dr Lidia Marszałek

GOTOWOŚĆ DO NAUKI CZYTANIA I

PISANIA

•

Wiele jest definicji czytania w literaturze.
Najogólniej można je podzielić na dwie
kategorie: ze względu na podejście
lingwistyczne oraz psychologiczne. W
definicjach lingwistycznych uwaga jest
skupiona na tworzeniu prawidłowej formy
dźwiękowej z zapisanych znaków graficznych.
W definicjach psychologicznych badacze
skupili się na rozumieniu czytanego tekstu.

•

Jedną z lingwistycznych definicji czytania
zaprezentował D. Elkonin, który zdefiniował
ten proces jako: „tworzenie dźwiękowej formy
słowa, czyli organizację dźwięków w
określonym następstwie czasowym na
podstawie jego obrazu graficznego, niezależnie
od tego, czy jest ono zrozumiałe dla osoby
czytającej czy nie” . W podejściu
lingwistycznym zwraca się przede wszystkim
uwagę na technikę czytania, nie zaś na
rozumienie treści.

•

W większości jednak badacze rozumieją czytanie
jako zdolność do rozumienia czytanego tekstu.
Zdaniem M. Linker i C. McCullough „czytanie
polega na rozpoznawaniu drukowanych lub
pisanych symboli służących jako bodźce do
przywoływania znaczeń nagromadzonych dzięki
wcześniejszym doświadczeniom życiowym i
tworzeniu nowych znaczeń drogą manipulowania
pojęciami, które czytelnikowi są już znane”.

•

Wynika z tego, że dziecko rozszyfrowuje zapisane
słowo na podstawie przywoływanych z pamięci
znaczeń wyrazu. Rozumienie jest efektem
końcowym w nauce czytania, ale wraz z
automatyzacją tego procesu jego rola się zwiększa.

•

D

ziecko poznając język, ucząc się czytać,

zaczyna rozpoznawać poszczególne symbole i
jednostki mowy. Początkowo dzieje się to
intuicyjnie, potem zaś w oparciu o zdobytą
wiedzę przekłada symbole graficzne na
dźwiękową formę słowa. Dlatego bardzo
istotne jest, by dziecko poznało litery, które
pomogą mu w rozszyfrowaniu kodu
językowego.

•

W ujęciu I. Styczek bowiem czytanie to
„umiejętność rozszyfrowania kodu
graficznego”. Podobnie definiuje czytanie H.
Mystkowska, która twierdzi, że „proces
czytania polega na rozpoznawaniu,
identyfikowaniu i odróżnianiu wzrokiem
znaków i obrazów graficznych, wiązaniu ich z
wyobrażeniem słuchowym oraz ze
znaczeniem, z treścią, której są nośnikiem”.

•

Najobszerniejszą definicję czytania stworzył E.
Malmquist. Jego zdaniem „czytanie należy rozumieć
jako szereg wspólnych umysłowych działań, które w
dużym stopniu są odmienne, bo zróżnicowane w
zależności od wieku i dojrzałości czytającego od
rodzaju czytanego tekstu, stopnia jego trudności
oraz od celu czytania”.

•

Autor wyróżnił również kilka komponentów, które
składają się na proces czytania. Są to:

wrażenia

wzrokowe, percepcja w odniesieniu do rozumienia
poszczególnych wyrazów, zapamiętywanie
przeczytanego tekstu, gromadzenie w pamięci
zdarzeń z przeszłości, działania asocjacyjne i
przetwarzające.

Proces czytania w kontekście
psychologicznym rozpatruje m.in. A.
Brzezińska. Jej zdaniem czytanie to
„zjawisko wymagające współdziałania
szeregu właściwości psychicznych człowieka
tj.:

•

współdziałania analizatorów (wzrokowego,
słuchowego, kinestetycznego),

•

sprawnego przebiegu procesów
myślowych, odpowiedzialnych za
prawidłową analizę i syntezę informacji,
ich przetworzenie, skojarzenie z
wcześniejszym doświadczeniem” .

Autorka wyróżnia również trzy aspekty
czytania:

•

techniczny,

•

semantyczny

•

krytyczno-twórczy.

Aspekt techniczny odnosi się do
rozpoznawania, kojarzenia i różnicowania
znaków graficznych i słownych.
Aspekt semantyczny polega na rozumieniu
przeczytanego tekstu.
Aspekt krytyczno-twórczy odnosi się do
najbardziej zaawansowanych zdolności,
mianowicie do refleksyjnego i krytycznego
ustosunkowania się do przeczytanego tekstu

•

Czynność czytania jest realizowana przy udziale
trzech funkcji: wzrokowej, słuchowej oraz
semantycznej. Pierwszym etapem procesu
czytania jest spostrzeganie znaków graficznych
– liter, które są zbudowane dość podobnie. Jest
to proces trudny dla dziecka. Analizator
wzrokowy w trakcie czytania wykonuje trzy
rodzaje ruchów:

•

postępujący – od lewej do prawej strony wiersza,

•

zwrotny – od końca jednej linijki do następnej,

•

wsteczny – obejmujący ponowna kontrolę
znaków.

