Wyższa Szkoła

Zarządzania i Administracji

w Zamościu

Wydział Zarządzania I Administracji

Kierunek: Ekonomia

Specjalność: Finanse i rachunkowość

Jan Kowalski

12194

Białowieski Park Narodowy

Zamość 2007

Spis treści

Wzrost gospodarczy i jego czynniki

Po trwającym od 1992 roku intensywnego wzrostu, w latach 2001- 2002 gospodarka polska weszła w fazę stagnacji gospodarczej. Od IV kwartału 2001 roku, kiedy zanotowano najniższą dynamikę PKB, następował stopniowy powrót naszej gospodarki na ścieżkę szybszego wzrostu. Oznaki ożywienia gospodarczego dały się zauważyć od II kwartału 2002 roku. Dalsze przyspieszenie wzrostu miało miejsce w roku 2003 i było kontynuowane w roku 2004. W latach tych PKB wzrósł odpowiednio o 3,8% i 5,4%.

Rozpatrując wzrost poziomu PKB w dłuższej perspektywie należy podkreślić, że średnioroczne tempo wzrostu PKB w latach 2000-2004 ukształtowało się na poziomie 3,5%, analogicznym jak w latach 1998-2001, lecz znacznie niższym niż w latach 1994-1997 (6,2%). Zmianie uległy przy tym czynniki podażowe wzrostu, szacowane według neoklasycznej funkcji produkcji. W latach 1998-2001 dodatni wpływ na wzrost wywierały: wzrost zasobu kapitału i postęp w całkowitej produktywności czynników wytwórczych. Przy spadku liczby pracujących czynnik pracy oddziaływał na wzrost gospodarczy jedynie pośrednio, poprzez wzrost technicznego uzbrojenia pracy i jej wydajności. Nieznacznemu obniżeniu uległa w tym okresie produktywność majątku trwałego. Podobny wpływ podstawowych czynników wytwórczych na wzrost gospodarczy miał także miejsce w latach 2002-2004, kiedy to stopniowe przyspieszenie wzrostu gospodarczego nie przełożyło się jeszcze na zwiększenie liczby pracujących w gospodarce.

Czynnikiem napędzającym wzrost była wyjątkowo wysoka dynamika popytu krajowego, zarówno inwestycyjnego, jak i konsumpcyjnego, osiągana drogą wysokiego tempa wzrostu importu i znacznego pogorszenia ujemnego salda obrotów z zagranicą. Nadmierny wzrost popytu krajowego w relacji do PKB stał się jednak przyczyną znacznych napięć w gospodarce. W latach 1998-2001 nastąpiło spowolnienie wzrostu PKB, spowodowane znacznym obniżeniem się popytu inwestycyjnego i konsumpcyjnego. Spadła liczba pracujących w gospodarce, wzrosło bezrobocie. Obniżeniu uległ wzrost realnych dochodów do dyspozycji ludności, spadła stopa oszczędności narodowych, pogorszyła się sytuacja finansów publicznych. Efektem spowolnienia tempa wzrostu gospodarczego był spadek tempa wzrostu importu, co przyczyniło się do poprawy sytuacji w bilansie obrotów z zagranicą. W latach 2002-2004 celem realizowanej polityki gospodarczej stało się odwrócenie spadkowych tendencji i przyspieszenie wzrostu gospodarczego. Stopniowy wzrost PKB do 5,4% w 20004 roku nie przełożył się jednak na wzrost zatrudnienia i odczuwalny spadek bezrobocia.

Tabela 1. Czynniki wzrostu gospodarczego w Polsce w latach 1994-2004

Źródło: Rocznik GUS z różnych lat, Mały Rocznik Statystyczny 2005 oraz obliczenia DAE MGiP

Przy dalszym obniżeniu tempa wzrostu popytu krajowego czynnikiem napędzającym wzrost gospodarczy w latach 2002-2004 stał się wzrost eksportu, co przy relatywnie niższym wzroście importu wpłynęło na dalszą poprawę relacji ujemnego salda obrotów z zagranica do PKB.

Tabela 2. Czynniki wzrostu gospodarczego w Polsce w latach 1994-2004

Źródło: GUS oraz obliczenia DAE MGiP

Z wahaniami tempa wzrostu gospodarczego w cyklu koniunkturalnym wiążą się zmiany w popycie krajowym- konsumpcyjnym i inwestycyjnym, a także w popycie zewnętrznym. Znaczne obniżenie tempa wzrostu PKB w okresie spowolnienia gospodarczego było głównie wynikiem bardzo wyraźnego załamania się aktywności inwestycyjnej w tym okresie. Nakłady brutto na środki trwałe spadły systematycznie począwszy od II kwartału 2001 roku, aż do II kwartału 2003 roku, (w IV kwartale 2001 roku ich poziom spadł aż o 12%). Obok dynamiki inwestycji, drugim najistotniejszym czynnikiem wpływającym na kształtowanie się PKB był popyt zagraniczny. Duże znaczenie miał też szybki wzrost akumulacji brutto w 2004 roku. Czynnikiem ze strony popytowej najmniej wrażliwym na fazę cyklu koniunkturalnego było spożycie indywidualne, które wzrastało przez cały okres 2001-2004, wykazując jedynie niewielkie wahania dynamiki. Z kolei spożycie zbiorowe roslo znacznie wolniej przez większość omawianego okresu, co przy jednoczesnym wzroście spożycia indywidualnego prowadziło do dalszego spadku udziału konsumpcji zbiorowej w spożyciu ogółem i marginalizowaniu jej wpływu na wzrost PKB. Dekompozycja popytowa PKB, z uwzględnieniem spożycia zbiorowego i indywidualnego, akumulacji oraz eksportu netto wykazuje, że w latach: 1995, 1997, 1998, a także w roku 2004 głównym czynnikiem wzrostu gospodarczego był wzrost akumulacji, w pozostałych latach przesądzał o nim wzrost konsumpcji i eksportu netto. W latach 1996- 1999 akumulacji i konsumpcji w tworzenie PKB możliwy był dzięki wyższemu wzrostowi importu niż eksportu. Eksport netto był w tym czasie czynnikiem ujemnie oddziałującym na tempo wzrostu gospodarczego. Od 2000 roku tendencje te zostały odwrócone- wyższe tempo eksportu niż importu zaowocowało dodatnim wpływem eksportu netto na wzrost gospodarczy.

Spożycie indywidualne rosnące nawet w czasie stagnacji gospodarczej, przyczyniło się do wzrostu PKB przez cały okres 2001-2004. Wkład akumulacji brutto we wzrost był dodatni do końca 2000 roku, zaś silnie ujemny w okresie spowolnienia gospodarczego. Odwrotne tendencje zaobserwować można było w odniesieniu do wkładu eksportu netto we wzrost PKB- do końca 1999 r. jego wpływ na wzrost gospodarczy był ujemny, począwszy jednak od 2000 r. eksport netto przyczyniał się do wzrostu PKB, stanowiąc nawet przez cały 2001 r. główny popytowy czynnik wzrostu.

Tabela 3. Dekompozycja popytowa PKB w latach 1994-2004 (w %)

Źródło: Obliczenia DAE MGiP na podstawie GUS

W 2004 roku podstawowym czynnikiem wzrostu gospodarczego pozostał popyt krajowy, zmieniła się jednak rola jego poszczególnych składników. Wyraźnie wzrosło znaczenie akumulacji brutto w kreowaniu wzrostu PKB. W IV kwartale 2004 r. naklady brutto na środki trwałe stanowiły najbardziej znaczący popytowy czynnik wzrostu (1,9 pkt. Proc. z 4% wzrostu gospodarczego w tym okresie). Stosunkowo duży udział we wzroście gospodarczym w 2004 roku miał też eksport netto. Dodatni wkład eksportu netto we wzrost PKB w IV kwartale to efekt spadku importu o 2,3% w stosunku do analogicznego kwartału roku poprzedniego, przy mniejszym spadku eksportu (zaledwie o 0,5%).

Rola inwestycji we wzroście gospodarczym

Inwestycje odgrywają kluczową rolę we wzroście gospodarczym. Ich wpływ na wzrost przejawia się zarówno w sposób bezpośredni, poprzez zwiększenie zasobu kapitału, jako składnika zagregowanego popytu, jak i w sposób pośredni, poprzez oddziaływanie na wzrost łącznej produktywności czynników wytwórczych (pracy i kapitału). Inwestycje wpływają bowiem na podnoszenie jakości zgromadzonego kapitału, zastępowanie starych środków trwałych nowymi, bardziej produktywnym. W latach 1994-2004 przy średniorocznym tempie wzrostu PKB wynoszącym 4,5%, nakłady inwestycyjne brutto na środki trwałe rosły w tempie 7,0%. W latach 1998-2001 tempo inwestycji ulegało systematycznej obniżce (z 14,2% w 1998 r. do minus 8,8% w 2001 r.). W ślad za tym następowało spowolnienie wzrostu gospodarczego (z 4,8% w 1998 r. do zaledwie 1% w 2001r.). Średnioroczne tempo inwestycji w tym okresie (3,4%) było znacznie niższe od tempa wzrostu PKB (3,5%). Realny spadek nakładów inwestycyjnych utrzymał się jeszcze w latach 2002-2003 w warunkach obserwowanego już przyspieszenia wzrostu gospodarczego (z 1% w 2001 r. do 1,4% w 2002 r. i 3,8% w 2003 r.. Ponowny wzrost nakładów inwestycyjnych o 5,3% w 2004 roku stał się istotnym czynnikiem wzrostu PKB o 5,4%.

