Rośliny

kosmetyczne i

surowce

aromatyczne

dr Ewa Posz

Alkaloidy i ich

sposoby działania

Alkaloidy

Organiczne zasady roślinne zawierające azot

w pierścieniu heterocyklicznym wykazujące
wyraźne działanie na układ nerwowy

Alkaloidy

Występowanie:
- głównie u roślin wyższych

(Apocynaceae,

Papaveraceae, Ranunculaceae i Solanaceae),
- u nagozalążkowych (Taxus, Ephedra,
Cephalotaxaceae),
- u paprotników (Lycopodium) ,
- u grzybów (Claviceps purpurea),

Alkaloidy

Właściwości:

- są silnie trujące dla człowieka,
- ich prekursorami są białka,
- większość z nich jest produkowana w okolicy
merystemów – tkanek twórczych o intensywnej
przemianie materii,
- występuje w różnych częściach rośliny np. w
ogonku liściowym (bieluń) lub w korze
(chinowiec),
- większość to substancje krystaliczne,
nieliczne są płynne,

Podział alkaloidówy

1. Alkaloidy właściwe
Mają atom N w pierścieniu heterocyklicznym, ich
prekursorami są aminokwasy i aminy biogenne,

2. Protoalkaloidy
Mają atom N w łańcuchu bocznym, powstają z
aminokwasów i amin biogennych,

3. Pseudoalkaloidy
Zasady roślinne, których N nie pochodzi od
aminokwasów a został wbudowany w trakcie
biosyntezy już istniejącego szkieletu, ich
prekursorami są: irydoidy, sterydy, terpeny,

Alkaloidy właściwe

Mają atom N w pierścieniu

heterocyklicznym, ich prekursorami są
aminokwasy i aminy biogenne

Pilokarpina

Pilocarpus jaborandi Holmes
Potoślin jaborandi
(liść)

Działanie: pobudza przywspółczulny układ
nerwowy (hamuje czynności serca, wydziela
ślinę, rozszerza naczynia krwionośne, obniża
ciśnienie krwi)

Zastosowanie: lek ślinopędny i napotny, leczenie
jaskry, odtrutka przy zatruciu atropiną,

http://pl.wikipedia.org

Pilokarpina

Pilocarpus jaborandi
Holmes
Potoślin jaborandi

http://www.maze.kinghost.
net

Koniina

Conium maculatum L.
Szczwół plamisty
(korzeń)

Działanie: paraliżuje nerwy ruchowe, powoduje
porażenie ośrodka oddechowego, wchłania się przez
skórę i ślinę,

http://pl.wikipedia.org

Koniina

Conium
maculatum L.
Szczwół
plamisty

http://commons.wikimedia.
org

Nikotyna

Nicotiana tabaccum L.
Tytoń szlachetny
(liść)

Działanie: pobudza zwoje autonomicznego układu
nerwowego: przyśpieszone tętno, wzrost ciśnienia
krwi, zwęża naczynia wieńcowe, rozszerza źrenice;
większe dawki – zmiany w układzie nerwowym,
halucynacje, utrata przytomności, porażenie;
zwiększa ilość wytwarzanej dopaminy w mózgu
(przyjemność),

Zastosowanie: preparaty owadobójcze,

http://pl.wikipedia.org

Nikotyna

Nicotiana tabaccum
L.
Tytoń szlachetny

http://lepidoptera.butterflyhouse.co
m.au

Arekolina

Areca catechu L.
Palma arekowa
(nasiona)

Działanie: pobudza zwoje przywspółczulnego układu
nerwowego, przyśpiesza perystaltykę przewodu
pokarmowego, pobudza gruczoły wydzielnicze, zwęża
oskrzela, hamowanie czynności serca, rozszerzanie naczyń,

Zastosowanie: wyłącznie w weterynarii jako środek
przeczyszczający i przeciwrobaczny,

Używka: betel (orzech arekowy zawinięty w liście pieprzu
betelowego, wapno palone, żywica gambirowa)

http://pl.wikipedia.org

Arekolina

Areca catechu
L.
Palma
arekowa

http://commons.wikimedia.
org

Lobelina

Lobelia inflata L.
Lobelia rozdęta
(ziele)

