Charakterystyka struktury 

agrarnej i ekonomicznej 

rolnictwa

Prof. dr hab. 
Wiesław Musiał

1

Wykład 2

P-2012

Ustrój rolny jest kategorią oceny 
stosunków władania środkami produkcji 
(własności) i ich użytkowania. 

2

O istocie ustroju rolnego stanowią 
typy własności ziemi (i innych 
środków produkcji). 

Na podstawie własności wyróżnia 
się dwa główne typy ustroju 
rolnego: 

 oparty o własność prywatną
 oparty o własność państwową 

(społeczną, publiczną)

Struktura agrarna – ukształtowany 
historycznie i zmienny w czasie udział 
(%) gospodarstw wg: 

3

 struktury władania ziemią (wielkość 

zasobów ziemi), 

 ale także podział (i udział w %) 

gospodarstw wg:

 ilości i jakości zasobów pracy,
 wyposażenia w środki trwałe,
 wielkości ekonomicznej 

gospodarstw,

 typu rolniczego.

Do roku 1990 w Polsce główną 
pozycję w strukturze władania 
ziemią zajmowały trzy formy 
własności:

Gospodarstwa indywidualne – 75%
Państwowe Gospodarstwa Rolne 
(PGR) – 18,5%
Rolnicze Spółdzielnie Produkcyjne 
(RSR) – 4%

oraz

Państwowy Fundusz Ziemi (PFZ) – 
1,0%

4

Po roku 1990 sektor państwowy, ze 
względów ekonomicznych ale także i 
doktrynalnych został poddany 
prywatyzacji, która nadal (2012 r.) 
nie jest zakończona.

Sektor spółdzielczy – zgodnie z 
ustawą o spółdzielczości – stał 
się sektorem prywatnym (i 
samodzielnym) i jednak nadal 
ulega kurczeniu.

5

Po roku 1990 podjęto 
prywatyzacje gospodarstw 
państwowych (PGR) i PFZ a 
ziemię tę przejął Skarb 
Państwa (4725 tys. ha) 
przekazując ją Agencji 
Własności Rolnej Skarbu 
Państwa (obecnie Agencji 
Nieruchomości Rolnych).

6

Orientacyjny (brak ścisłych danych 
statystycznych) udział ziemi rolniczej w 
poszczególnych sektorach wynosi:

Gospodarstwa indywidualne – 88% (< 
300 ha)

Sektor rolnictwa wielkoobszarowego – 
8,2%

Sektor spółdzielczy (RSP) – 1,8%

Grunty nie stanowiące 
gospodarstw (ANR) – 2,0%

Własność zagraniczna ziemi (pomimo 
wielu emocji z tym związanych) stanowi 
nadal margines < 1,0%

7

Podział gospodarstwa ze względu 
na możliwości ich rozwoju (a nie 
własność)

Gospodarstwo – w ujęciu ogólnym – 
można podzielić na:

 rozwojowe,
 o niskiej zdolności do rozwoju,
 nierozwojowe,
 upadające (wygaszające 

produkcje),

 istniejąca tylko formalnie (nie 

prowadzenie produkcji).

8

 mają możliwości przeznaczenia na 

dopłatę pracy dla zatrudnionego na 
poziomie parytetowym 
(satysfakcjonującym) np. średnim 
płaca w kraju tj. ok. 2500 zł 
netto/1miesiąc (i ok. 30000 zł na rok)

 mogą kreować akumulację dodatnią 

tj. inwestować netto (tj. inwestują 
więcej aniżeli wynosiła naliczona 
amortyzacja) w zakup ziemi, 
budynki, maszyny i ciągniki

9

Gospodarstwa rozwojowe

 posiadają kreatywne, nastawione,  

prorozwojowo kierownictwo,

 zwykle prowadzę intensywną 

produkcję

10

Biorąc pod uwagę siłę ekonomiczną 
gospodarstw (określoną w ESU)* i ich 
wielkość obszarową (ha) gospodarstwa 
w Polsce (wg IERiGZ PIB) można 
podzielić na:

11

A. Gospodarstwa upadające:

A. Gospodarstwa upadające:

(recesywne wygaszające 
produkcje)

 wielkość ekonomiczną < 4 

ESU* (lub trudna do 
ustalenia)

 średnia powierzchnia ok. 3 ha 

(od 0,5 – 5 ha)

*) ESU europen size unit = 
1200 €

→ wielkość ekonomiczna do 8 ESU
→ średnia powierzchnia UR 9,5 ha (1 

– 15 ha)

→ dochody wynoszą ok. 50% 

średniego wynagrodzenia 
pozarolniczego

→ raczej nieinwestujące

12

B. Gospodarstwa nierozwojowe:

B. Gospodarstwa nierozwojowe:

 właściciele z reguły utrzymują się z 

dochodów pozarolniczych lub 
transferów budżetowych (rent, 
emerytur)

 zwykle nieinwestujące, ulegające 

dekapitalizacji

C. Gospodarstwa o niskiej 

zdolności rozwoju (na granicy 
zdolności konkurencyjnej):

C. Gospodarstwa o niskiej 

zdolności rozwoju (na granicy 
zdolności konkurencyjnej):

→ wielkość ekonomiczna 8-16 ESU
→ średnia powierzchnia ok. 20,0 ha 

(od ok. 15 ha do ok. 25 ha)

→ posiadają z reguły dochody 

parytetowe

→ prowadzą głównie inwestycje 

modernizacyjne (odtworzeniowe)

→ mogę one przejść zarówno do 

grupy rozwojowych jak i 
nierozwojowych

13

D. Gospodarstwa średnio-duże – 

(rozwojowe):

D. Gospodarstwa średnio-duże – 

(rozwojowe):

→ wielkość ekonomiczna 16-40 

ESU.

