Slajd 1

Dziecko trzyletnie rozumie, to, co do niego mówimy, jeżeli
treść naszych wypowiedzi nie wybiega poza jego
wcześniejsze doświadczenia. Dziecko spełnia polecenia
zawierające znane mu wyrazy, np. wskazuje części
twarzy, ciała, części zabawek, przynosi przedmioty,
próbuje wykonywać codzienne czynności według
podanych instrukcji słownych, pytane – podaje swoje
imię.

Trzylatek komunikuje się z otoczeniem za pomocą
kilkuwyrazowego zdania. Mówi chętnie i dużo. Opowiada o
tym, co aktualnie widzi, „myśli głośno”, mówiąc także o
siebie. W jego wypowiedziach można dostrzec
poszczególne kategorie gramatyczne, chociaż obserwuje
się jeszcze wiele form niewłaściwych, które z czasem
ulegną poprawie. Dziecko zaciekawia otaczający je świat.
Zaczyna zadawać wiele pytań. Początkowo nie są one
jeszcze jasno sprecyzowane.

OGÓLNE CECHY TRZYLATKA:

Początek czwartego roku życia przyjęło się
utożsamiać z początkiem nowego okresu w
życiu dziecka – okresu przedszkolnego.
Wiek przedszkolny to kolejny etap w
kształtowaniu umiejętności językowych dzieci,
etap o tyle ważny, że rozpoczyna się w tym
okresie kształtowanie świadomości
językowej. Ponieważ mowa jest sprawnością
zarówno motoryczną, jak i umysłową, dziecko
musi się nauczyć wymawiać słowa, a oprócz
tego kojarzyć z nimi znaczenia. Tylko w ten
sposób słowa staną się symbolami osób,
przedmiotów, czynności i zjawisk, które
reprezentują.

Charakterystyka

wieku przedszkolnego

Mowa i jej rozwój

Mowa stanowi najważniejszy sposób komunikowania się z innymi ludźmi i ma ogromne

znaczenie dla dalszego rozwoju dziecka oraz dla jego psychicznego i społecznego
przystosowania.

Rozwój mowy jest uwarunkowany genetycznie, zależy od wrodzonych właściwości

organizmu człowieka, ale możliwy jest jedynie w kontakcie ze środowiskiem
społecznym, z innymi ludźmi.

Dzięki niemu właśnie dziecko uczy się używać krtani, języka, warg, podniebienia i

szczęk do produkowania dźwięków, chociaż pierwotnie są to narządy przystosowane
do oddychania, żucia i połykania. Dopiero wtórnie stają się narządami mowy.

W wieku 3-4 lat kształtują się ruchy tylnej części języka i podniebienia miękkiego,

konieczne do wymawiania takich głosek jak (k, g, ch) oraz ruchy końca języka ku
zębom przy wymowie (s, z, c, dz).

Dziecko znajduje się w okresie swoistej mowy dziecięcej, kiedy wyrazy zwykle są

jeszcze poskracane, głoski poprzestawiane, a grupy spółgłoskowe – uproszczone.

Przykłady wg L. Kaczmarka i P. Smoczyńskiego:

elizja, np. zupa midolowa
zupa pomidorowa, komotywa – lokomotywa,
metateza, np. konalóki – kolanówki, wałka – ławka, owułek – ołówek,
zgrubienia wyrazów, np. chucha – chustka.

Mowa dziecka trzyletniego ma charakter sytuacyjny, wyraża

przeżycia związane

z konkretną sytuacją i osobami w niej uczestniczącymi.

Dominuje tu słowo oparte na zmysłowym poznawaniu

rzeczywistości i powiązane z działaniem dziecka. Jego mowa

ma wtedy charakter emocjonalny, składa się z pojedynczych

słów lub krótkich zdań wyrażających prośbę, zaciekawienie,

rozczarowanie. Treść takich wypowiedzi staje się w pełni

zrozumiała dopiero przy uwzględnieniu konkretnej sytuacji oraz

pozawerbalnych sposobów porozumienia, czyli mimiki,

pantomimiki, intonacji słów dziecka.

