, kontent, wart

-

rzeczowniki: zło, dobro, święto, Kraków, starościna

-

przysłówki: źle, dobrze, po polsku

2.

semantyzacja odmiany

3.

upraszczanie odmiany w wyniku haplologii (redukcja podobnych

sylab), kontrakcji, działania analogii do krótszych form

Kształtowanie części mowy - liczebnik



Liczebniki nie były w prasłowiańszczyźnie odrębną kategorią

gramatyczną (częścią mowy): zaimki, przymiotniki i rzeczowniki



W średniowieczu rozpoczyna się proces kształtowania

liczebnika jako odrębnej części mowy – trwa do dziś



Kształtowanie się liczebnika głównego (dotyczy głównie

liczebników od 5 wzwyż):

1.

zmiana funkcji składniowej  zmiana typu związku

akomodacyjnego: z piącią dobrych  z piącią dobrymi

2.

wpływ odmiany liczebnika dwa

3.

zmiana w obrębie kategorii rodzaju (z kategorii selektywnej na

gramatyczną): ta pięć (r.ż. lp.) mężczyzn  tych pięciu (r.m.)

mężczyzn

4.

zmiana w obrębie kategorii liczby – neutralizacja kategorii, por.:

ta dziesięć (lp.), dwa dzieścia (lpodw.), trzy dzieści (lmn.)

5.

semantyzacja odmiany – formy trzej, czterej

6.

zestawienia typu jedenaście (*jedinъ na desęte), pięćdziesiąt

(*pętь desętъ) – człon pierwszy odmieniał się, drugi był

nieodmienny, od XVI wieku zaczyna kształtować się odmiana, w

której człon pierwszy nieruchomieje, a odmieniać zaczyna się

człon drugi (dotyczy to również liczebników porządkowych)

Kształtowanie części mowy - liczebnik



Liczebnik zbiorowy

1.

w prasłowiańszczyźnie odmiana zaimkowa (dwój, trój) i

rzeczownikowa (czwór, pięciór itd.)

2.

na gruncie polszczyzny od doby staropolskiej:

a)

kontaminacja odmian, rozszerzenie tematu o cząstkę –g-

b)

neutralizacja kategorii rodzaju

c)

neutralizacja kategorii liczby

d)

zmiana właściwości składniowych (związek zgody  związek rządu)



Liczebnik ułamkowy: poł + liczebnik porządkowy

1.

stopniowa redukcja zasobu liczebników – pół, półtora

2.

redukcja odmiany przez przypadki – formy przypadkowe wskazują

różnice rodzajowe



Liczebniki zespołowe: samo + liczebnik porządkowy (samotrzeć) –

nie zachowały się w polszczyźnie



Liczebniki porządkowe, mnożne, krotne, wielorakie odmieniały się i

odmieniają jak przymiotniki.

KONIEC

Liczba podwójna

M., B., W. r.m. dwa szczyta, męża
r.ż. dwie ręce, świecy
r.n. dwie ście, plecy
D., Msc. r.m. dwu panu, królu
r.ż. dwu kopu, niedzielu
r.n. dwu latu, pokoleniu
C., N. r.m. dwiema zakonoma, mężoma
r.ż. dwiema niewiastama,

rzeczoma

r.n. dwiema latoma, plecoma

Odmiana mieszana rzeczowników



Odmianę mieszaną mają rzeczowniki:

-

typu: sługa, mężczyzna, starosta, sędzia, hrabia (pierwotna odmiana –a- i

–ja-tematowa

lp. (odmiana

żeńska)

lmn. (odmiana

męskoos.)

M.

mężczyzna

mężczyźni

D.

mężczyzny

mężczyzn

C.

mężczyźnie

mężczyznom

B.

mężczyznę

mężczyzn

N.

mężczyzną

mężczyznami

Msc

.

mężczyźnie

mężczyznach

W.

mężczyzno

mężczyźni

‐

rzeczowniki pochodzenia obcego zakończone na –um (liczba mnoga w

rodzaju męskim i nijakim.

Demorfologizacja rodzaju

lmn.

r.m.

r.ż.

r.n.

C.

pan-

om

kobiet-

om

cielęt-

om

N.

pan-

ami

kobiet-

ami

cielęt-

ami

Msc.

pan-

ach

kobiet-

ach

cielęt-

ach

lmn. r.m.

r.ż.

r.n.

C.

psł. -omъ, -emъ,

-ъmъ, -ьmъ >
spol. –om, -em

psł. –amъ, -ьmъ >
spol. -am

psł. -omъ, -emъ,
-ьmъ > spol. -om

N.

psł. –y, -i, -ъmi,
-ьmi > spol. –y/-i,

-mi

psł. –ami, -ьmi >
spol. –ami, -mi

psł. –y, -i >
spol. –y, -mi

Msc. psł. –ěxъ, -ixъ,

-ъxъ,
-ьxъ > spol. -ech

psł. –axъ, -ьxъ >
spol. –ach, -ech

psł. –ěxъ, -ixъ, -ьxъ >
spol. -ech

Doba nowopolska

Semantyzacja rodzaju



żywotność / nieżywotność



męskoosobowość / niemęskoosobowość

r.m. lp.

żywotne

nieżywotne

M.

koń

stół

D.

konia

stołu

B.

konia

stół

r.m. lmn. męskoosobowe

niemęskoosobowe

M.

panowie

konie

D.

panów

koni

B.

panów

konie

Odmiana złożona przymiotnika

przypad

ek

liczba pojedyncza ps.

język polski

r. męski

r. żeński

r. nijaki

M.

starъ

jь

pěšь

jь

stara

ja

pěša

ja

staro

je

pěše

je

stary, -a, -e

pieszy, -a, -e

D.

stara jego

pěša jego

stary jejě

pěšě jejě

stara jego

pěša jego

starego, -ej

pieszego, -ej

C.

staru jemu

pěšu jemu

starě jeji

pěši jeji

staru jemu

pěšu jemu

staremu, -ej

pieszemu, -ej

B.

starъ jь
pěšь jь

starą ją
pěšą ją

staro je
pěše je

stary|| -ego, -e, -ą
pieszy|| -ego, -e, -ą

N.

staromь jimь
pěšemь jimь

starą jeją
pěšą jeją

staromь jimь
pěšemь jimь

starym, -ą
pieszym, -a

Msc.

starě jemь

pěši jemь

starě jeji

pěši jeji

starě jemь

pěši jemь

starym, -ej

pieszym, -ej

liczba mnoga

M.

stari ji

pěši ji

stary jě

pěšě jě

stara ja

pěša ja

starzy, stare

piesi, piesze

D.

starъ jixъ
pěšь jixъ

starъ jixъ
pěšь jixъ

starъ jixъ
pěšь jixъ

starych
pieszych

C.

staromъ jimъ
pěšemъ jimъ

staramъ jimъ
pěšamъ jimъ

staromъ jimъ
pěšemъ jimъ

starym
pieszym

B.

stary jě

pěšě jě

stary jě

pěšě jě

stara ja

pěša ja

starych, -e

pieszych, -e

N.

stary jimi

pěši jimi

starami jimi

pěšami jimi

stary jimi

pěši jimi

starymi

pieszymi

Msc.

starěxъ jixъ

pěšixь jixъ

staraxъ jixъ

pěšaxь jixъ

starěxъ jixъ

pěšixь jixъ

starych

pieszych