Kierunki przemian polszczyzny
w zakresie fleksji cz. 2.

Fleksja werbalna

2

Kategorie morfologiczne związane z
czasownikiem



Aspekt – już w prasłowiańszczyźnie aspekt był kategorią

słowotwórczą, nie gramatyczną, w odróżnieniu od innych

języków indoeuropejskich, np. łaciny.
Czasowniki tworzą pary aspektowe, które mogą się różnić:

1.

rdzeniem (supletywizm), np.: przejść : przechodzić

2.

postacią rdzenia (apofonia), np.: przynieść : przynosić

3.

występowaniem przedrostka, np.: chwalić : pochwalić

4.

morfemami tematycznymi, np.: dźwiga-ć : dźwigną-ć
Niektóre czasowniki nie posiadają morfologicznych

wykładników kategorii aspektu: są to czasowniki

dwuaspektowe (ambiwalentne), np. aresztować, darować,

ranić

3

Kategorie morfologiczne związane z
czasownikiem



Czas – formy czasownika oparte były na dwóch tematach: czasu

teraźniejszego i czasu przeszłego – stanowiły one podstawę tworzenia

różnych form fleksyjnych

. W języku prasłowiańskim dominowały tzw. czasy

bezwzględne, nie było reguł następstwa czasów.



Osoba – jest to kategoria syntaktyczna, w języku polskim kontynuowany

jest stan prasłowiański z trzema osobami



Tryb – formy czasownika wskazują trzy podstawowe typy modalności:

asercję, deontyczność i epistemiczność, które w j. prasłowiańskim

wyrażane były za pomocą trybu oznajmującego (pełen zasób form),

rozkazującego i warunkowego (forma analityczna)



Liczba – w j. prasłowiańskim i staropolskim funkcjonowała poza liczbą

pojedynczą i mnogą liczba podwójna



Strona – z języka prasłowiańskiego j. polski odziedziczył stronę czynną,

bierną i zwrotną. Formy strony medialnej (ukierunkowanie czynności w

stronę podmiotu) traktowane są współcześnie jako czasowniki analityczne z

formantem się, np.: modlić się, bać się, użalać się itp.



Rodzaj – nie wszystkie formy werbalne wyrażają kategorię rodzaju, np.

formy czasu teraźniejszego

4

Struktura morfologiczna czasowników
w
j. prasłowiańskim i polskim



w j. prasłowiańskim trójskładnikowa budowa:

nes

-ą, nes-

e

-šь, nes-e-

tь

(niosę, niesiesz, niesie)

rdzeń przyrostek końcówka

tematyczny fleksyjna



w języku polskim budowa dwuczłonowa:

nios

-ę, niesi-

esz

, niesi-

e

temat końcówka

fleksyjna

5

Czasownik – koniugacje prasłowiańskie i
polskie



Podział na koniugacje ze względu na zakończenie tematu czasu
teraźniejszego

język prasłowiański

język polski

I -o- || -e-: nes-ą : nes-e-
šь
vez-ą : vez-e-
šь

I -ę, -’esz: niosę,
niesiesz
wiozę,
wieziesz

II -no- || -ne-: dvig-n-ą : dvig-
ne-šь

dźwignę,
dźwigniesz

III -jo- || -je-: my-j-ą : my-je-

šь
pis-j-ą : pis-je-
šь

II -’ę, -’esz: myję,

myjesz
piszę,
piszesz

IV -i-: noš-ą : nos-i-
šь
vož-ą : voz-i-
šь

III -’ę, -’isz: noszę,
nosisz
wożę,
wozisz

V atematyczna: jesmь : jesi
damь : dasi

IV polska: -am, -asz || -em,
-esz:
znam : znasz, wiem :
wiesz

6

Czasownik – czas teraźniejszy



Budowa czasu teraźniejszego niewiele odbiega od stanu

prasłowiańskiego:

1.

kontynuacja końcówek fleksyjnych z uwzględnieniem procesów

fonetycznych (palatalizacje, przegłos,itp.) i morfologicznych

(perintegracja):
*nes-o-mь (1.os.) > n’es-ą > nios-ę

om > ą ’e + s > ’o (przegłos lechicki) ą > ę (por. 3. os. pl.)

2.

wygłosowe -tъ w 3. os. sg. i pl. zanika: *nes-o-ntъ > nes-ą[tъ] >

n’esą > niosą

3.

pod wpływem zaimka my pojawia się końcówka 1. os. pl.:
*nes-e-mъ > n’ese-my

4.

