Kształtowanie komunikatywnej mowy dziecka
w wieku przedszkolnym
Dziecko, zwłaszcza w pierwszych latach swego życia wkłada w opanowanie mowy niezwykle wiele trudu.
Wiek przedszkolny to kolejny etap w kształtowaniu umiejętności językowych dzieci, etap
o tyle ważny, że rozpoczyna się w tym okresie kształtowanie świadomości językowej. Ponieważ mowa jest sprawnością zarówno motoryczną, jak i umysłową, dziecko musi się nauczyć wymawiać słowa, a oprócz tego kojarzyć z nimi znaczenia. Tylko w ten sposób słowa staną się symbolami osób, przedmiotów, czynności i zjawisk, które reprezentują. Rozwijanie słownictwa łączy się nierozerwalnie z kształtowaniem poprawności gramatycznej, co jest warunkiem komunikatywnej, prostej, zwięzłej i obrazowej wypowiedzi.
Cele kształcenia mowy i myślenia dziecka można ująć w kilka kategorii. Do najważniejszych zaliczamy:
Rozwijanie komunikatywnej, a więc- w swej istocie- społecznej mowy.
Rozwijanie mowy jako czynności umysłowej, związanej z całokształtem procesów intelektualnych.
Kształtowanie doznań estetycznych, budzenie wrażliwości na piękno i poprawność mowy.
Przygotowanie dzieci do nauki w szkole.
Cele te ściśle wiążą się ze sobą, nie można ich traktować odrębnie w codziennej pracy,
a co za tym idzie - w planowaniu poszczególnych zajęć, nawet więcej: jedne warunkują realizację innych. Aby więc mowa dziecka stała się mową społeczną, komunikatywną niezbędna jest umiejętność nazywania przedmiotów, które się spostrzega, ich właściwości ujmowania w procesie zdaniotwórczym stanów i czynności za pomocą słowa oraz stosunków wyrażanych formami gramatycznymi.
Dostrzeganie podobieństw i różnic prowadzi do powstawania wyobrażeń, a umiejętność koncentrowania uwagi oraz zapamiętywania oglądanych przedmiotów, faktów -
do wyprowadzania choćby prymitywnych wniosków, domyślania się następstw, skutków
lub przyczyn. Mowa współdziała z tymi procesami poznawczymi, jest ich ważnym komponentem zarówno w wyodrębnianiu słowem elementów otaczającej rzeczywistości,
jak i włączeniu ich do rzeczywistości za pomocą wyrażenia relacji między nimi. Mowa pomaga dokładniej spostrzegać, porządkować spostrzeżenie, utrwalać je w pamięci, kształtować wyobrażenia a następnie- uogólnienia i pojęcia.
Rozwijanie komunikatywnej mowy musi więc opierać się na procesach intelektualnych
i zmierzać do kształtowania społecznych postaw w zakresie słownych kontaktów.
Dzieci uczęszczające do przedszkola nie stanowią jednolitej pod względem rozwoju mowy grupy. Sposób komunikowania się ma ścisły związek z otoczeniem, w jakim się dziecko wychowuje. Rozwojowi mowy sprzyja tzw. mówienie towarzyszące, czyli łączenie działania ze słowami. Dzięki takim opowieściom wprawiamy dziecko w tajniki znaczenia wyrazów stosując jednocześnie odpowiednie formy gramatyczne: przypadki, liczby, rodzaje: osób, czasów, trybów i stron.
Ale to nie wszystko, co dziecko winno wynieść z przedszkola. Musi mieć jeszcze rozwiniętą chęć opowiadania, a także znać radość mówienia i porozumiewania się.
Nauczycielka powinna być świadoma, że pomaga w uchwyceniu związku między światem rzeczy i słów. Musi pamiętać, że prowadzone ćwiczenia językowe powinny być połączone
z działaniem, w którym mówienie jest naturalną potrzebą komunikowania się.