→ średnia powierzchnia ok. 35,0 ha 

(25 – 100 ha).

→ dochód około 2 x parytetowy*.
→ inwestujące w środki trwałe.

14

*) parytet do równowaga (porównywalności) 
dochodów uzyskiwanych przez pracującego w 
gospodarstwie z pracującymi w 
pozarolniczych działaniach wytwórczych 
(100:100 to parytet)

E. Gospodarstwa 

duże:

E. Gospodarstwa 

duże:

→ wielkość ekonomiczna > 40 ESU.
→ średnia powierzchnia ok. 189,2 ha 

(> 100 ha).

→ dochód stanowi wynagrodzenie za 

pracę i zaangażowany kapitał 
(zyski)

→ finansujące kosztowne inwestycje
→ często ich właściciele (użytkownicy) 

prowadzą także inne firmy (zwykle 
prowadzą pełną rachunkowość)

15

(farmy, 
obszarnicze)

Gospodarstwo powyżej 4 ESU 
uznaje się za żywotne 
ekonomicznie (wg MRiRW)

16

Mogą one korzystać z większości 
instrumentów wsparcia w ramach 
WPR

Gospodarstwa powyżej 1 ha 
użytkowane ziemi mogą 
skorzystać z dopłat obszarowych i 
dopłat ONW

17

Wybrane wskaźniki charakteryzujące 
polskie gospodarstwa rolne objęte FADN

Wyszczególnienie

Gospodarstwa według ESU

ogółe

m

2-4

4-8

8-16

16-40 40-100 >100

Wielkość ekonomiczna

(wESU)

10,1

3,1

5,4

11,7

24,9

56,7 325,5

Obszar gospodarstwa

(w ha UR)

17,8

8,0

11,5

19,8

35,1

74,2 539,3

Dochód z rodzinnego

gospodarstwa (tys. zł)

29,0

9,8

17,3

35,4

70,7 149,1 696,4

Dochód na 1 

pełnozatrudnionego 

(tys. zł)

18,9

7,6

11,6

20,3

38,2

78,7 605,4

Inwestycje brutto (tys. 

zł)

14,3

1,9

6,1

18,1

45,6 117,6 355,8

Inwestycje netto (tys. 

zł)

1,1

-5,1

-3,2

2,6

20,6

63,3 122,9

Źródło: opracowano na podstawie danych tabeli 7 zawartej   w W. 
Dzun,   W. Józwiak: Gospodarstwa rolne w Polsce przed i poa wejściu 
do UE [w:] Dziś i jutro gospodarstw rolnych w krajach Centralnej 
Wschodniej, raport \98, lERiGŻ-PIB,    Warszawa 2008.       
Zestawienie własne na podstawie: Wyniki standardowe uzyskane 
przez gospodarstwa rolne uczestniczące w Polskim FADN, lERiGŻ-PIB, 
Warszawa 2007.

W Polsce podstawą ustroju 
rolnego są gospodarstwa 
rodzinne

Zapis Konstytucyjny (z 1997 r.)

„Podstawą ustroju rolnego 
państwa jest gospodarstwo 
rodzinne:”

Art. 
23

Znalazł on rozwiniecie w Ustawie o 
kształtowaniu ustroju rolnego 
(11.IV.2003r.)

18

„Za rolnika 
indywidualnego uważa 
się (art. 6) osobę 
fizyczną będącą 
właścicielem lub 
dzierżawcą 
nieruchomości rolnych o 
obszarze nie mniejszym 
niż 1 ha ... i o łącznej 
powierzchni użytków 
rolnych nie większej niż 
300 ha.” 

19

Formy ustrojowe 

gospodarowania 

w rolnictwie Europy

1. Gospodarstwo rodzinne

Są preferowaną formą władania 
(nie koniecznie własności) ziemi w 
krajach UE. 

