Białowieski Park

Narodowy

Flora

W Puszczy Białowieskiej zachowały
się ostatnie na niżu europejskim
fragmenty lasów o charakterze
pierwotnym. Dzięki wielowiekowej
ochronie przetrwały w niej liczne
gatunki organizmów, które gdzie
indziej już wyginęły. Wiele
powszechnie znanych gatunków
przybiera w tym masywie leśnym nie
spotykane gdzie indziej formy i
rozmiary, szczególnie pod tym
względem wyróżniają się drzewa.
Dobrą ilustracją tego fenomenu
przyrodniczego są lipy w Puszczy
przypominające pokrojem i
rozmiarami dęby czy też znana w
całej Europie jako duży krzew wierzba
iwa - wyrastająca tu na drzewo o
wysokości do 22 m i średnicy do 40
cm.

Ochrona Puszczy Białowieskiej
sprzyjała przetrwaniu nie tylko
pojedynczych gatunków, ale także ich
zespołów, oraz naturalnego układu
przestrzennego zbiorowisk roślinnych.
W krajobrazie Puszczy zdecydowanie
przeważają lasy, zajmując około 96%
jej powierzchni. Resztę stanowią pola,
łąki, drogi, nieużytki, wody płynące i
stojące. W ostatnim dziesięcioleciu
powierzchnia terenów nieleśnych
bardzo szybko się kurczy, gdyż las w
sposób naturalny powraca na
opuszczone pola i łąki.

Dominującym typem lasu są w
Puszczy grądy zajmujące 47%
powierzchni leśnej. Bory zajmują
37%, a podmokłe lasy liściaste i
mieszane ok. 14,5% powierzchni
Puszczy. Drzewostany tworzą głównie
świerk pospolity - 26%, sosna
zwyczajna - 24%, olsza czarna - 17%,
dąb szypułkowy - 12%, oraz brzozy:
brodawkowata i omszona - 11%.
Jesion wyniosły, lipa drobnolistna,
klon zwyczajny, topola osika i wiązy
stanowią domieszkę w składzie
gatunkowym drzewostanów, choć
lokalnie mogą pełnić też rolę
gatunków głównych. Grab zwyczajny,
choć jest gatunkiem bardzo
pospolitym, z reguły buduje drugie
piętro drzewostanów, bardzo rzadko
wchodząc do składu gatunkowego
drzewostanów głównych.

W porównaniu z innymi lasami Polski
lasy Puszczy Białowieskiej odznaczają
się stosunkowo dobrym stanem
zachowania drzewostanów
pochodzenia naturalnego. Prawie 40%
powierzchni leśnej pokrywają
drzewostany w wieku ponad 80 lat.
Średni wiek drzewostanów wynosi 73
lata w części zagospodarowanej i 130
lat w Obszarze Ochrony Ścisłej
Białowieskiego Parku Narodowego.

Spośród roślin Puszczy Białowieskiej
najliczniejszą grupą są rośliny
naczyniowe - jest ich nieco ponad
tysiąc gatunków. W tym 19 gatunków
to paprocie, 6 - widłaki, 7 - skrzypy,
54 gatunki reprezentuje wątrobowce,
a nieco ponad 200 gatunków - mchy.
Wiele gatunków mszaków i porostów,
które w przeszłości były
najprawdopodobniej szeroko
rozprzestrzenione przetrwały jedynie
w takich miejscach jak Puszcza.
Można je spotkać tylko tam, gdzie las
zachował swoją pierwotność, a układ
warunków przyrodniczych i
gospodarka ludzka (a raczej jej brak)
umożliwiły ich przetrwanie. Większość
z nich jest związana z martwym
drewnem lub z pniami, konarami i
korą starych drzew. Właśnie ich
obecność stanowi o unikatowości
Puszczy, będąc jednocześnie
miernikiem stopnia zachowania jej
zasobów naturalnych.