Działanie: zwalnia czynność serca, rozszerza oskrzela;
pobudza ośrodek oddechowy – oddechy częstsze i
głębsze
pocenie, nudności, biegunka, drgawki, śpiączka, śmierć,

Zastosowanie: dawniej przy bezdechu u niemowląt
porażeniu prądem, terapii antynikotynowej; niekiedy
(zielarze) stosowany przy astmie oskrzelowej,
reumatyzmie, łokciu tenisisty,

http://pl.wikipedia.org

Lobelina

Lobelia inflata
L.
Lobelia
rozdęta

http://www.florafinder.c
om

Atropina i Hioscyjamina

Atropa beladonna L.

Pokrzyk wilcza jagoda

(korzeń, liść)

Działanie: hamuje czynność gruczołów wydzielniczych
układu pokarmowego, również ślinowych i potowych;
działa rozluźniająco na mięśnie przewodu
pokarmowego, dróg żółciowych i moczowodów,
zmęczenie, omamy, śpiączka, zgon,

Zastosowanie: przy kolkach, badaniu dna oka,
stosowana
w psychiatrii,

http://pl.wikipedia.org

Atropina i Hioscyjamina

Atropa beladonna
L.
Pokrzyk wilcza
jagoda

http://www.awl.c
h

Skopolamina

Datura stramonium L.
Bieluń dziędzierzawa
(liść)

Działanie: działa porażająco na przywspółczulny układ
nerwowy, senność, otępienie, zwiotczenie mięśni
gładkich, osłabienie woli, przyśpieszenie akcji serca,
pobudzenie ośrodka oddechowego,

Zastosowanie: serum prawdy, stosowana w
psychiatrii, działanie przeciwwymiotne (przy chorobie
lokomocyjnej),
łagodzenie objawów Parkinsona, zatrucia grzybami,

http://pl.wikipedia.org

Skopolamina

Datura stramonium
L.
Bieluń
dziędzierzawa

http://www.infojardin.co
m

Kokaina

Erythroxylon coca Lam.
Krasnodrzew pospolity
(liść)

Działanie: znosi czucie dotyku, bólu, smaku i węchu;
wywołuje skurcz naczyń krwionośnych, ma pobudzający
wpływ na ośrodkowy (wzrost zadowolenia, zniesienie
zmęczenia, napady szału) i autonomiczny układ nerwowy;
depresje, zaburzenia snu, skurcz naczyń krwionośnych,
suchość błon śluzowych, zmniejszenie obrzęków i krwawień,

Zastosowanie: środek miejscowo znieczulający błon
śluzowych, spojówki i rogówki,

Używka: cocada (liście koki, wapno gaszone, popiół),

http://pl.wikipedia.org

Kokaina

Erythroxylon coca
Lam.
Krasnodrzew
pospolity

http://commons.wikimedia.
org

Harman i Harmina

Passiflora incarnata L.

Męczennica cielista

(ziele)

Działanie: uspokajające i hipotensyjne, w dużych
dawkach – działanie halucynogenne, rozkurczająco na
mięśnie gładkie macicy, przewodu pokarmowego oraz
naczyń krwionośnych,

Zastosowanie: leki rozkurczające i uspokajające,

http://pl.wikipedia.org

Harman i Harmina

Passiflora incarnata L.
Męczennica cielista

http://www.zielnik.biz

Johimbina

Pausinystalia yohimbe (K. Schum.) Pierre ex Beille.
Johimba lekarska
(kora)

Działanie: uspokajające i hipotensyjne, w dużych
dawkach – działanie halucynogenne, pobudzająco na
OUN, rozkurcz naczyń krwionośnych skóry, jelit, nerek i
narządów płciowych,

Zastosowanie: rozkurczająco (wyciągi) na mięśnie gładkie
przewodu pokarmowego, naczyń krwionośnych, macicy,
leki uspokajające, środek zwiększający potencję,

http://pl.wikipedia.org

Johimbina

Pausinystalia yohimbe (K. Schum.) Pierre ex Beille.
Johimba lekarska

http://psychotropicon.in
fo

Rezerpina

Rauvolfia serpentina (L.) Beneth. ex Kurz
Rauwolfia żmijasta
(korzeń)