•

Na bazie wzrokowego postrzegania znaków
graficznych dokonywana jest ich analiza,
synteza oraz dekodowanie znaczenia.

•

Analizator słuchowy służy z kolei wyodrębnianiu
i klasyfikowaniu właściwych dźwięków w
czytaniu. Funkcja słuchowa zapewnia
prawidłową percepcje mowy, tzw. słuch mowny,
na który składają się: słuch fizyczny, muzyczny
oraz fonematyczny.

•

Funkcja semantyczna odnosi się do rozumienia
tekstu czytanego. Rozumienie łączy się z
doświadczeniami i czynnościami umysłowymi. W
proces czytania i rozumienia tekstu
zaangażowane są wyższe czynności, takie jak:
myślenie, mowa pamięć.

•

Podsumowując, proces czytania opiera się na
integracyjnej działalności mózgu. Przy czym
trudno jest jednoznacznie oddzielić czynności
intelektualne od semantycznych, które
występują w początkowej fazie nauki czytania.

•

Do prawidłowego przebiegu tego procesu
potrzebne jest opanowanie kilka umiejętności:
zdobycie odpowiedniego zasobu informacji,
pewne doświadczenie, rozumienie mowy, a
także nabycie kompetencji językowej.

•

Przygotowanie dziecka do rozpoczęcia nauki
czytania i pisania jest odpowiedzialnym
zadaniem dla nauczyciela klas przedszkolnych
tzw. "zerówek". Od jego wiedzy dotyczącej
prawidłowości przebiegu tych umiejętności i
ich uwarunkowań psychologicznych, od
doświadczenia metodycznego zależy, czy dla
dziecka nabywanie tych umiejętności będzie
interesujące i atrakcyjne, czy też stanie się
pasmem niepowodzeń, zniechęcenia, utraty
wiary we własne możliwości.

•

Czytanie i pisanie to proces złożony.

•

W odróżnieniu od rozwoju mowy, który przebiega w
sposób naturalny, często nieświadomy, tych
umiejętności dziecko musi nauczyć się w sposób
świadomy, kontrolowany.

•

Wiele dzieci, mimo pozytywnego nastawienia do nauki,
już na samym początku opanowywania umiejętności
czytania i pisania ma trudności. Są dzieci, u których
dysharmonie w rozwoju określonych funkcji i czynności
poznawczych mogą w istotny sposób zaburzyć
efektywne opanowanie czytania i pisania. Dzieci te
określa się mianem "ryzyka dysleksji".

•

Gotowość do czytania nie jest to stan, na który należy
biernie oczekiwać. To dynamiczny proces
uwarunkowany zarówno czynnikami biologicznymi, jak
i środowiskowymi oraz własną aktywnością dziecka.

•

A. Brzezińska zdefiniowała gotowość do
czytania i pisania jako "taki stan w rozwoju
dziecka, który charakteryzuje się wrażliwością
na znaki, na ich istotę i znaczenie w procesie
komunikowania się oraz podatnością na
wskazówki ze strony otoczenia dotyczące istoty
czytania i pisania".

•

Według autorki tej gotowość do czytania i
pisania obejmuje trzy sfery:

•

sferę procesów psychomotorycznych;

•

sferę procesów poznawczych;

•

sferę procesów emocjonalno-motywacyjnych.

Gotowość psychomotoryczna to warunek
opanowania techniki czytania i pisania;

Gotowość poznawcza - słownikowo-pojęciowa,
wiążąc się z zasobem doświadczenia
psychologicznego i językowego, warunkuje
właściwe rozumienie znaczeń typu explicite i typu
implicite;

Gotowość emocjonalno-motywacyjna - jej istotą
jest odkrywanie istnienia mowy pisanej, zasad nią
rządzących i rozumienia jej znaczenia w procesie
porozumiewania się ludzi oraz przekazu
doświadczenia kulturowego”.

