MATERIAŁY DYDAKTYCZNE

Opracowanie Dorota Muszytowska,

UKSW

TRADYCJA BIBLIJNA

DEFINICJA POJĘCIA I ETYMOLOGIA

SŁOWA

ZAGADNIENIE KANONU BIBLIJNEGO

I LITERATURY APOKRYFICZNEJ

TRADYCJA BIBLIJNA

Etymologia słowa Biblia



Słowo Biblia należy do grupy europeizmów.



Wywodzi się bezpośrednio od łac. biblia = jako rzeczownik r. żeńskiego
l. poj. biblia, bibliae. Z tej postaci została przejęta przez większość
języków nowożytnych, początkowo jednak słowo to w łacinie miało
formę neutrum pl., będąc kalką greckiego ta. bibli,a – księgi/małe
księgi.



Rzeczownik ta. bibli,a wywodzi się z greckiego h` bi,bloj – papirus,
zwój – rzeczownika, który do greki wszedł najpierw jako nazwa własna
portu w Fenicji – Byblos (tak nazywali go Grecy, jego fenicka nazwa to
Gebal).



Fenicjanie posługiwali się nazwą o rdzeniu b’blos, który był
brzmieniową kalką egipskiego słowa, oznaczającego papirus (roślinę i
materiał piśmienniczy). Grecy nadali taką nazwę portowi, z którego
importowali papirus, z czasem zaczęli używać go jako rzeczownika
pospolitego . Przejęty od Fenicjan rzeczownik, w grece w formie h`
bi,bloj (r. żeński, l. poj.) – oznaczał zwój papirusu – przeszedł ewolucję
już w obrębie semantyki i fleksji greckiej: słowa to. bi,blion używano na
oznaczenie zapisanej karty papirusu, już w formie kodeksu, a nie
zwoju. Jest to forma zdrobnienia w neutrum, l. poj. – dosłownie „mała
księga lub część księgi/kodeksu” utworzona od formy h` bi,bloj.

ETYMOLOGIA – CD.



W samej Biblii w tekstach hebrajskich znajdujemy na
oznaczenie księgi słowo sefer

rps

, które w LXX zostało

oddane jako h` bi,bloj, albo w zdrobnieniu to. bi,blion. W
NT natomiast na oznaczenie ksiąg ST występują
zasadniczo dwa określenia: pisma, greckie a`i gra,fai, r. ż.
l. mn. oraz pismo –h` gra,fh, w l. poj., a także formy
rzeczownika h` bi,bloj. Określenia w formie ta. bibli,a
używali Ojcowie Kościoła na oznaczenie ksiąg świętych,
Pisma Świętego, w odniesieniu zarówno do NT, jak i ST.
Spotykamy je głównie u Klemensa Aleksandryjskiego,
Orygenesa i Jana Chryzostoma. Podobnie używali go
ojcowie łacińscy Klemens Rzymski i Tertulian (łac. biblia,
początkowo forma łacińska równorzędna z grecką). W
średniowiecznej łacinie słowo to jest już używane
ekskluzywnie, na oznaczenie kanonicznego tekstu Pisma
Świętego, jako całości, forma zatem biblia, jest już formą
rzeczownika l. pojedynczej.

Definicja Biblii i jej kanonu



Biblia funkcjonuje zawsze w określonym kanonie. Nie zawsze pod
pojęciem „Biblia” kryje się dokładnie taka sama rzeczywistość.



Kanon, słowo z języka greckiego pierwotnie oznaczające łodygę
trzciny, pręt mierniczy, później abstrakcyjnie regułę
gramatyczną, obszar administracyjny, obszar ludzkiego działania,
normatywny spis, rejestr, np. praw.



Kanon biblijny oznacza zatem wykaz ksiąg (tekstów), które
określona społeczność uznaje za normatywny, w znaczeniu
natchniony przez Boga. Nie istnieje więc jeden, ale wiele
kanonów Biblii.