Dla wzrostu gospodarczego istotne znaczenie ma nie tylko tempo wzrostu inwestycji i szerzej- akumulacji, ale także stopa akumulacji czyli relacja całkowitej akumulacji brutto do nominalnego PKB. W latach 1994-2004 stopa akumulacji w polskiej gospodarce wahała się w granicach od 17,6% w 1994 roku do 24,9% w 1999 roku. W latach 2000-2003 stopa akumulacji obniżyła się do 18,9%, a w 2004 roku utrzymała się na poziomie 20%. Za stopą akumulacji brutto podążała stopa inwestycji brutto w środki trwałe, która wahała się od 17,4% w 1995 r. do 24,0% w 1999 r., a od 2000 roku wykazywała powolny spadek do 18,2% w 2004 roku. W latach 1994-2004 stopy akumulacji brutto i inwestycji brutto w środki trwałe w polskiej gospodarce były stosunkowo niskie; znacznie odbiegały od analogicznych stóp w rozwijających się krajach OECD, a zwłaszcza szybko rozwijających się gospodarkach Dalekiego Wschodu. Wynika to z niskiego poziomu oszczędności narodowych w Polsce, stanowiących podstawowe źródło finansowania inwestycji krajowych. Od 1996 roku stopa oszczędności krajowych jest niższa od stopy akumulacji. Występuje zatem luka zasobów krajowych, która w latach 1996-2000 wzrosła z minus 1,0% do minus 6,0%. Zmniejszenie tej luki nastąpiło w latach 2001-2002 w warunkach znacznego obniżenia tempa wzrostu gospodarczego, zmniejszenia stopy oszczędności krajowych i równoczesnego zmniejszenia stopy akumulacji.

Rola sektorów w tworzeniu PKB

O wzroście PKB decyduje wzrost wartości dodanej brutto w poszczególnych sekcjach i sektorach gospodarki. W latach 1994-2004 wartość dodana brutto stanowiła około 87% ogólnej wartości PKB w cenach bieżących. Wzrost wolumenu wartości dodanej brutto w okresie 1994-2004 był znacznie zróżnicowany i wahał się od 6,7% w 1995 roku do 1,1% w 2001 roku. Na przestrzeni lat najbardziej stabilnym sektorem polskiej gospodarki był sektor usług rynkowych, którego wartość dodana systematycznie rosła (w tempie od 2,5% do 5,6% rocznie). Drugim sektorem o podstawowym znaczeniu dla wzrostu gospodarczego był przemysł, który charakteryzował się jednak większymi wahaniami tempa wzrostu wartości dodanej. Spowolnienie tego sektora w latach 2001-2002 oddziaływało ujemnie na wzrost wartości dodanej ogółem. Sektor budownictwa wpływał dodatnio na wzrost wartości dodanej do 2000 roku. Od 2001 roku wykazuje ujemny wpływ na dynamikę wartości dodanej i PKB. Sektor ten najsilniej odczuł spowolnienie gospodarcze lat 2001-2002, gdyż nawet w 2004 roku, mimo wyraźnego ożywienia gospodarczego, odnotowano jeszcze spadek wartości dodanej w budownictwie o 1,3%. Mało znaczące oddziaływanie na wzrost gospodarczy wykazywały sektory usług nierynkowych i rolnictwa. Konsekwencją różnej dynamiki wzrostu wartości dodanej brutto w poszczególnych sektorach jest ich zmieniający się udział w tworzeniu PKB. Dynamiczny i stabilny wzrost wartości dodanej brutto w usługach rynkowych skutkuje ciągłym wzrostem znaczenia tego sektora w tworzeniu PKB. W 2004 roku w wyniku wysokiej dynamiki wartości dodanej brutto w przemyśle, przewyższającej dynamikę wartości dodanej w sektorze usług rynkowych, nastąpił nieznaczny wzrost udziału przemysłu w tworzeniu PKB (z 21,3% w 2003 r. do 23,2% w roku 2004, kosztem niewielkiego spadku udziału usług rynkowych. Niewielką i malejącą rolę w strukturze wytwarzania PKB odgrywa budownictwo oraz rolnictwo. Udział tych sektorów w strukturze PKB wynosi obecnie odpowiednio niecałe 5,0% i ok. 2,5%. Znajomość struktury sektorowej tworzenia PKB oraz dynamiki wartości dodanej brutto w poszczególnych sektorach pozwala dokonać sektorowej dekompozycji źródeł wzrostu gospodarczego.

Ocena wzrostu gospodarczego w Polsce w latach 2000-2004

Lata 1998- 2001 były okresem systematycznego zmniejszania się tempa wzrostu gospodarczego. Dane dotyczące trzeciego kwartału 2000 roku wskazują na niespodziewanie słabą kondycję polskiej gospodarki. Jak wynika z danych GUS i szacunków NOBE, tempo wzrostu gospodarczego w III kwartale 2000 roku obniżyło się do 4%, głównie za sprawa niskiej, ledwie ponad 2% dynamiki absorpcji krajowej. Niska dynamika PKB w warunkach nieelastycznego rynku pracy doprowadziła do zmniejszenia popytu na zatrudnienie i stopa bezrobocia wzrosła do 14%. Wyższa inflacja osłabiła tempo wzrostu dochodów realnych ludności, prowadząc łącznie do znacznego spowolnienia tempa wzrostu popytu konsumpcyjnego już w II kwartale 2000. Pozytywnym zjawiskiem była poprawa w handlu zagranicznym, korzystnie wpływająca na stan deficytu obrotów bieżących w relacji do PKB. Najistotniejszymi problemami polskiej gospodarki w 2001 roku były: zmniejszające się tempo wzrostu gospodarczego, m.in. na skutek załamania się procesów inwestycyjnych, trudna sytuacja finansów publicznych, pogarszająca się sytuacja na rynku pracy. Do elementów pozytywnych zaliczyć natomiast należy umacnianie się równowagi zewnętrznej, w warunkach zmniejszającego się deficytu handlowego i płatniczego w obrotach z zagranicą, wysokich rezerw dewizowych oraz dalszego napływu długoterminowych inwestycji zagranicznych. Po osłabieniu wzrostu gospodarczego w 2001 roku, od II-ego półrocza 2002 roku gospodarka kraju wykazuje oznaki ożywienia. W 2003 roku obserwowane było postępujące przyspieszenie tempa wzrostu- w pierwszym kwartale w stosunku do analogicznego kwartału roku poprzedniego PKB wzrósł o 2,3%, w drugim o 3,9%, w o 4,0%, natomiast w czwartym kwartale wzrost ukształtował się na poziomie 4,7%. W rezultacie w 2003 roku wzrost PKB wyniósł 3,7% (wobec 1,0% w 2001 r. i 1,4% 2002 r.). Istotne znaczenie dla wzrostu gospodarczego miał popyt krajowy i eksport netto. W ciągu roku popyt krajowy wzrósł o 2,4% w porównaniu z rokiem poprzednim. Szacuje się iż w 2003 roku wolumen eksportu wzrósł o 17-18%. Według szacunków wkład eksporty netto we wzrost wyniósł ok. 1,2 pkt. proc..

Informacje o parku

1. Położenie, granice i środowisko geograficzne Białowieskiej Puszczy

Dzisiejsza Puszcza Białowieska to rozległy kompleks leśny o obszarze 147 000 ha, położony po obydwu stronach granicy między Polską a Białorusią. W Polsce znajduje się około 60 000 ha, na Białorusi 87 500 ha. Jest to wyraźnie wyróżniająca się jednostka przyrodnicza, otoczona obszarami rolniczymi i niewielkimi lasami, z których wiele powstało na miejscu porzuconych użytków rolnych na glebach ubogich. Współczesna Puszcza Białowieska stanowi pozostałość trzech puszcz: Białowieskiej, Świsłodzkiej i Ludzkiej (dawniej znanej jako Puszcza Bielska). Pod względem geograficznym Puszcza leży w makroregionie Niziny Podlaskiej i mezoregionie Wysoczyzny Bielskiej. Od wschodu Puszcza prawie się łączy z północno-zachodnimi granicami Polesia.

Rozciągłość kompleksu leśnego Puszczy Białowieskiej wynosi w kierunku ze wschodu na zachód 55 km i z północy na południe 51 km. W najwęższym miejscu kompleks leśny ma szerokość 18 km. Geometryczny środek całego kompleksu leśnego znajduje się na terenie Białowieskiego Parku Narodowego, w pobliżu ujścia rzeki Łutowni do Narewki, podczas gdy geometryczny środek właściwej Puszczy Białowieskiej znajduje się na Polanie Białowieskiej, przy ul. Krzyże.