Flora roślin naczyniowych Puszczy
Białowieskiej jest stosunkowo dobrze
poznana, choć nie oznacza to, że ich
lista gatunkowa jest już zamknięta.
Mimo zwartości masywu leśnego na
1070 gatunków stwierdzonych tu
roślin naczyniowych jedynie 664
można uznać za składniki naturalne
ekosystemów leśnych Puszczy.
Pozostałe, to gatunki, które weszły do
Puszczy po stworzeniu im właściwych
środowisk życia przez człowieka.
Takich gatunków jest już 353 i nadal
przychodzą coraz nowe. Niektóre
gatunki uznane już za wymarłe mogą
okazać się wciąż obecnymi.
Przykładem gatunków roślin
znajdowanych skrajnie rzadko może
być storczyk storzan bezlistny
stwierdzony w Puszczy na podstawie
pojedynczych obserwacji w latach:
1888, 1889, 1925, 1930 i 1996.

Do najliczniejszych rodzin roślin
naczyniowych w Puszczy Białowieskiej
należą:
złożone ( Compositae ) - 108
gatunków,
trawy ( Graminae ) - 85
turzycowate ( Cyperaceae ) - 66
różowate ( Rosaceae ) - 59
motylkowate ( Papilionaceae ) - 54
goździkowate ( Caryophyllaceae ) -
43
trędownikowate
( Scrophulariaceae ) - 41
wargowe ( Labiateae ) - 41
krzyżowe ( Crucifereae ) - 40
jaskrowate ( Ranunculaceae ) - 35
baldaszkowate ( Umbelifereae ) -
32
storczykowate ( Orchidaceae ) - 24
rdestowate ( Polygonaceae ) - 24
Wśród roślin naczyniowych Puszczy
jest 96 gatunków o zdrewniałych
pędach: drzewa - 26 gatunków,
krzewy - 55 i krzewinki - 14. Podane
liczby zawierają również gatunki z
różnych względów wątpliwe (agrest i
dzika jabłoń, brzoza karpacka i topola
czarna) oraz wymarłe (cis).

Fauna

Puszcza Białowieska jest
środowiskiem życia dla olbrzymiej jak
na naszą strefę klimatyczną liczby
gatunków zwierząt. Poczynając od
bezkręgowców: pierwotniaków,
płazińców, obleńców,
brzuchorzęsków, mięczaków,
dżdżownic, niesporczaków, pająków,
roztoczy, wijów, owadów i wielu
innych, aż po kręgowce: ryby, płazy,
gady, ptaki i ssaki - dotychczas
stwierdzono w Puszczy obecność
ponad 12 tysięcy gatunków zwierząt.
W całej Polsce jest ich około 35-40
tysięcy. Szacuje się, że puszczańska
fauna jest rozpoznana w około 50%, a
więc rzeczywista liczba gatunków
zamieszkujących ten masyw leśny
może liczyć około 25 tysięcy.

Najmniej liczną grupą kręgowców są
gady, reprezentowane przez zaledwie
7 gatunków. Trudno jest obecnie
mówić o pospolitych g atunkach
gadów, niemniej najbardziej
rozpowszechnionymi gatunkami w
Puszczy są jaszczurka zwinka i
zaskroniec, na dalszych miejscach
należałoby umieścić padalca, żmiję i
jaszczurkę żyworodną. Bardzo
nieliczne w Puszczy są żółw błotny i
gniewosz.
Nieco liczniejszą gatunkowo grupą są
płazy - zwierzęta wciąż dość
pospolite, ale wykazujące tendencję
do zmniejszania liczebności populacji
i zanikania gatunków. Najlepszym
przykładem tego procesu w Puszczy
Białowieskiej jest kumak nizinny. W
przeszłości dość pospolity nawet na
polanach położonych wewnątrz
kompleksu leśnego, pod koniec lat
90-tych XX wieku został stwierdzony
na zale dwie paru stanowiskach
położonych na obrzeżu Puszczy.