Najważniejsze kanony:



żydowskie: Septuaginta – kanon aleksandryjski i TaNaK – kanon
palestyński;



chrześcijańskie: katolicki, Kościołów Wschodnich (ormiański,
koptyjski, etiopski, syryjski, ortodoksyjny grecki) oraz kanon
protestancki.

Decydujący czynnik „rodzenia się”
kanonów Biblii



Najważniejsze w historii kształtowania się kanonów było rozumienie pojęcia
natchnienia



Wieloznaczność terminu natchnienia



Teologiczna specyfika natchnienia biblijnego – natchnienie jest
rozumiane jako charyzmat, dany od Boga dar lub też inaczej napełnienie
Bożą mocą, kierowanie przez Bożego Ducha, mające służyć przekazaniu
prawdy Bożego objawienia.



Boże działanie w zakresie natchnienia obejmuje:



autorów tworzących pisma



redaktorów dokonujących zmian, np. w wyniku relektury



całą wspólnotę wierzących, czytającą, rozważającą te pisma i modlącą się
nimi



odpowiedzialnych za wspólnotę wierzących



same te pisma

W tak rozumianym pojęciu natchnienia biblijnego:
Natchnieniem objęty byłby cały proces tworzenia kanonu pism świętych.
Ma ono charakter całościowy i wymiar zbiorowy.
Teologicznym rezultatem natchnienia jest bezbłędność i

autorytatywność dla wspólnoty wiary w sprawach wiary.

Septuaginta / LXX



To specyficzny zbiór, ponieważ w znacznej swojej części
składa się z przekładu hebrajskich ksiąg na język grecki.
W jej obręb wchodzą jednak również utwory napisane
oryginalnie w języku greckim, chociaż zazwyczaj
nieprecyzyjnie nazywana jest przekładem. Terminologia
naukowa posługuje się zwykle jej nazwą własną lub
określeniem kanon aleksandryjski.



Apokryficzny List Arysteasza do Filokratesa podaje skąd
bierze się nazwa zbioru oraz wyjaśnia uznawaną
natchnioną naturę LXX.



Powstanie kanonu aleksandryjskiego, który obowiązywał
społeczność żydowską, żyjącą w diasporze i posługującą
się językiem greckim, datuje się na przełom III/I w.
p.n.e. Miejscem jej powstania była Aleksandria w Egipcie.

Co zawiera Septuaginta?



W skład Septuaginty, jako kanonu aleksandryjskiego
wchodziły (wyraźnie literacko-treściowy podział):



a) Pięcioksiąg (Pentateuch) oraz narracyjne księgi
historyczne (historiografia): Joz, Sdz, Rt, 1 i 2 Sm, 1 i 2
Krl, 1 i 2 Krn, 1, 2,

Ezd,

Jud

, Est,

1, 2

Mch



b) dydaktyczne księgi (poetyckie): Hi, Ps, Prz, Koh,
Pnp,

Mdr

Syr

Psalmy Salomona

Kantyk trzech

młodzieńców

, moralizatorskie

opowiadanie o Zuzannie

ironiczne

opowiadanie o Belu

satyryczne

opowiadanie

o kulcie węża/smoka

oraz księgi profetyczne: Iz, Jer,

Ez, Dn (1+12 i

13-14

, Lm, Modlitwa Manassesa,

List Jeremiasza

i 12 ksiąg proroków mniejszych (Oz, Jl,

Am, Ab, Jon, Mi, Na, Ha, So, Ag, Za, Ml).

Septuaginta - fragment z Księgi
Jeremiasza z recenzji aleksandryjskiej
Kodeksu synajskiego

Kanon Biblii Hebrajskiej



W judaizmie używa się określenia TaNaK Tanach,
czasem Tora (w rozumieniu całej Biblii Hebrajskiej).



Obecny kanon BH zaczął funkcjonować nie
wcześniej, niż pod koniec I w. n.e.



