PEDAGOGIKA

PRAGMATYZMU

Pragmatyzm był filozoficzną reakcją na doświadczenia
amerykańskich osadników, przesuwających granice Ameryki na
Zachód. Podbijając nowe tereny, przystosowywali naturalne
środowisko do potrzeb człowieka, a zdobywane przez nich nowe
doświadczenia zmieniały zarówno ich samych, jak i
społeczeństwo, które reprezentowali. Pragmatyzm powstał na
przełomie XIX i XX w. Dawne dziedzictwo osadników
podbijających „dziki Zachód" splotło się z przekonaniem o
nieograniczonych możliwościach nauki w dziedzinie stworzenia
lepszego życia na ziemi, dając pragmatyzmowi rzeczywiste
społeczne uprawomocnienie.
Pragmatyzm wpisywał się bardzo dobrze w ideologię
progresywizmu. Podejście pragmatyczne, które opierało się na
założeniu, że jeśli problem można zdefiniować, to można go
także rozwiązać, potwierdzało reformistyczne postawy
progresywistów.

Geneza
pragmatyzmu

John Dewey – filozof, pedagog,
czołowy przedstawiciel
amerykańskiego progresywizmu.
Twórca koncepcji szkoły pracy (1896–
1902) w Chicago. Wykładał między
innymi na uniwersytetach w Nowym
Jorku na Uniwersytecie Columbia od
1904 oraz w Chicago.

Filozoficzne podstawy
pedagogiki pragmatyzmu
J. Deweya

Funkcja filozofii
Filozofia, która ograniczona jest wyłącznie do
abstrakcyjnych akademickich rozważań, nie ma wartości,
ignoruje bowiem rzeczywisty świat. Dewey pragnął, aby
była ona praktycznym przedsięwzięciem, opuściła
uniwersyteckie biblioteki i sale wykładowe, stając się
częścią codziennego życia ludzi. Filozofowie powinni
zrezygnować z dążenia do odkrycia absolutnej prawdy i
skoncentrować się na społecznych, moralnych i
edukacyjnych problemach współczesnego społeczeństwa.
Filozofia powinna służyć konkretnym potrzebom i celom
społecznym.

Pragmatyczna koncepcja człowieka

Jako zwolennik empirycznego naturalizmu, J. Dewey uważał istoty ludzkie za
integralną część natury. To właśnie w procesie ewolucji gatunek ludzki uzyskał
zdolność do myślenia: nie ma więc ono charakteru metafizycznego, lecz jest
formą aktywnego związku między żyjącym organizmem i jego środowiskiem.
Umysł służy do określania potencjalnych sposobów działania i ich
konsekwencji, do powstrzymywania niewłaściwych reakcji.
W tym kontekście pragmatyści podejmują problem wolności człowieka.
Napotykając problemy, ludzie - jeśli działają inteligentnie - rozpoczynają
proces dociekania, który jest istotą ich interakcji ze środowiskiem, które jest
ono konstytuowane przez płynne sytuacje, na które jednostka reaguje
najpierw nawykowo, kiedy zaś napotyka przeszkody, modyfikuje stopniowo
swe postępowanie aż do chwili, gdy doprowadzi do powstania pożądanej
zmiany. W trakcie wzajemnych interakcji zarówno człowiek, jak i środowisko
są przekształcane i rekonstruowane. Świat cechuje się permanentną zmianą,
jest pluralistyczny i nie posiada zakończonej postaci, staje się. Działanie
człowieka wpływa na przyszły kształt rzeczywistości.
Człowiek nie jest nigdy po prostu ofiarą okoliczności, choć z drugiej strony nie
jest też totalnie wolnym podmiotem. Sytuacja problemowa, przed którą staje,
wymaga od niego odpowiedzi typu „zrobić coś" lub „czegoś nie zrobić". Tu
właśnie występuje działanie wolnej woli. To, co określa się mianem wyboru,
jest ostatecznie zorientowanym na działanie ocenianiem, w którym warunki
środowiskowe mają także coś do powiedzenia, lecz jeśli człowiek postępuje
inteligentnie, nie są one ani zniewalające, ani dominujące. Możliwość
oceniania włącza przy tym odpowiedzialność człowieka za podjęte działanie