Ssaki są jedną z najlepiej rozpoznanych grup zwierząt Puszczy Białowieskiej.
Dzięki źródłom historycznym wiemy, że są gatunki ssaków, które
bezpowrotnie wyginęły nie tylko w Puszczy, ale i na całym świecie. Są to:
tarpan i tur (niestety dotychczas nie ma stuprocentowo pewnych dowodów
na to, że te gatunki tu kiedykolwiek występowały). Są też gatunki, których
areał naturalnego występowania skurczył się i nie obejmuje obecnie Puszczy:
norka europejska i żbik (informacje o występowaniu rosomaka i sobola na
tym terenie w czasach historycznych są mało wiarygodne). Na "ich miejsce"
przyszły za sprawą człowieka inne gatunki: jenot, norka amerykańska,
piżmak, mysz zaroślowa, mysz domowa, nornik zwyczajny. Współczesna
fauna ssaków jest reprezentowana w Puszczy przez 58 gatunków,
przedstawicieli 6 rzędów: owad ożernych (kret, jeż, ryjówki i rzęsorki),
nietoperzy, drapieżnych ( wilk, ryś, lis, jenot, borsuk, wydra i inne
łasicowate), parzystokopytnych (żubr, łoś, jeleń, sarna i dzik), gryzoni
(skoczkowate, myszowate, nornikowate i popielicowate) oraz
zającokształtnych (zając szarak i zając bielak).
Najliczniejszą grupą kręgowców w Puszczy Białowieskiej są ptaki. Na obszarze
tego masywu leśnego, razem ze skrajami stwierdzono dotychczas
występowanie lub pojaw ianie się 250 gatunków ptaków (240 w części
polskiej i 229 w białoruskiej). Około 2/3 z nich (177) stanowią gatunki lęgowe.
W porównaniu z innymi krajowymi i europejskimi obszara mi leśnymi Puszcza
Białowieska jest wyjątkowo bogata w gatunki. S zczególnym bogactwem przy
takim porównaniu wyróżniają się: ptaki drapieżne dzienne (15 gatunków),
sowy (8 gatunków), dzięcioły (8 gatunków lęgowych + 1 zalatujący) i ptaki
pokrzewkowate (23 gatunki).

Dzięki od dawna prowadzonym
obserwacjom faunistycznym, oraz
znajomości wymagań biologicznych
poszczególnych gatunków możemy
stwierdzić, że skład fauny ptaków
Puszczy zmieniał się w czasie.
Gatunków typowo leśnych,
określanych mianem rodzimych, które
mogły zasiedlać Puszczę jeszcze
przed zmianami wprowadzonymi
przez człowieka jest wśród gatunków
lęgowych około 130, a przybyszów
około 40.
Spośród gatunków ostatnio
przybyłych do Puszczy można
wymienić pleszkę, kulczyka i
dziwonię. Niestety kilka gatunków
dawniej lęgowych z Puszczy zniknęło:
orlik grubodzioby, sokół wędrowny,
sowa błotna, dzierlatka. Stan
zachowania fauny ptaków w Puszczy
Białowieskiej jest jednak z reguły
oceniany jako bardzo dobry:
stosunkowo mało jest gatunków
obcych, nie związanych ze
środowiskiem leśnym, mało jest też
gatunków rodzimych które wyginęły.

Ochronny rezerwat

Jest najcenniejszym obiektem przyrodniczym BPN. Część tego obszaru
wchodziła w skład powołanego w 1921 r. leśnictwa „Rezerwat", które było
zalążkiem obecnego Parku. Ochronie podlegają tu wszystkie elementy
przyrody: gleba, stosunki wodne, rośliny, zwierzęta, grzyby, krajobraz oraz
pozostałości dawnej działalności człowieka (np. kurhany, drzewa bartne,
mielerze). Teren ten porasta las naturalny, czyli taki, który nie został
posadzony przez człowieka i rośnie bez jego ingerencji. Tworzy go wiele
gatunków drzew. To las różnowiekowy. Można w nim zobaczyć wszystkie fazy
życia drzewa: od siewki po drzewa obumarłe. Uwagę odwiedzających zwraca
duża ilość martwego drewna: stojące suche pnie, złomy, wykroty. Właśnie
dzięki niemu występują tu najrzadsze gatunki grzybów (np. pniarek różowy,
soplówka gałęzista) i zwierząt (np. chrząszcze - bogatek wspaniały i rozmiazg
kolweński, czy ornitologiczne perełki - dzięcioł trójpalczasty i dzięcioł
białogrzbiety). Wiele żyjących na tym obszarze gatunków to relikty lasów
pierwotnych.
Informacje praktyczne: osoby indywidualne i wycieczki grupowe mogą
zwiedzać obszar objęty ochroną ścisłą idąc nieoznakowaną w terenie trasą
„Do Dębu Jagiełły" wyłącznie pod opieką przewodnika turystycznego
posiadającego licencję wydaną przez Dyrektora BPN. Przewodnik może
prowadzić grupę liczącą max. 20 osób (łącznie z opiekunami grup dzieci i
młodzieży).