W koniugacji III (-jo-||-je-) kontrakcja grup z j – powstanie nowej

koniugacji polskiej:
zna-je-šь > zn-ā-š, zna-je-tъ > zn-ā-ø ale: znaj-ątъ > znają

5.

zmiany w koniugacji atematycznej – analogie do deklinacji -jo-||-je-
*damь > dam, *dasi > dasz (masz), *dastъ > da (ma)

7

Czasownik – liczba podwójna



Formy liczby podwójnej czasu teraźniejszego zanikają w

języku literackim w ciągu XVI w.



Spotykamy je w zabytkach z XVI i XV w.



Współcześnie formy te występują w gwarach, ale

przeważnie w znaczeniu liczby mnogiej



A jako miły Jesus wyszedł odtąd, naśladowała jego dwa ślepa wołając

a rzekąc: „Smiłuj sie nad nami, synu Dawidow!” A jako jest [wyszedł i]

wszedł w dom, przystąpiła k niemu ona dwa ślepa, a miły Jesus ima

rzekł: „Wierzyta, iże wama mogę to uczynić?” A oni obadwa k niemu

rzekli: „Zawierne,Gospodnie, wierzywa”. Rozm 297

osob

a

końcówki

prasłowiańskie

stan staropolski

1
2
3

-vě
-ta
-ta

robiwa, znawa
robita, znata
robita, znata

8

Czasownik – czas przeszły



Czasy przeszłe proste – aoryst i imperfectum (związane
pierwotnie z aspektem) uległy redukcji w języku polskim, ze
względu na rozbudowany słowotwórczo aspekt – resztki czasów
prostych spotykamy jeszcze w dobie staropolskiej, np:

formy aorystu czasownika być formy aorystu i

imperfectu w
stpol.

osoba

imperfectum

aoryst

l.p.

1

2

3

mołwiach
-
mołwiasze

mołwich,

widziech
-
postawi

l.mn.

1

2

3

*chwalachom
*chwalaszecie
błogosławiach

ą
poklinachą

*chwalichom
*chwaliście
idziechą
pośpieszychą

osoba

stan

prasłowiańs

ki

stan

staropolsk

i

l.p.

1

2

3

bychъ
by
by

bych
by
by

l.mn.

1

2

3

bychomъ
byste
byšę

bychom
byście
bychą

9

Czasownik – czasy złożone (przeszły i
zaprzeszły)



Czas przeszły złożony:
imiesłów czasu przeszłego czynny II (-lъ) + słowo posiłkowe byti
(być) w czasie teraźniejszym, np.:

psł. bylъ jesmь > spol. był jeśm’ > byłem (od XV – XVI w.)
bylъ jestъ > spol. był jeść > był (od XV – XVI w.)

-

słowo posiłkowe ulega skróceniu w 1. i 2. os. a w 3. os. zanika

-

wykształca się nowy czas przeszły prosty, śladem dawnej
złożoności jest ruchomość końcówki fleksyjnej, np. żem zrobił-[em]



Czas zaprzeszły:
czas przeszły złożony + imiesłów czasu przeszłego czynny II od
czasownika być, np.:
zrobił jeśm był > zrobiłem był, zrobiła jeśm była > zrobiłam była

10

Czasownik – tryby



Tryb warunkowy – forma złożona:
imiesłów czasu przeszłego czynny II (-lъ) + być w trybie
warunkowym:

osoba

stan
prasłowiański

stan staropolski

stan nowopolski

l.p.

1.
2.
3.

bimь
bi
bi

bych
by
by

bym
byś
by

l.mn.

1.
2.
3.

bimъ
biste
bą

bychom bychmy bysmy
byście
bychą

byśmy
byście
by

l.podw

.

1.
2.
3.

bivě/byxově
bista
biste

byxova / bychwa
bysta / byswa
by

-
-
-

11

Czasownik - tryby



Tryb rozkazujący

Koniugac
ja

Język prasłowiański

Język
staropolski

2 i 3 os. l.p.

1 os. l.mn.

2 i 3 os. l.mn.