Działanie: zwalnia czynność serca, rozszerza naczynia
krwionośne, wywołuje spadek ciśnienia krwi, obniża
temperaturę ciała; wywołuje psychozy depresyjne
prowadzące do prób samobójczych,

Zastosowanie: dawniej – leczenie nadciśnienia
tętniczego,
jako środek uspokajający,

http://pl.wikipedia.org

Rezerpina

Rauvolfia serpentina (L.) Beneth. ex
Kurz
Rauwolfia żmijasta

http://en.wikipedia.
org

Ajmalina

Rauvolfia serpentina (L.) Beneth. ex

Kurz

Rauwolfia żmijasta
(korzeń)

Działanie: hamuje czynności układu
bodźcoprzewodzącego serca nie wpływając
jednocześnie na kurczliwość samego mięśnia
sercowego,

Zastosowanie: środek przeciwarytmiczny, stosowana
w migotaniu przedsionków,

http://pl.wikipedia.org

Ajmalina

Rauvolfia serpentina (L.) Beneth. ex
Kurz
Rauwolfia żmijasta

http://en.wikipedia.
org

Strychnina

Strychnos nux-vomica L.

Kulczyba wronie oko
(nasiona)

Działanie: pobudzająco na OUN, poprawia percepcję
bodźców zewnętrznych, podnosi ciśnienie krwi,
zwiększa
łaknienie; wywołuje drgawki tężcowe, śmierć,

Zastosowanie: trutka na szczury, kiedyś: preparaty
dla osób starszych,

http://pl.wikipedia.org

Strychnina

Strychnos nux-vomica
L.
Kulczyba wronie oko

http://biogeodb.stri.si.e
du

Brucyna

Strychnos nux-vomica L.

Kulczyba wronie oko

(nasiona)

Działanie: pobudzająco na OUN, poprawia percepcję
bodźców zewnętrznych, podnosi ciśnienie krwi,
zwiększa
łaknienie; wywołuje drgawki tężcowe, śmierć,

Zastosowanie: razem ze strychniną w lekach
galenowych,

http://pl.wikipedia.org

Brucyna

Strychnos nux-vomica
L.
Kulczyba wronie oko

http://biogeodb.stri.si.e
du

Ergometryna

Claviceps purpurea (Fr.) Tul.

Buławinka czerwona
sporysz

Działanie: kurcząco na macicę, słabiej na mięśnie
gładkie innych narządów,

Zastosowanie: położnictwo – ostatni etap akcji
porodowej,

http://pl.wikipedia.org

Ergometryna

Claviceps purpurea (Fr.)
Tul.
Buławinka czerwona

http://pl.wikipedia.
org

Ergotamina

Claviceps purpurea (Fr.) Tul.

Buławinka czerwona

Działanie: silnym, długotrwały skurcz mięśni macicy,
zwiększa napięcie ścian naczyń mózgowych i
obwodowych,

Zastosowanie: ginekologia, krwawienia poporodowe,
po poronieniach,

http://pl.wikipedia.org

Ergotamina

Claviceps purpurea (Fr.)
Tul.
Buławinka czerwona

http://pl.wikipedia.
org

Ergokrystyna

Claviceps purpurea (Fr.) Tul.

Buławinka czerwona
sporysz

Działanie: hamuje wydzielanie prolaktyny (hormon
odp.
za laktację),

Zastosowanie: bromokryptyna (pochodna) znoszenie
objawów choroby Parkinsona, zaburzenia hormonalne
(ginekomastia u mężczyzn),

http://pl.wikipedia.org

Ergokrystyna

Claviceps purpurea (Fr.)
Tul.
Buławinka czerwona

http://pl.wikipedia.
org

Fizostygmina

Physostigma venenosum Balf.
Bób kalabarski
(owoc)

Działanie: spadek ciśnienia śródgałkowego, skurcz
mięśni gładkich niektórych narządów np. pęcherza
moczowego,
Nasilenie perystaltyki jelit, może wywołać skurcz
oskrzeli,

Zastosowanie: okulistyka, zatrucia atropiną, w miastenii
– męczliwości mięśni,

http://pl.wikipedia.org

Fizostygmina

Physostigma venenosum
Balf.
Bób kalabarski

http://www.colorfulnature.c
om

Wiblastyna

Catharanthus roseus (L.)G. Don.