PÓŁNOCNO-ZACHODNIA CZĘŚĆ OBRĘBU OCHRONNEGO REZERWAT
Najmłodsza część Obrębu (dawny Obręb Ochronny Hwoźna)
Tę część Parku stanowi obszar leśny przejęty od Lasów Państwowych w 1996
r., kiedy BPN został poszerzony. Na niektórych obszarach las zachował tu
naturalny charakter.
Dotyczy to w szczególności obszarów leśnych na terenie uroczysk - Głuszec i
Wilczy Szlak. Od 1979 r. uroczyska te były objęte ochroną jako częściowe
rezerwaty przyrody, a po powiększeniu Parku znalazły się w jego granicach.
Naturalny charakter zachowały także lasy położone nad rzeką Hwoźną i
Narewką.
Ta część BPN w szeroki sposób udostępniona jest dla turystyki pieszej i
rowerowej, zimą - narciarskiej. Ponad 25 km szlaków pieszych i 14 km
szlaków rowerowych przebiega przez najciekawsze fragmenty tej części
Parku. Liczne obiekty, tj. drewniane kładki, punkty widokowe, tablice
informacyjne ułatwiają zwiedzanie i poznawanie przyrody.
Informacje praktyczne: turyści indywidualni po północnej części BPN mogą
poruszać się bez przewodnika. Grupy zorganizowane, liczące ponad 10 osób,
muszą mieć przewodnika licencjonowanego przez BPN. Ta część Parku
oddalona jest ok. 21 km od Białowieży i 5 km od Narewki. Prowadzą do niej
trzy główne drogi:
- od strony Narewki - dojście lub dojazd Drogą Narewkowską do składnicy
przed Kosym Mostem,
- od strony osady Zamosze (1 km od wsi Stare Masiewo),
- od strony wsi Stare Masiewo.
Przy każdym z tych miejsc jest miejsce parkingowe, wiata i tablica
informacyjna z mapą.

Rezerwat pokazowy żubrów

Rezerwat Pokazowy Żubrów położony jest przy szosie Hajnówka–Białowieża,
ok. 3 km przed Białowieżą. Na powierzchni ok. 27 ha, w warunkach
zbliżonych do naturalnych, prezentowane są wszystkie gatunki ssaków
kopytnych żyjących w Puszczy Białowieskiej oraz duże drapieżniki. Kto
przemierzając szlaki Puszczy Białowieskiej nie miał szczęścia, by zobaczyć
żubra, może go zobaczyć w Rezerwacie. Prezentowana jest w nim grupa
żubrów, złożona z dorosłego samca, kilku żubrzyc oraz ich potomstwa. W
zagrodach żyją również łosie, jelenie, sarny i dziki. Atrakcję stanowi także
możliwość zobaczenia watahy wilków i rysia. W Rezerwacie prezentowana
jest także grupa koników typu tarpana, złożona z ogiera, kilku klaczy i
młodych. Eksponowane są tu także żubronie – krzyżówki (hybrydy) żubra z
bydłem domowym.