"Mowa to czynność złożona, w której realizację - poza sferą

słuchową - zaangażowanych jest wiele struktur

mózgowych kierujących oraz scalających pracę układów

anatomicznych i funkcjonalnych biorących bezpośredni

udział w odbiorze i nadawaniu mowy".

H. Nartowska

Dla okresu przedszkolnego charakterystyczna jest znaczna
ekspresja wypowiedzi. Pierwszymi wskaźnikami twórczego
podejścia dziecka do języka mogą być:

- w obrębie systemu fonologicznego – „bawienie się”
dźwiękami mowy, wymyślanie różnych nieznaczących
połączeń fonemów, np. „rym, cym, cym”

- w obrębie systemu morfologicznego – tworzenie
zakończeń wyrazów nieznanych dziecku na wzór zakończeń
wyrazów znanych, wynikające z pewnego rodzaju upodobań
brzmieniowych, np. „dżemować” – smarować dżemem

- w zakresie systemu słownikowego – tworzenie
neologizmów, takich jak np. „szyszkowiec” – drzewo, na
którym rosną szyszki

- w zakresie systemu składniowego – tworzenie zdań o
niekonwencjonalnej budowie, zgodnie z kryterium ważności
poszczególnych wyrazów dla dziecka, czy stosowanie elipsy
(opuszczania)

Neologizmy

Mniej więcej w tym wieku, nasila się tendencja tworzenia przez dzieci własnych słów na
określenie różnych rzeczy i zjawisk.
Neologizmy te powstają na zasadzie analogii w stosunku do wyrazów znanych (przy

niepoprawnym zastosowaniu reguł gramatycznych) i wynikają z nieznajomości
wielu określeń potrzebnych dziecku do wyrażania myśli.

Przykłady :

budowacz (inżynier)
zaświecacz (wyłącznik elektryczny)
Tata to duży czytacz (bo często czyta gazetę)

Rodzaje neologizmów:
• Neologizmy wynikające z niedostatecznej sprawności artykulacyjnej

(lońcka – rączka, pośe - proszę)

• neologizmy dźwiękonaśladowcze: cacy, be, siusiu, płakusiać,
• neosymantyzmy – neologizmy tworzone przez same dzieci na wzór istniejących w

języku, analogicznie pod względem brzmieniowym, ale użyte w nowym znaczeniu
(klucz – zakluczyć),

• neologizmy doraźne – występujące jako oryginalne słowa występujące w słowniku

poszczególnych dzieci powstałe bez pomocy i wpływu dorosłych ( kakaboki –
kartofle).

Co potrafi trzylatek?

1. Jego zasób słów wynosi od 1500-2000 słów.
2. Potrafi policzyć do czterech.
3. może pisać pierwsze litery oraz swoje imię.
4. rozróżnia gdzie jest: przód, tył, , na górze, pod

spodem,

5. rozpoznaje około 8 kolorów.
6. zaczyna rozumieć następstwo czasów – wie, że

kiedy wstanie
jest śniadanie, potem drugie śniadanie, obiad itp.

Głoski

Trzylatek powinien już wymawiać głoski s, z, c, dz
twardo i podobnie jak ś, ź, ć, dź powinny być
wymówione z „zamkniętymi” zębami.
U niektórych dzieci obserwujemy artykulację głoski l,
przechodzącą w dźwięk drżący r lub nawet jej pełne
wymówienie. Jednak brak tej zdolności jest jeszcze w
tym wieku normalny. Może także wystąpić
hiperpoprawność np. z opanowaniem głoski r, kiedy
dziecko nadużywa jej, zamieniając np. korale na korare.
Dziecko nie identyfikuje jeszcze poszczególnych liter
alfabetu, ale odróżnia pismo od tego, co nim nie jest i
rozpoznaje litery jako zbiory punktów.

TWARDY ORZECH DO

ZGRYZIENIA…

Największą trudność sprawia dziecku nieregularna odmiana

rzeczowników.

W wypowiedziach można spotkać się z takimi błędami jak:

„Dam mojemu bratowi”,
„Widziałem dużego piesa”.

Często dają się zauważyć błędy przy odmianie
również innych części mowy: czasowników,
zaimków, a zwłaszcza liczebników np.:

„te dwa dziewczynki”,
„jestem rozebierany”.