WŁAŚCIWOŚCI, JAKIE POWINNO POSIADAĆ
DZIECKO, ABY MOŻNA BYŁO POWIEDZIEĆ, ŻE
CECHUJE JE ODPOWIEDNI POZIOM GOTOWOŚCI
DO ROZPOCZĘCIA CZYTANIA:

•

Dziecko powinno uświadomić sobie, co to jest
czytanie, czym się różni czytanie od np.
opowiadania bajki: powinno uświadomić sobie
różnicę między obrazkami a tekstem i innymi
znakami, np. różnego rodzaju ozdobnikami
występującymi w znanych mu książkach; powinno
zauważyć związek między znakami w tekście a
wypowiadanymi słowami;

•

Wiedzieć, jak się czyta w jego języku, np. od
strony lewej do prawej, od góry strony do dołu;

•

Wiedzieć, po co się uczy czytać, do czego ta
umiejętność będzie przydatna, jaka jest
wartość czytania dla człowieka;

•

Posiadać bogate słownictwo, umieć rozmawiać
na bliskie mu tematy;

•

Posiadać umiejętność różnicowania kształtów,
kolorów, dźwięków, wyszukiwania różnic i
podobieństw na obrazkach rozmaitych
znakach

•

By można było mówić o gotowości dziecka do
czytania muszą być spełnione pewne warunki,
do których zalicza się:

•

zdolność prawidłowej wymowy,

•

określoną lateralizację półkul,

•

percepcję wzrokową i słuchową na
odpowiednim poziomie,

•

opanowaną koordynację wzrokowo-słuchowo-
ruchową,

•

zdolność koncentracji uwagi,

•

odpowiednią pojemność pamięci.

PISANIE

Pismo stanowi pełną całość psychomotoryczną na którą
składają się takie elementy jak:

•

słuchowe wydzielenie głoski,

•

znaczenie jej odpowiednika literowego,

•

zapamiętanie litery oraz kolejne rozmieszczenie liter w
wyrazie,

•

napisanie litery lub wyrazu, a więc szereg ruchów
wykonanych przez różne części aparatu ruchowego ręki
pod kierownictwem kory mózgowej.

•

Rozwijanie sprawności dziecka w początkowej
fazie przygotowania do nauki pisania dotyczy
przede wszystkim rozwoju ruchowego i
orientacji w przestrzeni, mniejszą rolę pełnią
sprawność intelektualna i możliwość
graficznego odtwarzania znaków.

•

Proces przygotowujący do nauki pisania
przebiega równocześnie z etapami rozwoju
psychomotorycznego od poznawania przez
ruch, poprzez działanie na konkretach aż do
początków operowania znakiem graficznym.

Ćwiczenia

•

działalność plastyczna: lepienie, wycinanie,
wydzieranie, malowanie,

•

orientacja na kartce papieru: lewa, prawa strona,
góra, dół, lewy róg dolny itd.

•

Kreślenie wzorów po śladzie z zachowaniem kierunku,

•

Kreślenie wzorów po śladzie z zachowaniem kierunku
bez liniatury,

•

Kreślenie wzorów po śladzie z zachowaniem kierunku
w liniaturze

•

ćwiczenia w łączeniu liter,

•

Ćwiczenia w pisaniu słów.

•

Przygotowanie do nauki pisania polega na
stosowaniu różnorodnych ćwiczeń wyrabiających
koordynację wzrokowo-ruchową i sprawność dłoni
i palców, a także przegubu dłoni oraz ruchów
ramienia i przedramienia.

•

Do takich ćwiczeń można wykorzystać rysunek,
malowanie, lepienie wydzieranie, wycinanie,
wyszywanie, rzucanie i łapanie piłeczki.

•

Kolejny etap stanowi odwzorowywanie najpierw
prostych kształtów, linii, łuku, prostokąty, koła,
owale, a następnie szlaczki złożone z dowolnych
elementów figur geometrycznych powtarzających
się rytmicznie.

•

Pisanie na kartkach wymaga ruchów
drobnych niewielkich przede wszystkim
nadgarstka, kiści, całej dłoni i palców a także
przedramienia i ramienia. Układ kostno-
stawowy i mięśniowy ręki dziecka 6-letniego
nie jest jeszcze dojrzały, ręka dziecka szybko
się męczy przy pisaniu, dlatego ćwiczenia w
pisaniu nie powinny trwać zbyt długo,
natomiast mogą być stosowane dość często
kilkakrotnie w ciągu jednego dnia.

Ważnymi czynnikami w mowie pisanej są:

•

zespół skoordynowanych ruchów ręki – ramienia,
przedramienia, nadgarstka i palców odpowiedni
rozwój drobnych grup mięśniowych w dłoni i palcach
oraz zdolność ich koordynacji.,

•

sposób trzymania narzędzia pisarskiego

•

układ rąk przy pisaniu

•

umiejętność dowolnego uważania;

•

odpowiedni poziom rozwoju pamięci i szeregu
nawyków należących do rzędu tzw. wyższych, jak
ogólne zdyscyplinowanie (wyrażające się m.in. w
umiejętności spokojnego siedzenia w ławce);

•

odległość oczu od papieru

•

stosowanie się do wskazówek nauczyciela.