Tradycja talmudyczna podaje, że został ustalony
przez rabinów, w Jamni ok. 90 r. po Chr.



Ustalili oni, że natchnione są tylko księgi zapisane w
języku hebrajskim, które powstały na terenie
Kanaanu. Odrzucili zatem dodatki aramejskie z
tekstu oraz księgi napisane w języku greckim, które
były w kanonie aleksandryjskim, a także Syr, chociaż
powstała w hebrajskim, ale na terenach diaspory
egipskiej.

Zwój Tory z synagogi w
Kolonii

TaNaK [tanach] – kanon palestyński

Składa się z trzech części:



TORAH [tora] – (hebr. nauka, prawo) – obejmująca
księgi Rdz, Wj, Kpł, Lb, Pwp, czyli pierwszych pięciu
ksiąg ST;



NEBIIM [newiim] – (hebr., prorocy), obejmuje dwa
zbiory



proroków dawniejszych/wcześniejszych/starszych: Joz, Sdz, 1-2
Sam, 1-2 Krl (zaliczanych w Septuagincie do ksiąg
historycznych);



proroków poźniejszych/młodszych (w tym 3 proroków wielkich
oraz 12 mniejszych)



KETUBIM [ketuwim], (hebr. pisma) – księgi o
charakterze pouczającym i narracyjnym (Ps, Hi, Prz;
Hamesz Megilot – Pnp, Rt, Lamentacji Jeremiasza, Koh,
Est; Ezd i Ne, 1 i 2 Kr, Daniela (Dn 1-12).

Kanony chrześcijańskie



Dzisiaj, obok siebie, w ramach chrześcijaństwa funkcjonuje wiele, nieco
różniących się od siebie kanonów Biblii. Najważniejsze to: katolicki,
prawosławny, protestancki, koptyjski, syryjski, etiopski, ormiański.



O różnorodności decyduje min. autonomia pierwotnych wspólnot, tzw.
Kościołów apostolskich.



Zasadniczo proces kształtowania się kanonów Biblii zakończył się ok.
IV/V w. n.e., poza kanonem protestanckim, który jest wynikiem
Reformacji XVI w.



Wszystkie te kanony mają cechę wspólną: podział na tzw. Stary i Nowy
Testament



Przykłady oboczności w stosunku do kanonu katolickiego: koptyjski +
Ps 151 i 3 Mch, Listy Klemensa Rzymskiego, Pasterz, List Barnaby;
syryjski nestoriański + 3 Kor; etiopski + Hen, 3i 4 Ezdr, 3 i 4 Mch,
Księga Jubileuszów, Wniebowstąpienie Mojżesza i Izajasza, Ap Barucha,
1 i 2 List Klemensa Rzymskiego, Konstytucje Apostolskie i Pasterz;
ormiański + 3 Ezdr, 3 Mch, Testament Dwunastu Patriarchów oraz 3
Kor i dwa Listy Koryntian do Pawła;

Kanon katolicki



Kanon katolicki, podobnie jak wszystkie kanony Kościołów
Wschodnich, przejął układ i większą część zawartości
Septuaginty. Obejmuje 72 księgi: 46 ksiąg ST oraz 27 ksiąg
NT.



Pierwsze wzmianki oraz wykazy kanonu ksiąg świętych
pojawiają się w literaturze wczesnochrześcijańskich
pisarzy. Do najważniejszych należy zaliczyć:



Tzw. Kanon Muratoriego, powstał przed 180 r., dokument
anonimowy łaciński, obejmujący większość ksiąg NT (poza
Listem Jakuba, 3 Jana , 1 i 2 Piotra, Listem do Hebrajczyków).



Dekret Pseudo Gelazego z IV w., który podaje wykaz ksiąg
identyczny z dzisiejszym kanonem (mają nieco inny porządek,
np. Apokalipsa jest przed Listami Powszechnymi).