Jako „wychowawca językowy” zobowiązana jest do operowania nienagannym, bogatym słownictwem, a nie ogólnikami typu: „fajnie”. Nie będzie prawidłowo rozwijało się
to dziecko, które nie pyta i nie otrzymuje odpowiedzi na pytania, u którego radość mówienia niszczona jest przez zwykły perfekcjonalizm dorosłych domagających się z uporem pełnych
i ładnych wypowiedzi
W praktyce dnia codziennego najczęściej dorośli zadają pytania a dziecko na nie odpowiada. Rzadziej postępuje się odwrotnie, stąd nieumiejętność formułowania pytań . A przecież
od rozwoju mowy zależą w dużej mierze sukcesy dziecka. Tak, jak ono mówi, wpływa to
na psychiczne i społeczne jego przystosowanie, umożliwia samoocenę, pozwala oddziaływać na myśli i uczucia innych ludzi.
Póki dziecko nie będzie w stanie wyraźnie i czysto artykułować wymawianych wyrazów, nie będzie miało czegoś do powiedzenia, nie będzie umiało wypowiedzieć swych myśli, opowiadać o czymś lub zadawać pytania w sposób zrozumiały dla innych, nie ma prawie żadnego sensu rozpoczynania nauki czytania.
Związek w/w celów kształcenia mowy i myślenia przeanalizować można na kilku przykładach. I tak, np. w rozmowie z dziećmi na temat zjawisk obserwowanych zimą uczymy je zrozumiałej dla otoczenia komunikatywnej mowy, a jednocześnie wdrażamy do czynienia spostrzeżeń, porządkowania ich, porównywania ogrodu zimą i jesienią lub latem, a więc przypominania, szukania odpowiednich ilustracji w książkach na podstawie istniejących wyobrażeń i wygłaszanych utworów poetyckich.
Sprawą zasadniczą jest wdrażanie dzieci w ostatnim roku pobytu w przedszkolu do tego, co je czeka w niedalekiej już przyszłości, w klasie I. Chodzi więc o rozwój zainteresowań książką przez „odczytywanie” ilustracji, a więc spostrzegania elementów treści, faktów, wiązanie ich przyczynami, następstwem, wreszcie konfrontacje tych treści z tekstem. Chodzi
o przekonanie dzieci, że ważną sprawą jest nie tylko oglądanie obrazków lecz również umiejętność czytania i to samodzielnego. Chodzi również o wzbogacenie zasobu słownikowego przez poznawanie otoczenia społecznego, przyrodniczego, o rozwijanie czynności umysłowych, takich jak porównywanie, zapamiętywanie, wnioskowanie. Wszystkie te cele są ważne, gdyż uwzględniają harmonijny rozwój psychiczny, w którym mowa i procesy umysłowe odgrywają pierwszorzędną rolę.
Jakie wobec tego wynikają z nich zadania dla wychowawców, kierujących kształceniem mowy i myślenia dziecka?
Jednym z najważniejszych zadań jest organizowanie sytuacji, które aktywizują czynności psychiczne dziecka i pobudzają do wypowiedzi. Sytuacje te muszą się zmieniać, umożliwiać dzieciom odkrywanie czegoś nowego, co wywołuje pragnienie wyrażania myśli, uczuć, wątpliwości, wyjaśnień, przypuszczeń, pytań. To odkrywanie w otoczeniu czegoś nowego dotyczy nie tylko spostrzeżenia, ale także porównywania, przypominania sobie dawnych faktów oglądanych w życiu na ilustracji, znanych ze słyszenia, wyszukiwania wniosków, przypuszczeń, w czym dużą rolę odgrywa wyobraźnia dziecka.
Taką zorganizowaną sytuacją może być np. wycieczka do lasu wiosną.