Muzeum przyrodniczo-leśne

Muzeum Przyrodniczo-Leśne na dwóch poziomach prezentuje przyrodę i
historię Puszczy Białowieskiej oraz wielowiekową działalność człowieka na
tym terenie. Eksponowane są w nim najbardziej charakterystyczne dla
Puszczy zbiorowiska leśne: grąd, ols, łęg, bór, borealna świerczyna bagienna.
Zaprezentowane jest życie podziemne w lesie, bezkręgowce, ssaki kopytne i
drapieżne oraz ptaki. Przybliżony został także świat zwierząt i roślin
związanych ze środowiskiem ziemno-wodnym, fazy rozkładu drewna i
bogactwo grzybów. W części historycznej ukazano bartnictwo, sianożęcia,
przerób drewna na terpentynę oraz wąskotorową kolejkę leśną.
Ukształtowanie podłogi, przyciemnione światła, efekty dnia i nocy, odgłosy
Puszczy sprawiają, że po przekroczeniu progu wystawy wydaje się, że
znajdujemy się w środku lasu. Muzeum organizuje również wystawy czasowe.
Informacje praktyczne: ekspozycję stałą w Muzeum można zwiedzać
indywidualnie i grupowo, z przewodnikiem lub z audio-przewodnikiem. Czas
zwiedzania ekspozycji stałej wynosi ok. 1 godziny.

Park Pałacowy

Park Pałacowy położony w Białowieży, został założony na przełomie XIX i XX
w. wokół wznoszonej w latach 1889–1894 myśliwskiej rezydencji carów Rosji.
Jego powierzchnia wynosi ok. 50 ha. Głównym obiektem tej rezydencji był
pałac, który spłonął w 1944 r. Ocalała jedynie tzw. brama kuchenna.
Zachowały się również budynki towarzyszące niegdyś pałacowi carskiemu:
Dom Zarządu, Dom Marszałkowski, Dom Jegierski, Dom Szoferów, Dom Łaźni.
W miejscu, w którym stał niegdyś pałac dziś znajduje się Dyrekcja, Muzeum
Przyrodniczo-Leśne i Pokoje Gościnne BPN. Park zaprojektowany został w
stylu angielskim, nazywanym też krajobrazowym, przez znanego planistę –
Waleriana Kronenberga. Jego cechą charakterystyczną są swobodne
założenia kompozycyjne, z wysunięciem na plan pierwszy wątku roślinnego.
Na tle zwartych zadrzewień malowniczo wyglądają rosnące na polanach
pojedyncze egzemplarze drzew, jak i małe ich grupki. Z zasadzonych tu około
200 gatunków drzew i krzewów do dzisiaj zachowało się blisko 90. Na terenie
Parku znajduje się najstarszy budynek w Białowieży – drewniany dworek z
1845 r., wzniesiony na potrzeby gubernatora grodzieńskiego – obecnie
siedziba Ośrodka Edukacji Przyrodniczej BPN. Na grobli przecinającej dwa
stawy znajduje się obelisk z piaskowca – najstarszy zabytek w Białowieży,
upamiętniający polowanie Augusta III Sasa z 1752 r. Na wzgórzu pałacowym
rośnie grupa dębów szypułkowych, liczących dziś ponad 250 lat. Park
Pałacowy chroniony jest jako zabytkowe założenie parkowe.

Szlaki piesze

„Do Dębu Jagiełły" (nieznakowany)
– dł. 4 km, trasa daje możliwość
zobaczenia grądu, fragmentu olsu,
potężnych drzew o wymiarach
pomnikowych. Przy trasie znajduje się
m.in. potężny wiąz, martwy „Dąb
Bartny" o obwodzie ponad 6 m,
wywrócony w 1974 roku „Dąb
Jagiełły" oraz sosna masztowa,
wysoka na 36 m. Zależnie od pory
roku przewodnik zapoznaje turystów
z roślinami runa, śladami obecności
zwierząt, rolą martwego drzewa oraz
procesami zachodzącymi w lesie
naturalnym, niezakłóconym przez
działalność gospodarczą człowieka.

„Wilczy Szlak" – kolor zielony, dł.
11,5 km, biegnie przez teren Obrębu
Ochronnego Rezerwat na północ od
rzeki Hwoźna m.in. przez: bory
bagienne, obok ekspozycji leśnej
kolejki wąskotorowej i dużych
rozmiarów głazu narzutowego,
będącego pomnikiem przyrody,
malownicze łąki nad rzeką Narewką.
Od szlaku, tuż przy tzw. Kosym Moście
(most na rzece Narewka) odchodzi
ścieżka do ostoi żubrów (odl. 200 m).