Formy czasownikowe dziecko w czwartym

roku życia przyswaja

sobie w następującej kolejności:

1. Czas teraźniejszy
2. Czas przeszły
3. Czas przyszły

Najpierw używa czasownika w trzeciej osobie, a gdy

nastąpi wyodrębnienie siebie, własnego „ja” z
otoczenia, posługuje się w swej mowie pierwszą
osobą.

Dziecko, stopniowo przyswaja sobie również

przymiotniki, przysłówki i zaimki. W mowie
pojawiają się równie przyimki, zawsze w takiej
samej kolejności, najpierw w, a następnie na, pod,
obok.

Trzylatek wzbogaca swój słownik o nazwy przedmiotów i
zjawisk dostrzeganych w szerszym otoczeniu, a także
przyswaja sobie wyrazy o bardziej abstrakcyjnym znaczeniu.
Zasób słownika dzieci zależy od sposobu wyrażania się osób
z otoczenia.
Przyswajają one sobie również wyrazy, których w pełni nie
rozumieją i błędnie się nimi posługują.
W mowie wzrasta ilość rzeczowników – pojawiają się
nazwy zawodów, części przedmiotów, zwierząt, napojów oraz
części ciała, ubrań, przedmiotów codziennego użytku.
Wzrasta również liczba wyrazów, określających czynności.
Zasób przyswojonych słów służy dzieciom do budowania
zdań. Dziecko, w drodze analizy i syntezy wyodrębnia i łączy
poszczególne człony swojej myśli, a następnie wypowiada ją
w zdaniu, stanowiącym sensowne połączenie wyrazów.

Kilka najbardziej charakterystycznych

wypowiedzi

trzyletniego dziecka:

 - mozie jeść (mogę jeść),

 - ja nie płake,

 - ten stołek wezme do usiąścia,

 - mamy zabawienie,

 - a po co ci to trunie ( a po co ci to trucie się papierosami),

 - zakaz wjazdy (zakaz wjazdu),

 - o to jest moja kolega ta Kasia,

 - marchfia (marchew),

 - co ty muwisz za gupotki pomylinowe,

 - ja cie iś do flyżjela dzieciowego,

 - lubie stołufkowy obiat, a nie babciowy

GADUŁA

Dziecko potrafi dziennie użyć 20000 słów, ciągle

się powtarzając.

Wybiera jedno czy dwa i łączy je z każdym

kolejnym, jakie przyjdzie mu na myśl:

„Taty nie ma.” – ogłasza po wyjściu ojca do

pracy.

Następnie rozgląda się po kuchni i zaczyna

wyliczanie:

„Śniadania nie ma.”, „Wody nie ma.”, „Psa

nie ma.”

Gdy wyczerpuje listę przedmiotów, które widzi,

sięga do zasobów pamięci i recytuje dalej:

„Drzewa nie ma, pani nie ma, łóżka nie ma,

domu nie ma, mnie nie ma…”

To nonsensowna wyliczanka, bo nie odpowiada

prawdzie,

jednak ma sens jako trening językowy.

Szczególną rolę w rozmowie odgrywają
pytania - służą nawiązywaniu i
podtrzymywaniu kontaktu, a także realizowaniu
celu rozmowy, jakim jest zdobycie informacji.

Tendencja do zadawania pytań zwiększa się
wraz z wiekiem i najwyraźniej występuje w 4-5.
roku życia. Okres ten jest nazywany wiekiem
pytań. W okresie średniego dzieciństwa
najczęściej stawiane są pytania, których
źródłem jest obserwowanie przez dziecko
rozmaitych przedmiotów, zjawisk, zdarzeń czy
tez ich obrazowych przedstawień (obrazki,
filmy).

PRZYKŁADY PYTAŃ ZADAWANYCH

PRZEZ TRZYLATKA:

Dlaczego, jak tramwaj skręca to piszczy?

Czy, jak nie umiem liczyć, to mogę kupować?

Dlaczego wieje wiatr?

Dlaczego tatuś nie jest duży?

Dlaczego ta pani jest w moim telewizorze?

Dlaczego nie można wyłączyć słońca?