Oficjalnie został potwierdzony przez Sobór Trydencki w 1546
r.

Fragment Listu 39 bpa Atanazego z Aleksandrii, datowany na 367 r.
(przekł. J. Sałacki) – podstawa kanonu Kościoła prawosławnego



Ponieważ heretycy cytują apokryfy, które to zło było rozpowszechnione już wtedy, kiedy
św. Łukasz napisał ewangelię, dlatego też uznałem za słuszne aby wykazać wyraźnie
które księgi przyjęliśmy przez tradycję jako kanoniczne, o których wierzymy, iż
pochodzą od Boga. Stary Testament zawiera bowiem razem dwadzieścia dwie księgi:
Rodzaju, Wyjścia, Kapłańską, Liczb, Powtórzonego Prawa. Następnie Księgę Jozuego,
Sędziów i Rut, cztery księgi Królewskie liczone jako dwie. Następnie dwie Księgi Kronik
liczone jako jedna. Następnie Pierwsza i Druga Ezdrasza [tj. Ezdrasza i Nehemiasza].
Następnie Psalmy, Księga Przypowieści, Kaznodziei i Pieśń nad pieśniami. Po nich Księga
Joba, Dwunastu Proroków, liczonych jako jedna księga. Następnie Księga Izajasza,
Jeremiasza razem z listem Barucha, Lamentacje, Ezechiela i Daniela. Te stanowią Stary
Testament.



Nie jest rzeczą uciążliwą mówić o księgach Nowego Testamentu. Są to cztery Ewangelie:
według Mateusza, Marka, Łukasza i Jana. Po nich Dzieje Apostolskie i siedem Listów
(zwanych powszechnymi), mianowicie jeden Jakuba, dwa Piotra; trzy Jana; po nich jeden
Judy. Ponadto jest czternaście Listów Pawła, pisanych w takim porządku. Pierwszy do
Rzymian, następnie dwa do Koryntian; po nich do Galacjan; następnie do Efezjan;
następnie do Filipian; następnie do Kolosan; po nich dwa do Tessaloniczan, oraz ten do
Hebrajczyków; i znowu dwa do Tymoteusza; jeden do Tytusa; i na koniec do Filemona. A
poza tym Objawienie Jana.



Te są fontannami zbawienia, aby każdy, kto pragnie, mógł się nasycić elokwencją, jaka
w nich jest. Jedynie w nich (en toutois monois) zawarta jest doktryna pobożności. Niech
nikt nic do nich nie dodaje ani od nich odejmuje.

Kanon protestancki



Kanon protestancki zrodził się w wyniku ruchu
Reformacji.



Marcin Luter zanegował natchnienie wielu ksiąg ,
zarówno ST, jak i NT.



Ostatecznie jednak odrzucono tzw. księgi
deuterokanoniczne (wtórnie kanoniczne) ST i uznano
je za apokryfy (to te, które Kościół przejął za
pośrednictwem Septuaginty).



Kanon protestancki obejmuje zatem 39 ksiąg ST oraz 27
ksiąg NT.



Kanoniczne nie są (chociaż w wielu wydaniach Biblii
protestanckich są dołączane) następujące księgi:
Eklezjastyk (Syr), Mdr, 1 i 2 Mch, Jud, Tb, Ba i dodatki
do Dn i Est.

Apokryfy/pseudoepigrafy biblijne



Nieścisłości terminologiczne:



Nazwa apokryf, od greckiego apokryfon
(participium) ozn. rzecz tajemną, ukrytą,
niepowszechną. Określenia tego używał Orygenes
na oznaczenie pism gnostyckich. Z czasem
nazywano tak inne księgi o charakterze
religijnym, pokrewne tekstom biblijnym lub
wyrastające na ich gruncie, których nie uznawano
za kanoniczne.



Pseudoepigraf – czyli „fałszywie” podpisany,
nieznanego autorstwa.