„Wokół Uroczyska Głuszec" – kolor
czerwony, dł. 5,5 km, bierze początek
we wsi Stare Masiewo, prowadzi
wokół uroczyska Głuszec – dawnej
ostoi głuszców, m.in. przez Polanę
Masiewską z charakterystyczną dla
tych terenów drewnianą szeregową
zabudową, bory bagienne, obok
ekspozycji leśnej kolejki
wąskotorowej. Od szlaku w okolicy wsi
Stare Masiewo odchodzi szlak
łącznikowy oznakowany kolorem
czarnym, prowadzący do ostoi żubrów
„Czoło" i cmentarza ewangelickiego z
końca XIX w. (dł. 1,8 km).

Carska Tropina" – kolor czarny, dł. 4
km, początek na składnicy przed tzw.
Kosym Mostem (most na rzece
Narewka), szlak biegnie wzdłuż doliny
rzeki Narewka, starą drogą powstałą
jeszcze za czasów carskich – stąd
jego nazwa. Prowadzi przez grądy i
olsy zbliżone charakterem do
naturalnych. Szlak pełni też funkcję
edukacyjną w zakresie roli martwego
drzewa w ekosystemach naturalnych
Puszczy. Interesującym miejscem na
szlaku jest punkt widokowy,
nawiązujący architekturą do
tradycyjnych brogów, z którego
roztacza się widok na nadrzeczne łąki
i obszar ochrony ścisłej BPN.

Tropem Żubra" – kolor żółty, łączna
dł. 20 km, po terenie Parku – 3,5 km.
Szlak łączy trzy miejsca zimowego
dokarmiania żubrów udostępnione w
Puszczy dla turystów, tzw. ostoje
żubrów: „Kosy Most", „Czoło", „Babia
Góra". Dwie pierwsze znajdują się na
terenie Parku.

Ścieżka edukacyjna „Przez trzy
zbiorowiska" – dł. 0,4 km, znajduje się przy
zielonym szlaku pieszym „Wilczy Szlak"
(oddział 194C). Dojść do niej można z dwóch
stron: wędrując „Wilczym Szlakiem" z
parkingu przy Kosym Moście lub idąc tym
samym szlakiem z parkingu przy miejscowości
Zamosze. Na ścieżce możemy poznać trzy
różne typy lasu. Biegnie najpierw przez grąd,
gdzie rosną stare, olbrzymie i wyniosłe dęby.
Później prowadzi przez kładkę przecinającą
wąski strumyk z przyległym doń pasem łęgu.
Nieopodal widoczna jest kępowa struktura
olsu. Przy ścieżce 12 przystanków z tablicami
informacyjnymi, pomocnymi w zwróceniu
uwagi na ciekawe elementy przyrody.
Wyruszając na szlak, warto abyś zabrał ze
sobą:
mapę i kieszonkowy przewodnik do
rozpoznawania roślin, grzybów i zwierząt
(szczególnie, gdy pokonujesz ją bez
przewodnika);
lornetkę;
preparat na owady, gdy odwiedzasz Park
wiosną i latem,
płaszcz przeciwdeszczowy.

Szlaki rowerowe

Szlaki rowerowe biegnące przez teren Obrębu Ochronnego Rezerwat tworzą
sieć, która pozwala na poznanie walorów przyrodniczych nie tylko
Białowieskiego Parku Narodowego, ale również najciekawszych zakątków
gminy Narewka. Została ona tak zaplanowana, aby wszystkie szlaki zbiegały
się w Narewce, gdzie jest wypożyczalnia rowerów i gdzie można zostawić
samochód. Do Parku prowadzą dwa szlaki:
zielony – 7 km z Narewki do BPN, 12 km po terenie Parku, 17 km z powrotem
do Narewki, szlak prowadzi przez przez północny teren Obrębu, ukazując
różne typy ekosystemów leśnych i nieleśnych;
czarny – 7 km z Narewki do BPN, 2 km po terenie Parku, 9 km z powrotem do
Narewki, szlak prowadzi przez dobrze zachowane bory sosnowe i bory
bagienne. Tu do lat 90. ubiegłego wieku występował głuszec – największy
kurak leśny spotykany w Polsce