W porównaniu z innymi kompleksami leśnymi w Polsce, Puszczę Białowieską cechuje zawartość kompleksu leśnego, małe rozczłonkowanie oraz niewielka ilość enklaw i polan wewnątrz lasu. Największą z nich jest Polana Białowieska. Obwód całego kompleksu leśnego wynosi około 400 km. Zachodnia część Puszczy Białowieskiej leży w województwie podlaskim, w powiecie Hajnówka, w gminach: Białowieża, Narewka, Hajnówka, Dubicze Cerkiewne i Narew. Sam kompleks leśny jest podzielony na Białowieski Park Narodowy (10 502 ha) oraz Leśny Kompleks Promocyjny (LKP) „Puszcza Białowieska”, utworzony z nadleśnictw: Browsk, Białowieża i Hajnówka.

Puszcza Białowieska zajmuje teren płaski, o słabo zróżnicowanej rzeźbie terenu, której cechy charakterystyczne są mało widoczne. Najwyższe wzniesienie - Kozia Góra - znajduje się w części wschodniej i ma 202 m n.p.m., co daje różnice 68 m. Odległość w linii prostej między najwyższym a najniższym punktem wynosi 44 km. W polskiej części Puszczy najwyższe wzniesienie ma 196,2 m n.p.m. i znajduje się w pobliżu wsi Lipiny.

Przez środek Puszczy, na linii Hajnówka - Czerwonka - Grudki - Krynica, biegnie wał morenowy i tu znajdują się najwyższe wzniesienia, m.in. Góra Batorego (183 m). Od tego wału teren opada w kierunku dolin rzek Narwi (na północy) i Leśnej Prawej (na południu). Pod Puszczą Białowieską zalegają utwory polodowcowe osadzone przez rozpad i wytopienie się lądolodu środkowopolskiego. Dominującą formę stanowi falista równina moreny, zbudowana z piasków gliniastych, miejscami z dodatkiem żwiru lub glin spiaszczonych. Zależnie od podłoża geologicznego, w długotrwałym procesie glebotwórczym, ukształtowały się współczesne gleby reprezentowane przez: gleby brunatnoziemne, gleby płowe, gleby rdzawe, gleby bielicowe, różne postacie gleb oglejonych, czarne ziemie, gleby murszowe i gleby torfowe torfowisk wysokich, przejściowych i niskich.

Puszcza Białowieska leży w pobliżu europejskiego działu wodnego, rozgraniczającego zlewnię Morza Bałtyckiego i Morza Czarnego. Większość obszaru leży w zlewni Bałtyku, tylko z niewielkiego wschodniego skrawka Puszczy wody trafiają do Jasiołdy, dopływu Prypeci. Najważniejszymi rzekami Puszczy są Narew, zwłaszcza jej dopływ Narewka oraz Leśna Prawa, dopływ Bugu.

W Puszczy brak jest naturalnych zbiorników wodnych, istnieją tylko zbiorniki sztuczne. Największy z nich - Siemianówka, o powierzchni 3 200 ha, wybudowano na Narwi. Miał gromadzić wodę na potrzeby Białegostoku i rolnictwa. Mniejsze zbiorniki to stawy w Parku Pałacowym w Topile, służące ongiś do magazynowania surowca drzewnego w sezonie letnim.

Rzeki puszczańskie na większości swego biegu maja naturalne koryta. Jednak część z nich, m.in. Narewka w górnym biegu, Ługownia, Narew i wiele innych cieków w części wschodniej, zostało uregulowane. Zmieniło to charakter odpływu, nadal jednak cechuje je niewielki spadek i leniwy nurt. Duże zakłócenia stosunków wodnych przyniosło osuszenie w latach sześćdziesiątych XX w. kompleksu bagien Dzikiego Nikomu w części wschodniej. Skutki ujawniły się też w części zachodniej, także w parku narodowym.

Puszcza Białowieska leży w strefie klimatu subkontynentalnego umiarkowanie ciepłego i umiarkowanie wilgotnego. W Polsce na niżu jest to jeden z najchłodniejszych obszarów. Średnia roczna temperatura wynosi +6,8 °C. Średnia temperatura najchłodniejszego miesiąca (lutego) wynosi -5,2 °C, średnia najcieplejszego (lipca) +17,8 °C. Najniższa temperatura zanotowana to -35 °C, najwyższa +34,5 °C. Średnia roczna suma opadów wynosi 641 mm, przy czym waha się od 425,9 do 940,3 mm. Większość opadów przypada na okres wegetacyjny. Trwała pokrywa śnieżna utrzymuje się w Puszczy przez 3 miesiące (ponad 92 dni), a więc dłużej niż w Polsce zachodniej i środkowej. Sezon wegetacyjny w Puszczy jest krótszy o miesiąc w porównaniu np. ze Słubicami i 2 tygodnie w porównaniu z Łodzią. Oznacza to, że wiosna przychodzi do Puszczy później, a jesień szybciej. Na klimat Puszczy oddziałuje też obecność kompleksu leśnego. Dzięki temu mamy tu do czynienia z mniejszym nasłonecznieniem, wiatry są słabsze, a pokrywa śnieżna wolniej znika.

Oddalenie Puszczy od aglomeracji przemysłowych i miejskich sprawia, że środowisko naturalne jest zanieczyszczone w niewielkim stopniu. Istnieją jednak lokalne źródła zanieczyszczeń, np. kotłownie w Hajnówce, Białowieży, Narewce i innych miejscowościach, opalane węglem kamiennym. W ostatnich latach stopniowo są one modernizowane i przechodzą na olej opałowy lub gaz. Kolejnym źródłem zanieczyszczenia jest transport samochodowy zwłaszcza na trasie Hajnówka - Białowieża. Większe zagrożenie stanowi linia kolejowa Cisówka - Hajnówka - Czeremcha, która przewozi się znaczne ilości środków toksycznych (np. chlor). Szlak ten przechodzi przez czaszę zbiornika Siemianówka. W przypadku wykolejenia się transportów środków rozpuszczalnych w wodzie może nastąpić skażenie wód zbiornika i Narwi. Ogólnie jednak biorąc stopień zanieczyszczenia środowiska na obszarze Puszczy należy do najmniejszych w skali kraju, co jest oczywiście bardzo korzystne dla zachowania jej walorów przyrodniczych.

Tabela 1. Informacje o parku

L.p.	Powierzchnia (w km^2)		Data utworzenia
	Całkowita: -leśna -uprawna -wodna	105,02 95,94 0,74 0,09	1947
	Ochrony: -ścisłej -częściowej -krajobrazu	47,47 48,47 9,08
	Otuliny	32,24

Źródło: Opracowano na podstawie: Portal Wikipedia Wolna Encyklopedia,
http://pl.wikipedia.org/wiki/Bia%C5%82owieski_Park_Narodowy [12.01.2007r.]

Rozdział II. Flora Białowieskiego Parku Narodowego

Puszcza Białowieska położona jest w klimacie przejściowym, dlatego też można w niej spotkać gatunki roślin typowe dla różnych stref geograficznych. Flora Puszczy jest typowo leśna, niewiele jest elementów związanych z innymi zbiorowiskami. Ogólnie stwierdzono występowanie ok. 990 gatunków roślin naczyniowych (953 gat. roślin kwiatowych, 37 gat. paprotników) oraz 254 gat. mszaków. Stanowi to 40% wszystkich roślin (ok. 2 500 gat.) występujących na terenie Polski. Na terenie Białowieskiego Parku Narodowego występuje 725 gat. roślin naczyniowych, 277 gat. porostów oraz prawie 200 gat. mchów. W puszczy występuje 25 gat. drzew, w tym 4 iglaste (w białoruskiej części, w uroczysku „Cisówka” znajduje się stanowisko jodły), 56 gat. krzewów oraz 14 krzewinek.

Obok gatunków pospolitych, spotykanych na terenie całego kraju, rośnie tutaj wiele roślin rzadkich, będących reliktami lasu pierwotnego. Szczególnie flora Rezerwatu Ścisłego cechuje się dużym udziałem gatunków rodzimych i dosyć małym „zaśmieceniem” gatunkami obcymi, zawleczonymi przez człowieka bądź też wkraczającymi samorzutnie.

Ze względu na otwarty charakter Puszczy i brak naturalnych barier nie ma tu gatunków endemicznych. Znaczny natomiast jest udział roślin pochodzących z różnych stref klimatycznych. Szczególnie liczna jest grupa gatunków kontynentalno-euroazjatyckich, np. kosaciec syberyjski, rutewka mniejsza oraz europejskich, jak trzmielina brodawkowata, jaskier kaszubski. Liczną grupę stanowią gatunki północne (borealne), np. widłak wzroniec, parzydło leśne, gruszyczka mniejsza, oraz borealno-kontynentalne, jak wielosił błękitny, brzoza niska. Reliktem epoki lodowcowej jest występująca na torfowiskach niskich w dolinie Narewki skalnica torfowa. Gatunki południowe reprezentowane są m.in. przez pięciornik biały czy też naparstnice zwyczajną.