Kompetencja

narracyjna:

W wieku przedszkolnym dziecko
opanowuje wiele sprawności
komunikacyjnych. Jedną z nich jest
umiejętność opowiadania. Zdolność ta
zwiększa się wyraźnie właśnie w
czwartym roku życia i sukcesywnie
wzrasta w latach następnych. Wraz z
wiekiem obserwuje się wzrost liczby
opowiadań zawierających ten element
narracji oraz wzbogacanie form
wypowiedzi. Statystycznie dzieci w
czwartym roku życia wprowadzają do
swoich opowiadań nawet opisy czasu.

Umiejętności

konwersacyjne:

W średnim dzieciństwie, wraz ze zmianami
w zakresie różnych właściwości
psychicznych dziecka, doskonali się
również jego umiejętność prowadzenia
konwersacji. Dziecko uczy się uwzględniać
punkt widzenia odbiorcy. Dziecko uczy się
słuchać i zanalizować wypowiedzi
partnera, chociaż nie zawsze potrafi
odnaleźć w nich istotne informacje, oraz
uczy się modyfikować swoje komunikaty w
zależności od potrzeb odbiorcy.

Moment przełomowy w rozwoju dziecięcych

teorii umysłu przypada na około 4 rok życia, kiedy
to dziecko odróżnia przekonania na temat
rzeczywistości od niej samej. Od tej pory, to czego
pragniemy, to co widzimy i co wiemy, nie jest
ujmowane jako rzecz sama w sobie, ale jako
reprezentacja tej rzeczy w naszym umyśle. Miedzy
4 a 5 rokiem życia dziecko potrafi odróżniać realne
zdarzenia od własnych przekonań na temat tych
zdarzeń. Poznaje, że poszczególne osoby mogą
mieć odmienne przekonania na ten sam temat.
Dostrzega, że przekonania na jakiś temat mogą
być prawdziwe lub fałszywe. Dowodem tych
przemian w zakresie poglądów dziecka na
funkcjonowanie umysłu jest rozumienie przez nie
kłamstw, żartów i metafor, a także rozumienie i
opisywanie świata wewnętrznego bohaterów
literackich.

Rozwój emocjonalny

Osiągnięcia dziecka w dziedzinie rozwoju poznawczego,

językowego oraz obrazu własnej osoby stanowią podstawę

dla rozwoju emocjonalnego. Miedzy 2 a 6. rokiem życia

dziecko coraz lepiej rozumie emocje własne i innych osób,

zdobywa zdolność regulowania ekspresji własnych emocji.

Dzięki rozmowom o emocjach dzieci mogą dzielić się swymi

doświadczeniami, pozostawać w intymnych stosunkach z

innymi osobami. W dziennikach mowy dzieci w 2 i 4 roku

życia nazwy stanów i przeżyć uczuciowych stanowią po 6,6%

wszystkich nazw czynności wyrażonych czasownikowo.

Zaburzen

mowy

 Porozumiewanie się gestami
 Brak reakcji na polecenia
 Brak poszerzania zasobu słów
 Brak reakcji na głos, brak reakcji na zróżnicowane pod

względem głośności dźwięków, głośne mówienie, czy
odpowiadanie na pytania – wskazujące na problemy
ze słuchem.

 Brak różnicowania słuchowego niektórych głosek: b –

p, d – t, c – cz, dź- ć i innych – podejrzenie zaburzenia
słuchu fonematycznego.

 Ślinienie się podczas mówienia – połykanie

niemowlęce, w którym język podczas połykania śliny
jest na dole jamy ustnej, a nie wklejony w
podniebienie.

 Mówienie przez nos, wrażenie zatkanego nosa i

stłumionego głosu.

 Wsuwanie języka między zęby podczas wymawiania

niektórych głosek: ś, ź ć, dź, s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż, t,
d, n, l;

 Zastępowanie trudniejszych głosek łatwiejszymi.
 Kłopoty z płynną mową – dziecko nie może rozpocząć

mówienia, powtarza pierwszą bądź kolejną głoskę,
sylabę w wyrazie, czasem cały wyraz, czy frazę, u
dziecka 2-3 letniego może to być przejaw rozwojowej
niepłynności mowy, która ustąpi gdy nie będzie się
zwracać dziecku uwagi na niepłynną mowę dziecka.