Mowa wychowawczyni, tak jak w ogóle mowa całego otoczenia, wywiera wpływ
na kształtowanie się mowy dziecka. Prawidłowa mowa dorosłego ułatwia dziecku pojmowanie treści, zachęca do uważnego słuchania, a oprócz tego wywołuje mimowolne naśladownictwo sposobu wypowiadania się. Jest więc ważnym elementem rozwoju mowy dziecka. Z tych względów zadaniem wychowawczyni jest posługiwanie się poprawnym, wyraźnym i wyrazistym żywym słowem i nadawanie całej wypowiedzi układu prawidłowego pod względem logicznym, pozbawionego gadulstwa i odbiegania od zasadniczego tematu.
To wymaga stałej pracy nad własną wypowiedzią, nad mową potoczną i nad mową mającą charakter tzw. mowy scenicznej (podczas przekazywania dziecku utworów literackich).
Praca nad własnym żywym słowem wiąże się z zadaniem dostarczania dzieciom przeżyć estetycznych. Przeżycia estetyczne mogą wiązać się nie tylko z żywym słowem,
lecz z pięknem przyrody, z pięknem czynu człowieka, z pięknem jego wytworów, jego pracy umysłowej i fizycznej.
zadaniem wychowawczyni jest więc budzenie wrażliwości dziecka na piękno otaczającego świata oraz wdrażanie do odróżniania tego, co piękne od brzydoty. Kto wie, może właśnie
w wieku przedszkolnym kształtowanie poczucia piękna lub brzydoty języka ma większe szanse oddziaływania, niż w latach szkolnych. Może właśnie w wieku przedszkolnym kształtuje się nawyk starannego posługiwania się słowem - oczywiście w miarę możliwości
i umiejętności dziecka.
Sądząc z praktyki (np. z pytań dziecięcych), wydawałoby się, że małe dzieci są częstokroć wrażliwsze na estetykę mowy, niż młodzież szkolna, a nawet dorośli.
Praca nad językiem i procesami poznawczymi dziecka wymaga systematycznych ćwiczeń w zakresie formy dźwiękowej (przede wszystkim wymowy), słownictwa, form gramatycznych, konstrukcji składniowych - tak w wypowiedziach wielozdaniowych,
jak i w rozmowie. Ćwiczenia te w przedszkolu, ze względu na charakterystyczne cechy dziecka- muszą mieć charakter zabawy, gry dydaktycznej (np. rozwiązywanie zagadki), muszą się wiązać z działaniem dziecka, oglądaniem obrazków, ilustracji, eksponatów przyrodniczych, słuchaniem opowiadań, z wykorzystaniem kukiełek, pacynek.
Przygotowanie tego rodzaju pomocy dydaktycznych służy systematycznej pracy
nad rozwojem umysłowym dziecka, nad jego mową poprawną, wyrazistą, komunikatywną.
Praca ta musi opierać się na planowym dostarczaniu dzieciom odpowiednich materiałów
do tego rodzaju ćwiczeń. Stała obserwacja dzieci, poznawanie postępów lub opóźnień, stawia przed wychowawczynią zadania prowadzenia pracy indywidualnej lub przynajmniej kilkupoziomowej- w małych zespołach.
W przedszkolu, wobec 9 godzin pobytu dziecka w przedszkolu, tego rodzaju organizacja pracy jest możliwa, ale wymaga dobrego przemyślenia układu zajęć, zabaw. Konieczne jest także dobre przygotowanie się wychowawczyni do pracy w ciągu całego dnia, a nie tylko do 20- 50 minutowych zajęć organizowanych codziennie.
Opracowała Arleta Kalinowska, listopad 2004r.
Literatura
1. H. Mystkowska - „Rozwijamy mowę i myślenie dziecka w wieku przedszkolnym”
2. S. Kowalski - „Rozwój mowy i myślenia dziecka”
3. T. Bartkowska - „Rozwój wymowy dziecka przedszkolnego jako wynik
oddziaływań wychowawczych rodziny i przedszkola”
4. „Wychowanie w Przedszkolu” Nr 11/88