Niezwykle bogata, licząca 375 gatunków, jest flora porostów, dotyczy to zgłasza gatunków nadrzewnych. Najwięcej jest porostów o plesze skorupiastej, a w miejscach bardziej nasłonecznionych można spotkać rzadkie gatunki brodaczek, które wymagają niezwykle czystego powietrza. Bardzo różnorodny i jednocześnie nie do końca poznany jest świat grzybów. W samym tylko Rezerwacie Ścisłym ich liczebność szacuje się na 5-7 tys. gatunków, w większości mikroskopowych. Liczną grupę stanowią tzw. gatunki puszczańskie, występujące na obumierających lub martwych drzewach. Spotkać je możemy w starych, liczących z górą 100 lat drzewostanach, ale przede wszystkim w Rezerwacie Ścisłym Białowieskiego Parku Narodowego. Znajdujące się tu wiekowe drzewa, dożywające swej biologicznej starości, oraz nieusuwane drzewa martwe, są żywicielami wielu rzadkich gatunków, takich jak: solówka gałęzista, ozorek dębowy, żagiew okółkowa czy też żagwica listkowata. Ta ostatnia wyrasta u podnóży starych dębów, na których pasożytuje.

Z Puszczy Białowieskiej opisano też kilka gatunków grzybów nowych dla nauki, takich jak murawka białowieska. Dla wielu grzybów jedyne europejskie stanowisko znane jest właśnie z Białowieży. Powszechnie znane gatunki jadalne grzybów stanowią bardzo nieliczną grupę. Wyjątek stanowią jedynie opieńki, rosnące w cienistych i wilgotnych puszczańskich lasach szczególnie licznie, stanowiąc jeden z białowieskich „towarów eksportowych”. W białowieskich lasach żyją też 81 gatunki śluzowców. Organizmy te najbardziej zbliżone do grzybów, charakteryzujących się wieloma cechami z pogranicza świata roślin i zwierząt.

Z terenu całej polskiej części Puszczy znanych jest ponad 100 zbiorowisk roślinnych, z czego na terenie Parku Narodowego stwierdzono 50, w tym 20 leśnych. Zbiorowiska leśne tworzy 25 gatunków drzew, z czego tylko kilka odgrywa rolę lasotwórczą, reszta występuje jako gatunki domieszkowe. Najważniejszym gatunkiem zajmującym największą powierzchnię jest świerk. Wchodzi w skład niemal wszystkich zbiorowisk leśnych, co świadczy o borealnych charakterze Puszczy. Kolejne gatunki to sosna, dąb szypułkowy, lipa, brzoza, olcha, i grab.

W warunkach parku narodowego drzewa mogą dożywać okresu swej biologicznej śmierci, osiągając wiek rzadko spotykany w lasach zagospodarowanych - dęby dorastają przeważnie w wieku 400-500 lat, sosny 350, a świerki 300 lat.

1. Grądy

Najliczniej reprezentowane drzewostany, są to wielogatunkowe lasy liściaste dębowo-grabowo-lipowe, z udziałem klonu, świerka, jesionu i wiązu. Niegdyś było to najczęściej spotykane zbiorowisko leśne spotykane na terenie Polski. Pod względem powierzchniowym grądy stanowią prawie połowę puszczańskich drzewostanów. W gradach ze względu na dobre warunki wzrostu, większość drzew osiąga swoje maksymalne wymiary, np. dęby osiągają 41 m wysokości i prawie 2 m pierśnicy (średnica na wysokości piersi), lipy, klony i jesiony do 43 m, a najwyższe z puszczańskich drzew- świerki nawet do 50 m.

Białowieskie grądy od podobnych lasów Europy różnią się wieloma cechami, jak np. większym udziałem lipy drobnolistnej i świerka oraz obecnością takich roślin, jak pszeniec gajowy czy zdrojówka. Występuje w nich wiele roślin charakterystycznych dla lasów bukowych. Są to żywiec cebulkowy, Kostrzewa leśna, marzanka wonna.

Zależnie od miejscowych warunków glebowo-wilgotnościowych wyróżniono pięć podzespołów grądu: grąd czyśćcowy, typowy, miodownikowi, turzycowy i trzcinnikowy.

1.1. Grąd czyśćcowy

Grąd czyśćcowy występuje na bardzo żyznych glebach brunatnych, o wysokim poziomie wody gruntowej. W skład drzewostanu wchodzi tu także jesion, w warstwie podszytu często rośnie wawrzynem wilczełyko. W bardzo bogatym runie występuje m.in. jaskier kaszubski, zdrojówka rutewkowata, kokoryczka wielokwiatowa czy też rosnący łanowo czosnek niedźwiedzi. Niekiedy dosyć licznie pojawia się łuskiewnik różowy - bezzieleniowa roślina, pasożytująca na korzeniach drzew liściastych, głównie grabu. Zbiorowiska te występują w miejscach obniżonych, dlatego na wiosnę mogą być zalewane przez wodę.

1.2. Grąd typowy

Grąd typowy występuje w miejscach suchszych, na glebach żyznych. Charakteryzuje się panowaniem w drzewostanie grabu, a pozostałe drzewa - świerk, dąb, lipa, rzadziej klon, pełnią rolę domieszkową. W runie liczne są: zawilce, przylaszczka pospolita, gwiazdnica wielkokwiatowa, szczawik zajęczy i turzyca palczasta.

Rysunek 2. Białowieski grąd

Źródło: Portal Lasy Państwowe (http://www.bialystok.lasy.gov.pl/index.php?n=39)

1.3. Grąd miodownikowy

Ciepłolubna odmiana tych zbiorowisk, występująca na przewiewnych glebach płowych i brunatnych, na terenach lekko wyniesionych. Drzewostan tworzy głównie dąb z sosną. W warstwie krzewów i podszytu znajdziemy wiele roślin ciepłolubnych, takich jak wiciokrzew suchodrzew, miodownik mielisowaty czy też groszek czerniejący.

1.4. Grąd turzycowy

Grąd turzycowy występuje na słabo przepuszczalnych glebach, w obniżeniach terenowych. Drzewostan tworzy dąb szypułkowy, grab i świerk. W ruinie spotykamy gatunki siedlisk podmokłych, takie jak tępawa błotna czy też tojeść rozesłana, liczne są też mchy.

1.5. Grąd trzcinnikowy

Występuje na ubogich glebach bielicowych. Ze względu na duży udział drzew iglastych, głównie świerka oraz takich roślin, jak trzcinnik leśny czy siódmaczek leśny, z wyglądu podobny jest do zbiorowisk borowych.

2. Lasy łęgowe

Lasy łęgowe występują w pobliżu rzek i strumieni, w miejscach podtapianych i sporadycznie zalewanych. Najczęściej są to przystrumykowe łęgi olchowo-jesionowe. Drzewostan tworzy w nich jesion, olcha i wszędobylski w Puszczy świerk. Ze względu na dużą żyzność siedliska niezwykle bujna jest roślinność runa, która w pełni sezonu wegetacyjnego przekracza 1 m wysokości. Dominuje w nim wiązówka błotna, ostrożeń warzywny, jaskier kosmaty oraz pokrzywa, dla której to właśnie lasy łęgowe są rodzimymi zbiorowiskami. Żyzność siedliska przejawia się w rozmiarach drzew - to właśnie z łęgów pochodzi puszczański rekord miąższości drzewostanów, wynoszący ponad 800 m³ drewna na 1 ha. Lasy te cechują się również niezwykłym bogactwem ptactwa - dotyczy to zarówno ilości gatunków (63), jak i zagęszczenia. Najpiękniejsze i najlepiej zachowane łęgi są nad strumieniem Orłówka

3. Dąbrowa świetlista

Dąbrowa świetlista występuje w kilku miejscach, m.in. w okolicy osady Czerwonka. Jest to jedno z najbardziej osobliwych zbiorowisk leśnych Puszczy, typowe dla obszaru Europy południowo-wschodniej. Dąbrowa utrzymywała się częściowo dzięki wypasowi bydła w lesie przez okoliczną ludność. Obecnie można stwierdzić, że dąbrowa znika z krajobrazu Puszczy.

4. Olsy

Bagienne lasy tworzone przez olsę czarną, z niewielka domieszką świerka, czasem też brzozy, rosną w bezodpływowych, zatorfionych nieckach terenowych. Olsy cechują się charakterystyczną mozaikową, kępkowo-dolinkową budową. Na wywyższonych kępkach rosną drzewa, natomiast dolinki przez znaczna część roku są wypełnione wodą, która wysycha dopiero latem. Mozaikowatość objawia się też w zróżnicowaniu roślinności - w dolinkach znajdziemy rośliny siedlisk podmokłych, takie jak psianka słodkogórz, kosaciec żółty, czerwień błotna, turzyca błotna, narecznica grzebieniasta i inne. Na kępkach w pobliżu pni, gromadzą się rośliny typowe dla suchszych siedlisk borowych - szczawik zajęczy, borówka brusznica, borówka czernica i majownik dwulistny. Bardzo rzadką odmiana olsu jest opisany z B.P.N. tzw. ols dębowy, w którym zamiast olszy rośnie dąb szypułkowy. Z biegiem czasu w olsach zachodzą zmiany, polegające na rozrastaniu się kęp, kosztem dolinek, co z czasem może doprowadzić do zaniku tych ostatnich. W tak zmienionych warunkach doskonale rozwija się świerk, doprowadzając do przekształcenia się olsu w świerszczynę bagienną.