 Kłopoty z oddychaniem w trakcie mówienia u małych

dzieci gdy faza wdechu i wydechu jest zbyt krótka,
gdy dziecko mówi na wdechu a nie na wydechu

"Zaburzenia mowy są

pewnym

odstępstwem od

ustalonej przez

zwyczaj społecznej

normy i polega na

tym , że albo nie

umiemy właściwie

zbudować

wypowiedzi, albo też

jej percypować''.

- rozpoznanie

Źródła zaburzeń artykulacji:

niska sprawność narządów artykulacyjnych,
zaburzenia praksji i gnozji oralnej czyli zaburzenia

zdolności do wykonywania celowych ruchów mownych,

upośledzenie ostrości słuchu,
trudności w oddychaniu przez nos powodujące

nosowanie lub seplenienie międzyzębowe,

przerost trzeciego migdałka,
wady zgryzu,
zaburzenia percepcji słuchowej a dokładniej zaburzenia

słuchu fonematycznego, zaburzenia słuchowej pamięci
werbalnej,

zaburzenia analizy i syntezy słuchowej.

KLASYFIKACJA PRZYCZYNOWYCH

ZABURZEŃ MOWY

WYRÓŻNIA SIĘ 2 GŁÓWNE TYPY

pochodzenia egzogennego

oraz

pochodzenia endogennego:

 Dysglosja - zniekształcanie dźwięków mowy lub niemożność ich wytwarzania na

skutek nieprawidłowej budowy narządów mowy bądź obniżenia słyszalności;

 Afazja - częściową lub całkowitą utratę znajomości języka bądź jego rozumienia na

skutek uszkodzenia struktur korowych;

 Dyslalia - rozumianą jako opóźnienie w przyswajaniu sobie języka, wynikające z

uszkodzenia struktur korowych lub wolniejszego wykształcania się funkcji pewnych
struktur mózgowych;

 Dysartria - polegającą na zniekształcaniu dźwięków mowy lub niemożności ich

wytwarzania w wyniku uszkodzenia ośrodków i dróg unerwiających narządy mowne;

 Oligofazja; Dyslogia - wynikające z niedokształcenia mowy na skutek upośledzenia

umysłowego;

 Jąkanie - zaburzenia płynności mowy, przejawiające się skurczami mięśni

artykulacyjnych, fonacyjnych, oddechowych. Przyczyny nie są znane. Zalicza się je do
nerwic mowy.

 Logoneurozy - (nerwice mowy: mutyzm; afonia), polegające na zaburzeniach

tempa mowy, modulacji, siły czy wysokości głosu, charakterystyczne u osób
cierpiących na nerwice;

 Schizofazja - mowę osób, u których występują zaburzenia myślenia wynikające z

zaburzeń psychicznych;

 Dysfemia - wady mowy występujące u osób z zaburzeniami sfery emocjonalnej;
 Dysfazja - wady mowy wywołane zaburzeniami osobowości.

za I. Styczek

Opóźniony rozwój mowy

H. Spionek wyróżnia trzy grupy dzieci,

u których rozwój mowy przebiega nieprawidłowo:

I grupa – obejmuje dzieci, które zaczęły mówić z opóźnieniem,

ale ich wymowa od razu była prawidłowa,

II grupa – dzieci, które zaczęły mówić we właściwym czasie,

ale ich wymowa długo była nieprawidłowa,

III grupa - dzieci, które zaczęły mówić z opóźnieniem

i długo wymawiały różne dźwięki nieprawidłowo.

Dzieci z opóźnionym rozwojem mowy zaczynają mówić około 3 lub 4 roku życia,

ich artykulacja jest na ogół słaba. Muszą być one pod stałą kontrolą i opieką

foniatry lub logopedy, oczywiście przy wydatnej współpracy rodziców.