Pogląd na rzeczywistość

Według J. Deweya, pytanie, czym
generalnie jest rzeczywistość, jest
mało znaczące. Jeśli rzeczywistość
jest wszystkim, co się zdarza,
wówczas żadna ogólna teoria
rzeczywistości nie jest ani możliwa,
ani potrzebna. Dewey uznaje fakt
istnienia świata fizycznego za
poprzedzający każde doświadczenie
człowieka. Każdy pogląd na świat
składa się jedynie z hipotez
roboczych, będących przedmiotem
permanentnej weryfikacji.
Rzeczywistością jest to, co jest za
rzeczywistość uznawane w danym,
szczególnym kontekście historycznym

Żadna prawda nie jest absolutna, odwieczna lub niezmienna. Gdy
pragmatyści używają wyrazu prawda, oznacza to, że coś posiada
użyteczność lub zastosowalność w praktyce. Status prawdy nadawany jest z
uwagi na funkcjonalność danej formy wiedzy. Prawda była dla J. Deweya
dynamiczną serią procesów, za pomocą których można było osiągnąć cele
życiowe (z tego powodu filozofia Deweya zwana była instrumentalizmem).
Wiedza nie istnieje niezależnie od człowieka i nie oczekuje na to, aby być
poznaną. Według pragmatyzmu, punktem wyjścia i punktem dojścia każdej
wiedzy jest doświadczenie. Rezygnując z dążenia do uzyskiwania prawdy,
pragmatyzm koncentruje się na procesie dociekania (badania).
Autentyczność lub wartość funkcjonalna wiedzy oraz prawdy zależą od
osoby, czasu, miejsca i okoliczności. Prawda uzyskała wymiar społeczny: to,
co większość osób, na podstawie własnego doświadczenia uzna za hipotezę
działającą w praktyce, może być przyjęte za.

Problem prawdy i wiedzy

Źródło wartości

Pragmatyści odrzucają możliwość wyprowadzenia norm etycznych z praw
natury: zaprzeczają też istnieniu jakiegokolwiek najwyższego lub
ponadnaturalnego prawodawstwa. Dewey preferuje empiryczną teorię
wartości, opierającą się na rozpoznawaniu wartości w trakcie działania
ludzkiego. Angażując się w różnorodne działania, ludzie mają możliwość
oceniania ich wartości; to, co ma wartość, staje się częścią zwyczaju
społecznego, to, co nie ma - zanika. Wartości oraz moralność konstytuowane
są społecznie i zależne od czasu, miejsca i okoliczności. Idea znacząca to
taka, która sprawdza się w działaniu. Pragmatyczne pojmowanie wartości
umieszcza je w działaniu i przewidywaniu ich rezultatów.
Odrzucenie transcendentnych wartości lub celów w życiu społecznym nadaje
pragmatyzmowi charakter świeckiego, demokratycznego indywidualizmu.

Poglądy J. Deweya na edukację

Krytyka edukacji tradycyjnej

Punktem wyjścia pragmatycznych
koncepcji pedagogicznych J. Deweya
jest krytyka edukacji tradycyjnej,
której istotą było narzucanie z góry i z
zewnątrz zarówno treści, jak i metod.
Przygotowanie uczniów do życia
społecznego oparte było na
przekazywaniu materiału kształcenia,
zawierającego gotową wiedzę i
odpowiednie formy kwalifikacji.
Uczniowie musieli być ulegli i
posłuszni. Z kolei podręczniki
traktowane były jako mądrość
przeszłości, a nauczyciele jako
swoiste organy, za pomocą których
łączy się efektywnie uczniów z
materiałem. Edukacja była oderwana
od praktycznych, codziennych doś-
wiadczeń dzieci.

Uczenie się przez doświadczenie i działanie

Edukacja nie jest już tylko środkiem do określonego celu, lecz celem samym
w sobie. Wychowawcy powinni wystrzegać się celów uchodzących za ogólne i
ostateczne. Główna wartość edukacji leży w jej bezpośrednim związku z
życiem. Szkoły są miejscami, gdzie uczniowie powinni uczyć się poprzez
życie. Edukacja powinna być rzeczywistością, a nie nazwą lub sloganem.
Powinna stać się ona miniaturową wspólnotą społeczną.
Nauka szkolna powinna zapewnić ciągłość, jednorodność z tym, co uczeń
przyswaja sobie poza szkołą, powinna dotyczyć pytań, które dziecko stawia
sobie odnośnie do swojego własnego życia. Indywidualizm pedagogiczny oraz
edukacja dla demokracji.