Rysunek 3. Czermień błotna

Źródło: Joanna Mazgajska, Fotografia przyrodnicza i artystyczna http://www.fotografie.waw.pl/fotografie/rosliny/czermien%20blotna.jpg

5. Bory

Bory to lasy iglaste, są obok grądów zbiorowiskami zajmującymi największe połacie zarówno puszczy jak i samego parku narodowego. Bór mieszany świeży jest najbardziej po grądzie rozpowszechnionym typem lasu. Zajmuje około 25% całej Puszczy i ok. 20% w samym rezerwacie ścisłym, a w białoruskiej części Puszczy jest wręcz lasem dominującym. Bory te występują na glebach bielicowych w terenach lekko pofałdowanych. Drzewostan tworzą zarówno gatunki iglaste - sosna i świerk, jak i liściaste - dąb szypułkowy, brzoza i osika. Warstwę runa tworzą zarówno rośliny typowe dla borów, takie jak borówki, gruszyczki czy też siódmaczek leśny, jak i występujące w lasach liściastych - przylaszczka, zawilec gajowy czy też perłówka zwisła. Rosną tam również rośliny typowe dla siedlisk zakwaszonych oraz ciepłolubne, takie jak turówka wonna, potocznie zwana żubrówką.

W nieckach terenowych występują bory mieszane wilgotne. Panującym gatunkiem jest tutaj świerk. W warstwie runa dominują paprocie, a w jego niższej warstwie widłak jałowcowaty oraz bujnie rozwijające się mchy. Tereny suchsze - wyniesione grzbiety wydm, głównie w północnej części Puszczy - porastają bory brusznicowe. Tworzy je sosna ze świerkiem, ubogą warstwę runa tworzą przeważnie borówki, wrzos, szczodrzewniec oraz widłaki i gruszyczki.

Na zmienność roślinności w Puszczy wpływają zmieniające się w miarę oddalania się od cieku wodnego warunki glebowe i wilgotnościowe - od żyznych i wilgotnych do suchych i ubogich. Różnice te powodują też niezwykle charakterystyczne dla Puszczy, odmienne dla różnych zbiorowisk, następstwo pór roku. Przedwiośnie najwcześniej rozpoczyna się najpóźniej grądach, a najpóźniej w olsach, gdzie długo zalegająca czesza lodowa powoduje opóźnienie wegetacji 0 20-30 dni. Na wiosnę, podczas nawet krótkiej wycieczki, można odbyć podróż w czasie. W późniejszych okresach różnice te się zacierają.

Rozdział III. Fauna Białowieskiego Parku Narodowego

Świat zwierząt w Puszczy należy do najlepiej poznanych w kraju - w samym rezerwacie ścisłym stwierdzono dotychczas prawie 9 000 gatunków zwierząt, z czego najliczniejszą grupę stanowią bezkręgowce. Liczbę gatunków w skali całej puszczy szacuje się na 20-25 tysięcy. Istnieje spora grupa gatunków, dla których Puszcza jest miejscem liczniejszego występowania lub wręcz ostatnią ostoją na naszym kontynencie. W skali kraju jest kilkaset gatunków z różnych grup systematycznych, niespotykanych poza Puszczą. Są to przede wszystkim tzw. relikty lasu pierwotnego, nierozerwalnie związane ze starodrzewiami i występującymi w nich drzewami dożywającymi swej naturalnej starości. W skali całego świata to właśnie ta grupa zwierząt, związana z późnymi stadiami sukcesyjnymi lasu, uważana jest za najbardziej zagrożoną wyginięciem. Dla wielu z nich Puszcza jest ostatnią ostoją w Europie. Z tego obszaru opisano też około 100 gatunków nowych dla nauki.

Tabela 2. Przykład formatowania tabeli w pracy dyplomowej

Lp	Grupa systematyczna	Liczba stwierdzonych w Puszczy Białowieskiej gatunków
	Pierwotniaki	86
	Płazińce	94
	Wrotki	97
	Brzuchorzęski	49
	Nicienie	324
	Kolcogłowy	2
	Mięczaki	111
	Skąposzczety	50
	Pijawki	20
	Niesporczaki	10
	Skorupiaki	51
	Pająki	331
	Roztocza	576
	Kosarze	14
	Zaleszczotki	10
	Wije	31
	Pierwogonki	3
	Skoczogonki	66
	Owady	9284
	Ryby	32
	Płazy	13
	Gady	7
	Ptaki	250
	Ssaki	58
	Razem	11559

Źródło: Opracowano na podstawie: Fauna Puszczy Białowieskiej - serwis Białowieskiego Parku Narodowego ( http://www.bpn.com.pl/fauna/fauna.htm), [12.01.2007 r.]

1. Owady

Stanowią najliczniejsza grupę zwierząt, których w samym rezerwacie ścisłym znaleziono ok. 7 000 gatunków. W całej puszczy ich liczbę szacuje się na 15-18 000 gatunków.

Wśród owadów znaczna grupę stanowią chrząszcze, a wśród nich interesującą rodziną są kózkowate, odznaczające się znacznych rozmiarów czułkami często o długości przekraczającej długość ciała. Larwy większości kózkowatych żyją w drewnie lub pod korą, owady dorosłe natomiast żerują na liściach lub też kwiatach, zjadając pyłek. Do najciekawszych gatunków należy żerdzianka Urussowa, której larwy przez kilka lat żerują wewnątrz martwych świerkowych pni. Ze świerkiem związana jest również inna kózka - Evodinus borealis, której larwy żerują w wykrotach świerkowych. Interesującą grupą są też bogatkowate - większość z nich ma niewielkie rozmiary - ok. 1 cm, cechują się jednak niezwykle bogatym i kolorowych ubarwieniem. Larwy większości z nich żerują pod korą drzew. Podobny sposób żerowania maja korniki, których opisano tutaj 64 gatunki. Najliczniejszy jest występujący na świerku kornik drukarz, zarówno jego larwy jak i osobniki dorosłe żerują pod korą, w łyku, tam też spędzają zimę.

Typowo leśna jest większość chrząszczy z rodziny żukowatych. Należą do niej m.in. bardzo licznie spotykane żuki leśne i żuki gnojarze czy też chrabąszcze majowe. Część gatunków rozwija się w próchniejących pniakach. Larwy największego z nich - rohatyńca, spędzają 3-4 lata w próchniejących pniakach drzew liściastych, zwłaszcza dębowych. Wyrośnięte larwy, zwane pędrakami, osiągają ponad 10 cm długości. Osobniki dorosłe, długości do 4 cm, są jednymi z najpiękniejszych chrząszczy. W pniakach drzew liściastych rozwijają się również larwy innych chrząszczy - kruszczycy złotawki, orszoła prążkowanego oraz bardzo rzadkiej pachnący. Swoista „miniaturą” rohatyńca jest należący do rodziny jelonkowatych kostrzeń, którego larwy rozwijają się w drewnie martwych lub obumierających dębów. Z drzewami liściastymi związana jest większość interesujących motyli nocnych, takich jak wstęgówka jesionka i wstęgówka pąsówka czy też lotnica zyska. Ciekawą grupą motyli są przezierniki, reprezentowane w Puszczy przez 10 gatunków. Największym z nich jest przeziernik osowiec. Jak wszystkie przezierniki ma nietypowy jak na motyla wygląd - przezroczyste, wąskie skrzydła i żółto-czarny odwłok, upodabniający go do osy. Jest to przykład ubarwienia ochronnego „podszywania” się zupełnie bezbronnego motyla pod inny gatunek. Gąsienice przeziernika osiowca żerują przez 2 lata w drewnie osiki i innych topól. Motyle dzienne reprezentowane są przez 128 gatunków. Do ciekawszych można zaliczyć szlaczkonia torfowca i szlaczkonia szfrańca, mieniana strażnika i mieniana tęczowa, kraśnika mokradłowca, kraśnika kminkowca oraz perłowca tundrowego.

Inne grupy owadów SA również licznie reprezentowane w Puszczy - przykładowo tylko w grądach żyje 430 gatunków bleskotkowatych. są to niewielkich rozmiarów błonkówki, o rozpiętości skrzydeł rzadko przekraczającej 10 mm, których larwy pasożytują na innych owadach i ich larwach, bądź też żywią się zielonymi częściami roślin.