3 rodzaje opóźnionego rozwoju

mowy

 prosty opóźniony rozwój mowy, zwany też samoistnym opóźnieniem

rozwoju mowy (SORM)

 niesamoistny opóźniony rozwój mowy (NORM),
 opóźniony rozwój mowy czynnej

W celu zdiagnozowania zespołu opóźnienia mowy czynnej

T. Zaleski zaleca zastosowanie następującej procedury:

 wykonanie badania słuchu,

jeśli wypadnie prawidłowo, to należy:

 zbadać inteligencję za pomocą skal bezsłownych

w wypadku uzyskania dobrych wyników, należy:

 wykluczyć istnienie wad organicznych w obrębie aparatu głosowo-

artykulacyjnego

następnie powinno się sprawdzić poziom rozumienia mowy

poważny stopień ORM

Według wskaźników opracowanych przez H. Spionek należy przyjąć, że

poważny stopień ORM jest wtedy, gdy mowa dziecka:

 rocznego jest na poziomie dziecka półrocznego (dziecko jedynie gaworzy),
 2-letnie jest na poziomie mowy dziecka rocznego (wymania kilka słów),
 3-letniego jest na poziomie mowy dziecka 1,5 rocznego (tworzy jedynie

równoważniki zdań, a słownictwo jest na poziomie dziecka 1,5 rocznego),

 4-letniego jest na poziomie mowy dziecka 2-letniego (formułuje zdania

proste, słownictwo czynne jest na poziomie dziecka 2-letniego, tj. około 300
słów),

 5-letniego jest na poziomie mowy dziecka 2,5-letniego (nadal zdania

proste, słownictwo na poziomie dziecka w wieku 2,5 lat),

 6-letniego jest na poziomie dziecka 3-leE. Stecko radzi, aby ćwiczenia

stymulujące rozpocząć już w pierwszym roku życia dziecka. Stosuje się trzy
rodzaje ćwiczeń:
1.ćwiczenia bierne – usprawnianie aparatu artykulacyjnego przy pomocy
masażów wykonywanych przez rodziców dzieci. Masowany jest język,
wędzidełko, dziąsła, policzki, wargi. Masowanie powinno odbywać się przed
posiłkiem,
2.ćwiczenia wspomagające (stosowane po dwóch tygodniach
systematycznego stosowania tniego (pojawiają się zdania złożone, dziecko
wymawia 1000-1500 słów),

 7-letniego jest na poziomie mowy dziecka 3,5-etniego.

Na podstawie H. Spionek

ROZWIJAJMY DZIECIĘCĄ MOWĘ

•

mówmy wyraźnie, w naturalnym tempie, używając krótkich zdań i
zrozumiałych wyrazów.

•

dużo czytajmy, opowiadajmy i rozmawiajmy z dzieckiem.

•

zachęcajmy dziecko do mówienia, zadając pytania, prosząc o opowiadanie,
ucząc wierszyków i śpiewając
z nim piosenki.

•

nie naśladujmy dziecięcej mowy, nie zdrabniajmy wyrazów, nie używajmy skrótów i
słów z dziecięcego
słownika.

•

nie poprawiajmy wciąż malucha, gdy widzimy, że go to drażni, nie
zawstydzajmy, nie przedrzeźniajmy i

•

nie porównujmy z tymi, którzy mówią od niego ładniej.

•

gdy pojawi się jąkanie rozwojowe, zadbajmy o spokojną atmosferę w domu.
Nie zwracajmy uwagi na to,
jak mówi dziecko. Nie nazywajmy kłopotów z mową jąkaniem. Poprośmy
wychowawczynie w przedszkolu, by też nie zwracały uwagi na chwilowe
kłopoty dziecka z mową.

•

zawsze odpowiadajmy na wszystkie pytania, które zdaje dziecko.

•

nigdy nie przerywajmy dziecku, słuchajmy uważnie, patrząc na niego.

•

dbajmy o staranność własnej mowy, nie przekrzykujmy innych i nie zmuszajmy do
wsłuchiwania się w
naszą mowę.

•

nie zmuszajmy dziecka do recytowania wierszyków i popisywania się, jeśli
tego nie lubi.

•

uczmy dziecko oddychania przez nos i mowy na wydechu. Możemy tu wykorzystać
zabawę w
naśladowanie głosów różnych zwierząt.

•

pokażmy przed lustrem, że kiedy mówimy, otwieramy usta. Mowa przy
zaciśniętych zębach jest brzydka i
niewyraźna.

Document Outline