Niestety obydwa terminy nie należą do definicji

ścisłych i wymagają dopowiedzenia.

Apokryfy biblijne – cd.



Apokryfami lub pseudoepigrafami biblijnymi określa
się:



1) wszystkie utwory literackie (bez względu na czas ich
powstania) stylizowane na utwory biblijne lub
podejmujące, jako wątki główne, „przemilczenia” albo
epizodyczne wątki w Biblii



2) utwory religijne, które powstawały w podobnych lub
tych samych środowiskach (w obrębie judaizmu i
chrześcijaństwa), w czasie zradzania się tekstu
biblijnego, których nie rozpoznano jako teksty natchnione



3) apokryfami w środowiskach protestanckich określa się
księgi deuterokanoniczne, czyli przyjęte do kanonu za
pośrednictwem Septuaginty, natomiast pozostałe utwory,
o których mowa – pseudoepigrafami.

Apokryfy biblijne – cd.



Literaturę apokryficzną można dzielić wg

różnych kryteriów, np. ze względu na:



1) przynależność do Biblii:

apokryfy/pseudoepigrafy ST i NT , a w tych
ramach analogiczny podział gatunkowy, np.
testamenty, apokalipsy, psalmy, listy, ewangelie
itd.



2) przynależność do środowiska: żydowskie i

chrześcijańskie;



3) zgodności z oficjalną doktryną: heretyckie i

ortodoksyjne;



4) miejsce powstania: palestyńskie i

pozapalestyńskie.

APOKRYFY STAREGO
TESTAMENTU



Obecnie znamy około 70 zachowanych utworów, które przetrwały
bądź w oryginalnym języku zapisu, bądź w przekładzie
(hebrajskim, aramejskim, greckim, syryjskim, łacińskim,
ormiańskim, etiopskim, koptyjskim, gruzińskim, starosłowiańskim,
arabskim i in). O wielu utworach wiemy ze świadectw pośrednich,
ale ich nie znamy i trudno o ich kwalifikację.



Powstanie tych utworów datuje się umownie pomiędzy 200 r.
p.n.e. a 135 r. n.e.



Termin apokryfy ST nie oznacza, że są to utwory, które powstały w
środowiskach żydowskich. Wiele wskazuje na to, że w
środowiskach chrześcijańskich tworzono apokryfy, zaliczane
dzisiaj do literatury pseudoepigraficznej ST. Wyznacznikiem jest
nie środowisko powstania, a odniesienia w treści (do postaci,
motywów, symboli, wydarzeń ), które znaleźć można w księgach
ST.

Najważniejsze apokryfy ST



1) Testamenty: Testament XII Patriarchów, Testament Adama,
Testament Abrahama, Testament Hioba, Testament Izaaka,
Testament Salomona;



2) Modlitwy i psalmy: Modlitwa Manassesa, Ody Salomona,
Modlitwa Józefa, Modlitwy synagogalne (hellenistyczne), Psalmy
syryjskie



3) Apokalipsy: 1, 2, 3 Henocha, Apokalipsa Adama, Apokalipsa
Abrahama, Apokalipsa Ezdrasza, Wizja Ezdrasza, Objawienie
Ezdrasza, Drabina Jakuba, Apokalipsa Sedrasza, Księgi Sybilii,
Księga Jubileuszów (utwór złożony z haggad ,wizji i pouczeń,
będący swoistą parafrazą Księgi Rodzaju), Apokalipsa Barucha
(syryjska)



4) Opowiadania: Pozostałe słowa Jeremiasza (2-4 Barucha); Życie
Adama i Ewy (Pokuta Adama), Józef i Asenet, 3 i 4 Mch, Żywoty
proroków, Wniebowstąpienie Izajasza, List Arysteasza

APOKRYFY
NOWOTESTAMENTOWE



Większość apokryficznych ksiąg NT datowanych jest na okres pomiędzy I a
XIV w. n.e. , z czego najbardziej płodny okres to wieki II-V; w sensie
szerokim definicji apokryfów obecnie również powstają utwory
apokryficzne.