2. Płazy

Puszcza jest miejscem występowania 13 nizinnych gatunków płazów, z czego 2 - ropucha paskówka i kumak nizinny są niezwykle rzadkie i zagrożone wyginięciem. Większość płazów związana jest z terenami otwartymi tak, więc zasiedlają skraje lasu oraz znajdujące się wewnątrz Puszczy osady. Jednym z ciekawszych gatunków jest ropucha zielona - chyba najpiękniejszy z naszych rodzimych płazów, o przepięknym ubarwieniu w postaci ciemnozielonych plam na szarym tle. Ropucha zielona jest przede wszystkim w miejscach suchych, piaszczystych, na nasłonecznionych żwirowniach i piaskowniach.

Niemal we wszystkich zbiorowiskach leśnych można spotkać ropuchę szarą, która jest jednym z najliczniejszych płazów. Równie liczne w środowisku leśnych są żaby brunatne - szczególnie żaba trawna, która zasiedla niemal wszystkie rodzaje lasów, oraz unikająca gęstych, cienistych drzewostanów żaba moczarowa. W warunkach leśnych jako miejsca rozmnażania służą im przede wszystkim zalane woda olsy. Typowo leśnym gatunkiem jest rzekotka drzewna. Z powodu zielonego ubarwienia ochronnego i skrytego trybu życia jest trudna do zaobserwowania. Rzekotki są naszymi jedynymi płazami prowadzącymi niemal wyłącznie nadziemny tryb życia - przebywają przede wszystkim na krzewach i niskich drzewach liściastych. Umożliwiają jej to specjalne przylgi na końcach palców, dzięki którym potrafi wspinać się na gładkich i pionowych pniach.

Na stałe ze zbiornikami wodnymi związane są żaby zielone, w sąsiedztwie wody bytują też traszka pospolita i o wiele rzadsza traszka grzebieniasta.

Rysunek 4. Rzekotka drzewna

Źródło: Joanna Mazgajska, Fotografia przyrodnicza i artystyczna http://www.fotografie.waw.pl/fotografie/zwierzeta/rzekotka%20slajd.jpg

3. Gady

Puszczańskie gady reprezentowane są przez 7 gatunków. Najpospolitszymi są jaszczurka zwinka i jaszczurka żyworódka. Zwinka lubi miejsca suche i nasłonecznione, toteż spotkamy ją przede wszystkim na słonecznych polanach i skrajach dróg leśnych. Jaszczurka żyworodna natomiast bytuje w miejscach bardziej wilgotnych i cienistych. Dosyć liczna jest jaszczurka beznoga - padalec.

Najpospolitszym i najczęściej spotykanym puszczańskim wężem jest zaskroniec. Dorosłe okazy mogą przekraczać 1 m długości. Dzięki znajdującym się w tylnej części głowy plamom, o kształcie półksiężyca i barwie żółtopomarańczowej, jest łatwy do odróżnienia od pozostałych gatunków węży. Zaskrońce występują przede wszystkim w lasach liściastych i mieszanych, często w pobliżu wody, w której doskonale pływają i nurkują. Żywią się przede wszystkim żabami, rzadziej ropuchami. Znacznie rzadsza jest żmija zygzakowata, występująca w miejscach suchych i nasłonecznionych. Jest ona jedynym rodzimym wężem jadowitym, jej ukąszenie może być śmiertelne. Najrzadszym wężem jest gniewosz (zwany też miedzianką), gatunek wybitnie ciepłolubny, zamieszkujący nagrzane, śródleśne polanki.

Puszcza Białowieska jest jednym z nielicznych miejsc występowania żółwia błotnego. Bytuje on nad puszczańskimi rzekami. Ze względu na niedostępne środowisko i ukryty tryb życia spotkania z nim są bardzo rzadkie. Są drapieżne, żywią się przede wszystkim płazami, ich larwami, ślimakami, dużymi bezkręgowcami, rzadziej rybami. Żółw jest najbardziej długowiecznym przedstawicielem puszczańskiej fauny - osiąga wiek kilkudziesięciu, a nawet 100 lat.

4. Ptaki

Niezwykle bogaty jest świat ptaków puszczy. Liczy około 250 gatunków. W całym kompleksie leśnym, łącznie z częścią białoruską, gniazduje ponad 170 gatunków ptaków. Podobnie jak w przypadku innych grup zwierząt nie ma w puszczy gatunków, których nie można spotkać także w innych polskich kompleksach leśnych. Bytuje tutaj jednak cała grupa ptaków, przeważnie związana ze starodrzewami, których liczebność w Puszczy jest o wiele wyższa niż w innych kompleksach leśnych. Na przestrzeni obecnego stulecia z Puszczy ubyło kilka gatunków, między innymi kania czarna, kraska i sokół wędrowny.

Grupa ptaków związana wyłącznie ze środowiskiem leśnym liczy 109 gatunków w polskiej części, a w całej puszczy 114. Pozostałe gniazdują na terenach otwartych - w dolinach rzecznych oraz w polanach osadniczych. Bogactwo gatunkowe ptaków typowo leśnych zdecydowanie wyróżnia puszczę na tle pozostałych obszarów leśnych. Samo ich zagęszczenie nie jest jednak zbyt duże, co prawdopodobnie wynika z dużej presji ze strony licznej grupy drapieżników (ponad 30 gatunków ptaków i ssaków) oraz pierwotnych cech biologii puszczańskich ptaków. Wiele gatunków zachowało tutaj pierwotne cechy zachowania, jak np. polowanie myszołowa i bociana czarnego wewnątrz kompleksu leśnego.

Najliczniej reprezentowane są drobne ptaki śpiewające (wróblowate). Gatunkami dominującymi są tutaj: zięba, rudzik, świstunka, śpiewak, a w rezerwacie ścisłym dodatkowo muchołówka białoszyjna. Jest ona niewielkim ptakiem, samiec w okresie godowym charakteryzuje się pięknym biało-czarnym ubarwieniem, poza tym okresem jest, podobnie jak samica, barwy szarawej z jasnym brzuchem. Liczną grupę stanowią zamieszkujące niemal wszystkie typy lasów świstunka, pierwiosnek oraz nieco rzadszy piecuszek. Stwierdzono również pojedynczy lęg niezwykle rzadkiego wójcika (świstunka zielonawa). Lasy z dobrze rozwinięta warstwą krzewiastą są środowiskiem występowania pokrzewek - kapturki i gajówki, w młodnikach występuje piegża, a na terenach otwartych cierniówka i jarzębatka. Sikory reprezentowane są przez 6 gatunków, z których najliczniejsza jest modraszka i bogatka, nieco mniej szarytka.

Lasy liściaste, zwłaszcza wilgotne, są miejscem gniazdowania strzyżyka, który szczególnie chętnie zakłada gniazda w wykrotach. Znaczną grupę stanowią drozdy - śpiewak, paszkot, kos oraz droździk. Innymi pospolitszymi drobnymi ptakami są grubodziób, wilga, pełzacz leśny, kowalik, mysikrólik, pokrzywnika i świergotek drzewny, liczny jest również zniczek. Z większych ptaków interesującą grupą są dzięcioły, których w Puszczy występuje 8 gatunków. Najliczniejszym jest dzięcioł duży, spotykany we wszystkich typach drzewostanów. Nieco mniej liczy jest preferujący stare lasy liściaste dzięcioł średni. W łęgach, zwłaszcza niskich, występuje jeden z najciekawszych przedstawicieli tej grupy ptaków - dzięcioł białogrzbiety. Gatunek ten, dla którego Puszcza jest największa ostoją w Polsce, uważany jest za typowego przedstawiciela fauny lasów o charakterze pierwotnym. Podobny status ma dosyć liczny w Białowieży dzięcioł trójpalczasty. Swoją nazwę zawdzięcza faktowi posiadania tylko trzech palców, podczas gdy inne ptaki mają ich cztery. Największym białowieskim dzięciołem jest dzięcioł czarny spotykany przede wszystkim w borach.

Licznie reprezentowane są gołębie, z których w środowiskach leśnych występuje grzywacz, siniak i turkawka. W borach i innych drzewostanach z dużym udziałem świerka gnieździ się orzechówka. Typowo puszczańskimi gatunkami są kuraki leśne - głuszec i jarząbek. Głuszec, związany przede wszystkim z rozległymi powierzchniami starych borów sosnowych, jeszcze na początku naszego stulecia był w miarę liczny. Obecnie znajduje się na skraju wyginięcia, pojedyncze osobniki spotykane są jeszcze w północnej części Puszczy. O wiele liczniejszy jest rozpowszechniony na całym obszarze Puszczy jarząbek. Zamieszkuje lasy o strukturze mozaikowej, z młodszymi fragmentami, bujnym runem i podszytem oraz występującymi wykrotami i powalonymi drzewami.