Barwinek różyczkowy
(ziele)

Działanie: cytostatyk, uniemożliwia powstanie
wrzeciona kariokinetycznego niezbędnego do
podziału komórki,

Zastosowanie: chemioterapia w chorobach
nowotworowych,

http://pl.wikipedia.org

Winblastyna

Catharanthus roseus
(L.)G.Don.
Barwinek różyczkowy

http://enfo.agt.bme.hu

Winkrystyna

Catharanthus roseus (L.)G. Don.
Barwinek różyczkowy
(ziele)

Działanie: cytostatyk, uniemożliwia powstanie wrzeciona
kariokinetycznego niezbędnego do podziału komórki,
blokuje wbudowywanie tymidyny do sieci DNA oraz
urydyny do RNA,

Zastosowanie: chemioterapia w chorobach
nowotworowych
(skutek uboczny – neuropatie obwodowe i ośrodkowe),

http://pl.wikipedia.org

Winkrystyna

Catharanthus roseus
(L.)G.Don.
Barwinek różyczkowy

http://enfo.agt.bme.hu

Chinina

Cinchona succirubra Pav.

Chinowiec czerwonosoczysty
(kora)

Działanie: zaburzenia wzroku i słuchu (często
nieodwracalne), zapalenie wielonerwowe,

Zastosowanie: lek przeciwzimniczy (tworzy kompleksy
z DNA zarodźca malarii), lek przeciwgorączkowy,
przeciwpierwotniakowy,

http://pl.wikipedia.org

Chinina

Cinchona succirubra
Pav.
Chinowiec
czerwonosoczysty

http://www.botanic.jp

Chinidyna

Cinchona succirubra Pav.
Chinowiec czerwonosoczysty
(kora)

Działanie: obniża ciśnienie krwi poprzez zmniejszenie
pojemności wyrzutowej serca, zmniejsza przewodnictwo
elektryczne w węźle zatokowym, pęczku Hisa i włóknach
Purykinjego, zmniejsza kurczliwość mięśnia sercowego;
psychozy,

Zastosowanie: nadkomorowe i podkomorowe zaburzenia
pracy rytmu serca - leki przeciwarytmiczne,

http://pl.wikipedia.org

Chindyna

Cinchona succirubra
Pav.
Chinowiec
czerwonosoczysty

http://www.botanic.jp

Emetyna

Cephaelis ipecacuanha (Brot.) L. Andersson.

Ipekakuana prawdziwa
(korzeń)

Działanie: bakteriobójcze, właściwości wykrztuśne i
wymiotne – drażni błonę śluzową żołądka, zwiększa
wydzielanie śluzu w oskrzelach; większe dawki –
uszkodzenia błony śluzowej żołądka, miąższu wątroby,
zatrzymanie akcji serca,

Zastosowanie: dawniej w leczeniu czerwonki
pełzakowatej i motylicy wątrobowej; leki o działaniu
wykrztuśnym,

http://pl.wikipedia.org

Emetyna

Cephaelis ipecacuanha (Brot.) L.
Andersoon.
Ipekakuana prawdziwa

http://www.herbalmedicinefromyourgarde
n.com

Chelidonina

Chelidonium majus L.

Glistnik jaskółcze ziele

(ziele)

Działanie: spazmolityczne w obrębie jelit i oskrzeli,
rozkurczowo na mięśnie gładkie, żółciopędne, trucizna
mitotyczna,

Zastosowanie: przy kamicy, środek rozkurczowy,
preparaty fungistatyczne, preparaty przeciw
brodawkom,

http://sklep.linegal.co
m.pl

Chelidonina

Chelidonium majus
L.
Glistnik jaskółcze
ziele

http://commons.wikimedia.
org

Morfina

Papaver somniferum L.

Mak lekarski

(ziele)

Działanie: pobudza receptory opioidowe w mózgu –
zniesienie uczucia bólu; depresja oddechowa –
bezdech i uduszenie; skurcz zwieraczy; zwolnienie
perystaltyki przewodu pokarmowego; zaparcia; skurcz
źrenic; stan euforii,

Zastosowanie: przeciwbólowe (znoszenie bólu
nowotworowego), przeciwkaszlowo, zapierająco,
Używka: opium,

http://sklep.linegal.co
m.pl

Morfina

Papaver somniferum
L.
Mak lekarski

http://www.aggsbach.
de

Kodeina

Papaver somniferum L.