Przykłady

I

nes-i

nes-ě-mъ

nes-e-te

nies’-i,
nies’-imy,
nies’-icie

II

dvig-n-i

dvig-ně-mъ

dvig-ně-te

dźwign’-i
dźwign’-imy
dźwign’-icie

III

zna-j-i

zna-j-i-mъ

zna-j-i-te

znaj-i
znaj-imy
znaj-icie

IV

svět-i

svět-i-mъ

svět-i-te

świec’-i
świec’-imy
świec’icie

12

Imiesłowy – imiesłowy czasu
teraźniejszego



Imiesłów czasu teraźniejszego czynny:

-

odmiana prosta - 3 formy:

M l.p. r.m. : -ę, np.: świecę, więżę, niosę, dźwignę
M l.p. r.ż.: -ęcy, np.: świecęcy, więżęcy, niosęcy, dźwignęcy,

B l.p. r.m.: -ąc, np.: świecąc, więżąc, niosąc, dźwignąc

adwerbizacja (od XVI w.) 

imiesłów przysłówkowy współczesny

‐

odmiana złożona – upodobnienie do przymiotników 

imiesłów

przymiotnikowy czynny



Imiesłów czasu teraźniejszego bierny – tworzony za pomocą przyrostka
-m- w odmianie prostej i złożonej.

-

Relikty odmiany prostej: świadom, rzekoma, rzekomo

-

Formy złożone uległy adiektywizacji (zmiana znaczenia), np. rzekomy, łakomy

formy
zanikają

13

Imiesłowy – imiesłowy czasu przeszłego



Imiesłów czasu przeszłego czynny I – tworzony za pomocą

przyrostka

-ъš-||-vъš-

> w l.p. r.m. i r.n.

-ъ||-vъ

; w r.ż.

-ъši-||-vъši-



w staropolszczyźnie zachowały się formy:

M l.p. r.m.: nios < nesъ, świeciw < světivъ
M l.p. r.ż.: rzekszy < rěkъši, niosszy < nesъši



Od XVI wieku upowszechnienie przyrostka -wszy (-szy)



adwerbizacja → imiesłów przysłówkowy uprzedni



w XVII i XVIII w. utrwala się współczesna forma imiesłowu z

zakończeniem na -wszy||-łszy



Imiesłów czasu przeszłego czynny II – tworzony przyrostkiem -l- >

-ł- (odmieniany jak przymiotnik)



stał się elementem składowym złożonych form czasownikowych



uległ adiektywizacji (odmiana prosta zanika), co prowadzi do zmiany

znaczenia, np.: czuły, stały



Imiesłów czasu przeszłego bierny – tworzony za pomocą 3

przyrostków: -t-, -n-, -en-, np. bity, poznany, pleciony < pleten

ъ



Do XVI wieku występują formy proste i złożone, potem proste

zanikają. Formy złożone tworzą imiesłów przymiotnikowy bierny

ekspansja przyrostka
na tematy spółgłoskowe

14

Bezokolicznik



Dwa zakończenia w języku staropolskim:
-c’: rzec’, piec’ oraz -ći: nieści, dźwignąci



wygłosowe -i zanika podobnie jak w trybie
rozkazującym;



procesy wyrównawcze między poszczególnymi
tematami i klasami, np.:



ekspansja końcówki -ywać dla oznaczenia czynności
powtarzającej się, np.: stpol. opisować > npol.
opisywać



czasowniki z koniugacji -ę, -‘esz zrównały się z klasą
-’ę, -’esz: grześć: grzebę > grzebię jak pisać, piszesz,
dlatego grześć > grzebać

15

Koniec

Tabela 1 – tematy czasu teraźniejszego i przeszłego



Temat czasu teraźniejszego: powstaje po oddzieleniu końcówki fleksyjnej od

formy osobowej czasownika (3. os. w czasie teraźniejszym), np.:

nes-e-

[tъ],

pros-i-

[tъ]

Od niego były tworzone:

1.

czas teraźniejszy;

2.

aoryst asygmatyczny;

3.

imiesłów czasu teraźniejszego czynny;

4.

imiesłów czasu teraźniejszego bierny;

5.

czas przyszły prosty.



Temat czasu przeszłego: powstaje po odcięciu w bezokoliczniku końcówki

fleksyjnej –ć < psł. –ti, np.:

nes

-[ti],

bi

-[ti].

Od niego były tworzone:

1.

imperfectum;

2.

aoryst sygmatyczny (I, II);

3.

imiesłów czasu przeszłego czynny I;

4.

imiesłów czasu przeszłego czynny II;

5.

imiesłów czasu przeszłego bierny;

6.

supinum;

7.

bezokolicznik.