Wilgotne olsy i łęgi, najczęściej w pobliżu cieków wodnych, zamieszkuje samotnik. Z zimowisk powraca w kwietniu, wtedy też przystępuje do lęgów. Jest jedynym brodźcem gnieżdżącym się na drzewach - zajmuje gniazda innych ptaków, głównie drozdów, sójek czy gołębi. W podmokłych lasach oraz grądach bytuje słonka. Ptak ten wielkości gołębia posiada doskonałe ubarwienie maskujące - czerwonobrązowe z ciemnymi plamami. Bagniste ostępu Puszczy zamieszkują żurawie, bytujące tutaj w ilości 25-30 par. To największe krajowe ptaki, osiągające 115 cm wysokości i 130 cm rozpiętości skrzydeł, są niezwykle ostrożne i płochliwe. Nieco liczniejszy jest bocian czarny, gniazdujący w ilości ponad 30 par. Zamieszkuje podmokłe lasy.

Niezwykle ciekawą grupą puszczańskich ptaków są sowy. Największym ich przedstawicielem jest puchacz. To największa krajowa sowa osiągająca 70 cm wysokości, gniazduje bardzo nielicznie (2-3 pary) w zabagnionych lasach, zwłaszcza olsach. Najliczniejszą białowieska sową, której liczebność przekracza 500 par, jest puszczyk, zamieszkujący głównie stare grądy oraz osiedla ludzkie. Zarówno na skrajach lasu, jak też i w jego głębi występuje sowa uszata. W rozległych borach, zwłaszcza o urozmaiconej strukturze wiekowej, gnieździ się włochatka - gatunek spotykany przeważnie na terenach górskich. Najmniejszą białowieską sową jest sóweczka (ponad 30 par). Ten ptak, nieco mniejszy od szpaka, zasiedla przede wszystkim bory sosnowo-świerkowe, świerczyny bagienne, rzadziej inne.

Na obszarze całej Puszczy, w starych borach występują kurki, których liczebność przekracza 80 par. Grupą ptaków, która zarówno pod względem składu gatunkowego, jak i liczebności, wyróżnia Puszczę na tle innych kompleksów leśnych, są ptaki drapieżne. Najpospolitszym jest myszołów, którego liczebność wynosi około 350 par. Zamieszkuje lasy różnego typu, zwłaszcza grądy. Jednym z liczniejszych drapieżników jest jastrząb. Żywi się przeważnie ptakami schwytanymi w locie, chociaż nie gardzi też małymi ssakami, nawet do wielkości zająca. Największym drapieżnikiem jest orlik krzykliwy, gnieżdżący się w liczbie około 60 par, co jest jednym z większych zagęszczeń w naszym kraju. Środowiskiem jego życia są wilgotne lasy, położone w pobliżu terenów otwartych. Najrzadszymi drapieżnikami są: orzełek, dla którego Puszcza jest jedynym miejscem gniazdowania w naszym kraju oraz gadożer (2 pary). Ptaki terenów nieleśnych reprezentowane są przez kilkadziesiąt gatunków, z których najbardziej zauważalny jest bocian biały. Do ciekawszych należą derkacz, przepiórka, dzieżby: gąsiorek i rokosz czy też bardzo nieliczna pójdźka. Na terenach podmokłych występują m.in. czajka i bekas.

Kolejna grupą ptaków są gatunki migrujące. Należą tu przede wszystkim spotykane w okresie wędrówek wiosenno-jesiennych ptaki wodno-błotne. W okresie zimowym w Puszczy pojawiają się gniazdujące w północnej Europie myszołowy włochate, jemiołuszki oraz gile (które również są tutaj lęgowe). Od wielu lat regularnie w okresie zimowym pojawiają się też bieliki

5. Ssaki

Ssaki są jedna z najlepiej rozpoznanych grup zwierząt Puszczy Białowieskiej. Dzięki źródłom historycznym wiemy, że są gatunki ssaków, które bezpowrotnie wyginęły nie tylko w Puszczy, ale i na całym świecie. Są to tarpan i tur. Są też gatunki, których areał naturalnego występowania skurczył się i nie obejmuje obecnie Puszczy: norka europejska i żbik. Na „ich miejsce” przyszły za sprawą człowieka inne gatunki: jenot, norka amerykańska, piżmak, mysz zaroślowa, mysz domowa, nornik zwyczajny. Współczesna fauna ssaków jest reprezentowana w Puszczy przez 58 gatunków, przedstawicieli 6 rzędów: owadożernych (kret, jeż, ryjówki i rzęsorki), nietoperzy, drapieżnych (wilk, ryś, lis, jenot, borsuk, wydra i inne łasicowate), parzystokopytnych (żubr, łoś, jeleń, sarna i dzik), gryzoni (skoczkowate, myszowate, nornikowe i popielicowate) oraz zającokształtne (zając szarak i zając bielak).

5.1. Owadożerne

Najliczniejszymi przedstawicielami owadożernych są ryjówki. Ryjówka aksamitna zamieszkuje niemal wszystkie środowiska, szczególnie jednak te żyzne i wilgotne - olsy i turzycowiska. Z liści mchu buduje gniazdo, w którym rodzą się młode. Podobny tryb życia prowadzą pozostałe ryjówki - malutka, najmniejszy europejski ssak oraz ryjówka średnia, zwana też białowieską, dla której Puszcza jest jedynym miejscem występowania w Polsce. W lasach, w sąsiedztwie cieków oraz zbiorników wodnych o zarośniętych brzegach, żyją rzęsorki - rzeczek i mniejszy. Rzęsorki są jedynymi jadowitymi europejskimi ssakami, a zawarty w ślinie jad służy do zabijania ofiar - wodnych skorupiaków oraz małych ryb i żab. Pokarm zdobywają zarówno na lądzie jak i w wodzie, gdzie doskonale pływają i nurkują. Największym z grupy owadożernych jest jeż, występujący głównie w pobliżu skraju lasu oraz w zadrzewieniach na terenach otwartych. W miejscach o suchszych glebach bytują krety. Nietoperze reprezentowane są przez 12 gatunków, wśród których do częściej spotykanych należy mopek. Typowo leśnym gatunkiem jest borowiec wielki, aktywny jest już wczesnym wieczorem, potrafiący latać wysoko ponad koronami drzew.

5.2. Gryzonie

Największym puszczańskim gryzoniem jest bóbr. Liczny w przeszłości, w ciągu ostatniego stulecia został wytępiony. Z powrotem pojawił się dopiero w latach pięćdziesiątych, przywędrowując zza wschodniej granicy. Obecnie bobry opanowały niemal wszystkie cieki wodne Puszczy. Bóbr jest zwierzęciem roślinożernym. W pobliżu cieków lub zbiorników wodnych żyją też piżmak i karczowniki. Bez wątpienia najpospolitszym gryzoniem jest nornica ruda. Prowadzi zmierzchowo-nocny tryb życia. Żywi się mieszanym pokarmem - wiosną i latem są to liście, zioła, owady i ich larwy, jesienią i zimą owoce i nasiona. Jednym z najciekawszych białowieskich gryzoni jest smużka. Jest drobnej budowy, z ciemną smugą na grzbiecie. Żywi się nasionami, jagodami, owocami oraz drobnymi bezkręgowcami.

5.3. Łasicowate

Łasicowate reprezentowane są przez 8 gatunków, z których najpospolitsza jest łasica. Można ja spotkać niemal we wszystkich rodzajach środowisk. Podobny do łasicy jest gronostaj, różniący się czarnym końcem ogona, który pozostaje taki nawet w ubarwieniu zimowym, gdy reszta ciała jest biała. W pobliżu skraju lasu bytuje tchórz i kuna domowa. Zwierzęta te nie unikają także osiedli ludzkich, gdzie zapuszczają się w celach zdobycia pokarmu. Ze środowiskiem wodnym związana jest wydra. Prowadzi nocny tryb życia, po lądzie porusza się sprawnie, choć pozornie niezgrabnie. Jej prawdziwym żywiołem jest jednak woda.. W podobnym środowisku występuje norka amerykańska. Ten mało wybredny gatunek, bytujący także na terenach bagnistych i brzegach kanałów, został sprowadzony z kontynentu amerykańskiego i całkowicie wyparł z wielu terenów, w tym także i Puszczy Białowieskiej, żyjącą tam wcześniej norkę europejską.

5.4. Drapieżne

W latach pięćdziesiątych w puszczy pojawiły się pochodzące ze wschodniej Azji jenoty. Zamieszkują przeważnie lasy liściaste, zwłaszcza podmokłe oraz doliny rzek. Żyją zwykle samotnie, kopia proste nory lub zajmują nory borsuków i lisów. Prowadza aktywność zmierzchowo-nocną. Żywią się pokarmem roślinnym i zwierzęcym. W okresie zimowym niektóre osobniki zapadają w sen, podczas gdy inne pozostają aktywne. Puszcza jest jednym z nielicznych miejsc krajowych występowania rysia. Ocenia się, że w całym kompleksie, łącznie z częścią białoruską, żyje do 40 tych kotów. Rysie aktywne są od zmierzchu do świtu, z przerwą na odpoczynek w środku nocy. Podstawowym pokarmem rysia są sarny, poza tym poluje na jelenie oraz zwierzynę drobną i kuraki leśne. Małe ofiary zjada od razu, większe ukrywa. Wilk jest obecnie największym drapieżnikiem żyjącym w puszczy. Bytujący na tym terenie od prawieków, w początku naszego wieku został wytępiony. Kolejny pogrom nastąpił w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych naszego stulecia, kiedy to pozostało przy życiu tylko kilka sztuk. Obecnie na terenie polskiej części puszczy przebywają 3 watahy wilków, liczące 6-8 osobników. Wataha składa się z pary dominującej (alfa), osobników podporządkowanych oraz młodych. Wilki są aktywne przeważnie nocą. Podstawą ich pożywienia są zwierzęta kopytne, zwłaszcza jelenie, na które polują zbiorowo. Uzupełnieniem diety są drobne ptaki i ssaki, żaby oraz padlina.