Mak lekarski

(ziele)

Działanie: przeciwbólowe, narkotyczne,
przeciwkaszlowe,

Zastosowanie: leki przeciwkaszlowe, przeciwbólowe,
niesterydowe leki przeciwzapalne,

Używka: opium,

http://pl.wikipedia.
org

Kodeina

Papaver somniferum
L.
Mak lekarski

http://www.aggsbach.
de

Papaweryna

Papaver somniferum L.

Mak lekarski

(ziele)

Działanie: rozkurczająco na mięśnie gładkie (przewód
pokarmowy, drogi moczowe, oskrzela, naczyń
krwionośnych), spadek ciśnienia krwi, zaburzenia
rytmu serca,

Zastosowanie: stany skurczowe żołądka, jelit, dróg
żółciowych i moczowych,

Używka: opium,

http://pl.wikipedia.
org

Papaweryna

Papaver somniferum
L.
Mak lekarski

http://www.aggsbach.
de

Protoalkaloidy

Mają atom N w łańcuchu bocznym, powstają

z aminokwasów i amin biogennych,

Meskalina

Anhalonium levini (Henn.) i Opunta

sp.

Działanie: odurzające; wizje wzrokowe, słuchowe,

Używka: peyotl (meskal),

Zastosowanie: nie jest stosowana w lecznictwie,

Meskalina

Anhalonium levini
(Henn.)

http://www.cactus-
art.biz

Efedryna

Ephedra (np. E. sinica, E. vulgaris) i

Taxace

Taxaceae (np. Taxus baccata)

(ziele)

Działanie: adrenomimetycznie (wzrost ciśnienia,
przyśpiesza bicie serca, zwęża obwodowe
naczynia krwionośne, rozszerza oskrzela),

Zastosowanie: dychawica oskrzelowa,
podciśnienie, katar, blok przedsionkowo-
komorowy,

Efedryna

Ephedra sinica Stapf.
Przęśl chińska

http://thepoisondiaries.tumblr.
com

Taxus baccata L.
Cis pospolity

Kapsaicyna

Capsicum annuum L.

Pieprzowiec turecki
(owoc)

Działanie: silnie drażni skórę (nie wywołuje nekrozy),

Zastosowanie: środek powodujący przekrwienie skóry,
oraz wydzielanie soku żołądkowego; stosowana w
leczeniu reumatyzmu,

Kapsaicyna

Capsicum annuum
L.
Pieprz turecki

http://www.homeopathyandmore.
com

Pseudoalkaloidy

Zasady roślinne, których N nie pochodzi

od aminokwasów a został wbudowany w
trakcie biosyntezy już istniejącego
szkieletu, ich prekursorami są: irydoidy,
sterydy, terpeny,

Kolchicyna

Colchicium autumnale L.
Zimowit jesienny
(nasiona)

Działanie: hamuje mitozę działając na wrzeciono
kariokinetyczne, zmniejsza wytwarzanie kwasu
mlekowego w tkankach,

Zastosowanie: dna moczanowa, obniża temperaturę ciał,
zwalnia oddychanie, podnosi ciśnienie krwi; leczenie
nowotworów skóry,

Nie zawiera azotu i nie ma charakteru alkalicznego

http://pl.wikipedia.org

Kolchicyna

Colchicum autumnale
L.
Zimowit jesienny

http://www.radio-
frenzy.de

Kofeina

Coffea arabica L.
Kawa arabska oraz
rośliny z Theace i Sterculiaceae

Działanie: pobudzająco na ośrodkowy układ nerwowy
i układ oddechowy; psychoanaleptyk, polepsza
procesy kojarzeniowe, zmniejsza zmęczenie i
senność, rozszerza naczynia krwionośne mózgowe,

Zastosowanie: analeptyk wzmocnienia pracy serca,
migreny, stany zmęczenia, zatrucia narkotykami i
alkoholem,

http://pl.wikipedia.org