Doświadczenie więcej znaczy niż
wiedza teoretyczna. Szkoła powinna
być miejscem, gdzie odbywa się
wzajemna wymiana doświadczeń.
Nauczyciele powinni rozszerzać
doświadczenia uczniów, a
jednocześnie opierać się na nich.
Doświadczenie nie może polegać
jedynie na braniu udziału w
wydarzeniach - powinno mieć ono
refleksyjny charakter, tzn. dziecko ma
rozumieć konsekwencje tego, co
poznaje. Zadaniem nauczycieli jest
przyjęcie roli przewodnika w
otwartym procesie edukacyjnym.
Nauczyciele powinni być nośnikami
doświadczenia, lecz nie wolno im
narzucać się swoim uczniom,
ingerować w ich. Obowiązuje ich
zasada, że bezpośrednie
doświadczenie jest zawsze lepsze niż
pośrednie, stąd ich zadaniem jest
zachęcanie uczniów poznawali świat
w sposób bezpośredni. Program
szkolny oparty jest na
doświadczeniach życiowych uczniów
oraz na ich zainteresowaniach i
potrzebach.

Podstawę koncepcyjną programów stanowiło też
odrzucenie przez Deweya dwóch założeń: o
odmienności wykształcenia ogólnego i zawodowego
oraz podziału wiedzy na teoretyczną i praktyczną.
Proces edukacyjny nie jest gotowy i zakończony.
Również człowiek jest stale rozwijającą się istotą, przy
czym jego rozwój dokonuje się poprzez jego własne
działanie, w trakcie którego zarówno poznaje świat,
jak i go zmienia. Działanie jest więc źródłem wiedzy i
dlatego uczenie się powinno być oparte na działaniu.
Uczenie się to nic innego jak proces badawczy,
zorientowany na rozwiązywanie problemów.

Indywidualizm pedagogiczny

Ma on uzasadnienie subiektywne (reakcje dziecka są odmienne
w zależności od jego indywidualnego charakteru) i obiektywne
(warunki, w których żyje każde dziecko, są także odmienne).
Szacunek dla indywidualnych różnic jest dla pragmatystów
punktem wyjścia procesu uczenia się. Prawdziwy sens
wyrobienia społecznego oznacza skoncentrowanie się na tym, co
jest niepowtarzalne w jednostce. Pragmatyści zmierzają -
poprzez edukację - do podtrzymywania zmienności ludzkiej,
wyrażającej się poprzez indywidualne różnice.
Dewey pragnie uczynić człowieka świadomym współtwórcą
przemian w świecie ludzkim, swobodnym i odpowiedzialnym,
zdolnym do inicjatywy i samodzielnego rozwijania zagadnień,
wyłaniających się z życia. Wychowanie jednak, zapewniając
jednostkom rozwój inicjatywy, musi wyposażyć je także w
zdolność przystosowania się do nowych warunków.

Edukacja

Deweya położył duży nacisk na „współdziałanie" jako
podstawę każdej aktywności człowieka. W społeczeństwie
nie istnieje jednostka, wyodrębniona od całości społecznej.
Wspólnota podejmowania środków i celów działania
stanowi dla Deweya jądro społecznego kierowania
młodymi. Naturalny fakt współdziałania stanowi podstawę
syntezy wychowania indywidualnego i społecznego,
stanowi on punkt wyjścia sposobu pojmowania demokracji
amerykańskiej.

Dla Deweya demokracja jest czymś więcej niż formą rządów. Jest to przede
wszystkim forma wspólnoty życia, wzajemnej wymiany doświadczeń.
Demokracja jest totalnym sposobem życia społecznego, którego
najważniejszym czynnikiem jest demokratyczna edukacja. Życie jest
uczeniem się, edukacja -jak demokracja - jest żywa, jest sposobem życia.
Zdaniem Deweya demokracja i edukacja to dwa najważniejsze,
pozostające w sprzężeniu zwrotnym, elementy życia społecznego.
Demokratyczne społeczeństwo i demokratyczna edukacja nie mają przy
tym ustalonego z góry i absolutnego kształtu. Pojęcie demokracji związane
jest bezpośrednio z dążeniem pragmatystów do osiągnięcia równości
społecznej. Stopień demokratyzacji danego społeczeństwa zależy od tego,
w jakiej mierze społeczna struktura opiera się na wykorzystaniu
specyficznych i zmiennych właściwości jednostek, nie zaś na ścisłych
barierach klasowych.

Demokracja