5.5. Parzystokopytne

Rząd parzystokopytne reprezentowany jest przez 3 gatunki - sarnę, jelenia oraz dzika. Sarna nie jest zbyt liczna, unika zwartych drzewostanów, woli raczej ich skraje. Samiec sarny - kozioł jest większy od samicy pięćdziesiątych ma na głowie niewielkich rozmiarów poroże, zwane parostkami, które zrzuca w okresie jesiennym. W warunkach leśnych sarny prowadzą samotny tryb życia, tylko zimą mogą się łączyć pięćdziesiątych niewielkie grupy. Jeleń bytujący obecnie pięćdziesiątych Puszczy nie jest rodzimego pochodzenia, został sprowadzony na miejsce wytępionego pięćdziesiątych przeszłości podgatunku jelenia wschodniego. Obecnie jego liczebność szacuje się na ok. 1 400 osobników. Zwierzęta te żyją w grupach zwanych chmarami, liczących od kilkunastu do kilkudziesięciu osobników, prowadzonych przez doświadczoną łanię, zwaną licówką. Prowadzą aktywność zmierzchowo-nocną, są przy tym bardzo ostrożne, zaniepokojone rzucają się do ucieczki. Żywią się pokarmem roślinnym, bardzo różnorodnym latem, zima natomiast podstawę ich pożywienia stanowi kora i pędy drzew. Dzik, którego liczebność w poszczególnych latach waha się od 800 do 2 000 sztuk, występuje na całym obszarze Puszczy, zwłaszcza w wilgotnych lasach liściastych. Pora aktywności tych zwierząt zależy od pory roku - latem jest to przeważnie wieczór i noc, natomiast zimą dziki aktywne są również w dzień. Żyją w grupach rodzinnych (watahach) z potomstwem, dorosłe samce (odyńce) żyją samotnie i dołączają do nich tylko w okresie godowym. Dzik jest wszystkożerny - zjada zioła, korzenie, bulwy, płody rolne, bezkręgowce i ich larwy, gryzonie, jaja ptasie i pisklęta oraz padlinę.

5.6. Żubr - symbol Białowieskiego Parku Narodowego

Żubr jest symbolem puszczy i zwierzęciem herbowym Białowieskiego Parku Narodowego. Jest to jednocześnie największe zwierzę zamieszkujące nasz kontynent w czasach historycznych. Do początku XX wieku zwierzęta te na wolności przetrwały jedynie w Puszczy Białowieskiej i na Kaukazie. Zagłada białowieskich żubrów nastąpiła w okresie I wojny światowej, a ostatni żubr padł w roku 1919. Kilka lat później podobny los spotkał żubry na Kaukazie. W celu ratowania gatunku w 1923 r., z inicjatywy prof. Jana Sztolcmana, powstało Międzynarodowe Towarzystwo Ochrony Żubra. W tym czasie w ogrodach zoologicznych przebywały tyko 54 osobniki, z których tylko kilkanaście nadawało się do dalszej hodowli. Pierwsze żubry przywieziono do Białowieży w 1929 r. i umieszczono w specjalnych zagrodach. Dalszy wzrost ich liczby pozwolił w 1952 r. na wypuszczenie pierwszych osobników na wolność. Dało to początek pierwszemu wolnościowemu stadu żubrów, którego liczebność w 1998 r. wynosiła 270 sztuk. W części białoruskiej Puszczy żyje 230 osobników. Dorosłe byki, o potężnej sylwetce opatrzonej charakterystycznym garbem, mogą ważyć nawet 950 kg, żubrzyce (krowy) są mniejsze i osiągają najwyżej 700 kg. Zwierzęta te prowadzą stadny tryb życia, w ciepłej porze roku przebywają w grupach liczących od kilku do kilkunastu osobników, złożonych z dorosłych krów i młodzieży pod wodzą starej, doświadczonej żubrzycy. Dorastające byki trzymają się w grupach po kilka osobników, natomiast stare i silniejsze żyją pojedynczo. W okresie wiosennym i letnim przebywają w niedostępnych fragmentach Puszczy, żywiąc się roślinnością zieloną oraz liśćmi drzew. Zimą gromadzą się w miejscach dokarmiania, grupując się w stada liczące nawet do 100 osobników. W przypadku spotkania z ludźmi żubry zazwyczaj oddalają się, niebezpieczne mogą być tylko krowy z młodymi albo tuz przed wycieleniem się oraz byki w okresie rui. W przypadku spotkania z tymi zwierzętami należy spokojnie oddalić się, nie wykonując przy tym gwałtownych ruchów. Żubry pomimo swoich rozmiarów, potrafią rozwijać prędkość do 50 km/h oraz niemal z miejsca przeskoczyć płot 2-metrowej wysokości.

Rysunek 5. Żubr

Źródło: Portal Wikipedia, wolna encyklopedia: Białowieski Park Narodowy http://pl.wikipedia.org/wiki/Grafika:Wisent.jpg

W Puszczy Białowieskiej stwierdzono 398 gatunków zwierząt objętych ochroną gatunkową. Z chronionych ssaków w Puszczy występują: jeż, kret, wszystkie stwierdzone gatunki ryjówek i popielicowatych, zając bielak, wiewiórka, bóbr, smużka, rys, wilk, wydra, gronostaj, łasica, bóbr oraz żubr. Wśród ptaków ochroną gatunkową objęte są wszystkie stwierdzone w Puszczy gatunki za wyjątkiem: czapli siwej, kaczki krzyżówki, cyraneczki, głowienki, czernicy, gęsi, łyski, kuropatwy, jarząbka i gołębia grzywacza. Chronione puszczańskie gady to żółw błotny, jaszczurki i węże. Z płazów należy wymienić: traszki, kumaka nizinnego, grzebiuszkę ziemną, ropuchę, rzekotkę drzewną i szereg innych gatunków żab. Z chronionych ryb na terenie Puszczy występują: różanka, piskorz, śliz, koza i głowacz pręgopłetwy. W puszczy występują również chronione gatunki z grupy mięczaków i minogów. Liczna jest fauna owadów objętych ochrona gatunkową. Do nich należy wiele gatunków tęczników i biegaczy oraz bogata fauna motyli i ważek.

Ujmując faunę Puszczy Białowieskiej pod kątem zoogeograficznym można tu wydzielić następujące grupy gatunków: borealne, borealno-górskie, wschodnio-europejskie, środkowo-europejskie i południowo-europejskie. Wśród dwóch pierwszych grup spotykane są relikty epoki lodowcowej. Wyniki przeprowadzonych badań wskazują, że ponad połowa gatunków zwierząt puszczańskich występuje w całej Europie lub stanowi element palearktyczny. Gatunki o szerokim zasięgu występowania stanowią ponad 48% puszczańskiej fauny. Gatunki borealne i borealno-górskie stanowią zaledwie 3%, a gatunki południowo i zachodnio-europejskie 1%.

Aktualny stan fauny puszczańskiej wynika nie tylko z położenia geograficznego, mnogości i różnorodności siedlisk. Jest on również wynikiem prawidłowo prowadzonej ochrony i gospodarki w Puszczy Białowieskiej.

Park Białowieski to kompleks, w którym dba się przede wszystkim o środowisko naturalne. Dzięki staraniom wielu sławnych biologów tereny te są uznawane za jeden z cudów natury, a pospolity turysta ma wrażenie, że czas w tym urokliwym miejscu już dawno się zatrzymał. Dzięki właśnie tak wielkiej tajemniczości i dzikości jest on dla pilnego obserwatora ekosystemów źródłem nieograniczonej wiedzy i przepięknym obrazem lasu, w którym wszystko reguluje sama natura.

Bibliografia

• Okołów C., Okołów G., Białowieski Park Narodowy,

MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2000

• Serwis internetowy Białowieskiego Parku Narodowego, Walory przyrodnicze,

http://www.bpn.com.pl/walory_przyrodnicze/walory_przyrodnicze.htm

http://www.bpn.com.pl/fauna/fauna.htm

• Oficjalny serwis Urzędu miasta Hajnówka, Zwierzęta w Puszczy Białowieskiej, http://www.hajnowka.pl/przyroda/zwierzeta.htm

• Mazgajska J., Fotografia przyrodnicza i artystyczna, http://www.fotografie.waw.pl/strony

5

---