Podlegają pełni praw Wspólnej 
Polityki Rolne (WPR)

Ich wielkość ulega 
systematycznemu powiększeniu

20

Część gospodarstw w UE opiera swe 
gospodarowanie wyłącznie o 
dzierżawę ziemi

2. Gospodarstwo rodzinne z 

działalnością 
komplementarna

Są to gospodarstwa dwuzawodowe, 
których drugie źródło dochodów jest 
bezpośrednio lub pośrednio związane z 
gospodarstwem i obejmuje:

 kształtowanie i ochronę środowiska 

oraz krajobrazu

 rzemiosło rolnicze (usługi)
 turystykę wiejską
 gospodarkę leśną

21

3. Gospodarstwa prywatna 

nierodzinne 
(wielkoobszarowe)

Są to duże, kapitalistyczne 
gospodarstwa, które nie 
korzystania z wszystkich 
przywilejów gospodarstw 
rodzinnych (np. dotyczących 
inwestycji, ubezpieczeń, dopłat)

22

Ich ilość ulega zmianie (raczej 
zmniejszeniu), choć tempo tych 
zmian jest różne w poszczególnych 
krajach UE

Oparta o najemną siłą roboczą

4. Przedsiębiorstwa rolne jako 

spółki jednoosobowe

Istota ich polega na wyłączeniu z 
gospodarstw tej części majątku, która jest 
własnością prywatną i pełni funkcje 
socjalne (dom, podwórze, samochód). 

Oddziela się ją prawnie od komercyjnej - 
części gospodarstwa, które ma status firmy 
(np. Holandia, Dania) rejestrowanej w 
rejestrze przedsiębiorstw.

23

Gospodarstwo rolne często jest składową 
(udziałowcem) innych firm np. spółek 
paszowych, handlowych itp.

Są zwykle składową dużych korporacji 
agrobiznesu.

24

5. Przedsiębiorstwa rolne jako 

spółki kapitałowe

Stanowią fermy zwierząt lub duże 
plantacje dostarczające produkty do 
hipermarketów.

Stanowią części dużych spółek lub 
holdingów wielobranżowych

6. Grupowe gospodarstwa rolne 

(GAEC) – spółka cywilna (z 
osobowością prawną)

 Gospodarstwa zespołowe – zespół 

rodzinny (dotyczy krajów 
frankońskich) które w ten sposób 
lepiej mogą korzystać z WPR.

 Zwykle jeden członek rodziny 

prowadzi np. produkcję roślinną, 
drugi chów trzody, trzeci zajmuje 
się marketingiem.

 Były pierwowzorem tworzenia grup 

producenckich i grup 
marketingowych.

25

7. Gospodarstwa konsumpcyjne 

(samozaopatrzenie, żywieniowe)

Gospodarstwa, które nie posiadają 
kwot produkcyjnych (kwot dostępu 
do rynku), produkują na własne 
potrzeby żywieniowe lub produkują 
produkty specjalne, energetyczne 
itp. (także występują w Polsce)

Część z nich to gospodarstwa 
bardzo małe i działki 
przyzagrodowe

26

Stanowią margines w krajach UE 
są to np. doświadczalne, szkolne, 
więzienne

8. Gospodarstwo państwowe

9. Spółki prawa handlowego 

(GmbH)

Istnieją głównie na obszarze byłej 
NRD.

27

Są to spółki kapitałowe 
prowadzące zwykli produkcji 
rolną na dużą skalę.

Za gospodarstwa rodzinne z punktu 
widzenia teorii organizacji uważa się 
taki podmiot gospodarczy, który 
spełnia następujące warunki:

 dochody z gospodarstwa są 

wyłącznym lub głównym źródłem 
dochodów rolnika

 stanowią jedność w zakresie 

zarządzania i świadczenia pracy 
(jedności myśli i czynu)

 rolnik stale zamieszkuje w swoim 

gospodarstwie

28

Istota gospodarstwa rodzinnego

Nie są to jednak 

wymogi formalne 

lecz zalecania

 praca ma głównie charakter rodzinny 

(a praca najemna na mniejszy udział 
niż praca własna)

 rolnik posiada kwalifikacje rolnicze
 stosuje się do zasad zrównoważonego 

rozwoju

 nie przekracza dopuszczalnych norm 

obszarowych (< 300 ha)

29

W okresie pointegracyjnym nastąpiło 
przyspieszenie wielu procesów 
dotyczących przemian agrarnych w 
tym:

nastąpił wzrost 
konkurencyjności w produkcji 
żywności wewnątrz sektora 
rolno-żywnościowego UE

Nastąpiło przyspieszenie procesów 
powiększania gospodarstw i 
osłabienie podmiotów niewydolnych 
gospodarczo (ekonomicznie)

Następuje dezagraryzacji wsi i 
wzrostu ich wielofunkcyjności

30

Realizowana w UE polityka rolna 
WPR pozwala przypuszczać, że do 
roku 2013 zmiany te nie będą 
gwałtowne (...)

Zachodzące i spodziewane przemiany 
strukturalne wynikają zarówno z 
niskiej konkurencyjności rolnictwa 
drobnotowarowego, niskich 
dochodów i mniejszego 
zainteresowania produkcją rolną 
zwłaszcza przez rolników 
dwuzawodowych

31

32

Można spodziewać się że będą ulegać 
przyspieszeniu procesy polaryzacji 
gospodarstw tj. wzrostu udziału ziemi 
w gospodarstwach średnich i dużych 
oraz zmniejszenie się liczby i udziału 
gospodarstw małych

Dziękuj

ę

Dziękuj

ę