Zazwyczaj liczbę apokryfów NT szacuje się na ponad 300 utworów, ale nie
uwzględnia ona apokryfów literackich doby późniejszej.



Najstarsze apokryfy są bardzo nośne teologicznie, odzwierciedlają toczącą
się dyskusję teologiczną i dojrzewanie poglądów (Protoewangelia Jakuba,
Ewangelia Piotra, szereg ewangelii gnostyckich, Ewangelia Ebionitów,
Dzieje Piotra, Dzieje Pawła, Dzieje Andrzeja, Dzieje Jana, Dzieje Tomasza,
Apokalipsa Piotra)



Późniejsze apokryfy, począwszy od wczesnych wieków średniowiecza
nabierają charakteru zdecydowanie narracyjnego, „dopowiadaczy”, bardzo
często o treści legendarnej (Dzieje Andrzeja i Macieja w mieście
ludożerców – V w.) a nawet sensacyjnej. Styl ten podtrzymuje także wiele
apokryficznych utworów nowożytnych, zwłaszcza promujących nowe religie
lub prądy religijne (Ewangelia Barnaby – promocja islamu, Ewangelia
pokoju – promocja wegetarianizmu, Ewangelia akwarian – nurt New Age).

Apokryfy (NT) chrześcijańskie –
cd.



Dzieli się je zazwyczaj pod względem gatunkowym, analogicznie do
pism NT:



ewangelie (Ewangelia Judasza, Tomasza, Piotra, Marii Magdaleny,
Barnaby, Egipcjan, Ebionitów, Hebrajczyków (zaginione) , gnostyckie
Prawdy – medytacja nad J, Tomasza, Dzieciństwa Jezusa/Tomasza,
Ewangelia Ewy, Ewangelia Filipa, Ewangelia Maniego, Tradycje Macieja
– zachowane fragmentarycznie, Cykl o Trzech Magach)



dzieje (często w nazwie także podróże, czyny) zazwyczaj dotyczące
postaci apostołów i ich najbliższych współpracowników, np.: Dzieje Piotra
(Quo vadis), Dzieje Filipa, Dzieje Piłata (wczesny apokryf, bo pisze o nim
Justyn w 160 r.)



listy (np. List Pawła do Laodycejczyków, Korespondencja Pawła i Seneki,
List Piłata do Klaudiusza, List Barnaby, List Piotra do Filipa i in.)



apokalipsy, wizje i wyrocznie (grecki Hermasa; tzw. Cykl Ezdrasza,
Apokalipsa Piotra – gnostycka w koptyjskim, Pasterz Hermasa,
Apokalipsa Piotra – grecka i etiopska, Apokalipsa Pawła bardzo
popularna i zachowana w wielu wersjach językowych, opowiada o
wędrówce po piekle jest tam ciekawy motyw odpoczynku niedzielnego
dla potępionych  oraz raju, Apokalipsa Jana Teologa, Księgi sybillińskie)

PROCES POWSTAWANIA TEKSTU

BIBLIJNEGO

TRADYCJA BIBLIJNA

ORYGINALNE JĘZYKI BIBLII



Za oryginalne języki Biblii należałoby uznać

trzy: hebrajski, grecki koine oraz aramejski,
który dotyczy tekstów bardzo nielicznych.



W języku hebrajskim został zapisany TaNaK



W koine cały Nowy Testament oraz księgi

deuterokanoniczne ST (Jdt, Tb, 1 i 2 Mch, Syr,
Mdr, Ba)



W aramejskim Ezd 4, 8 – 6,18; 7, 12-26; Dn 2,

4 – 7, 28; Jer 10, 11; Rdz 31, 47

Zasięg najstarszych pism
alfabetycznych

Rozprzestrzenianie się
alfabetów

Zestawienie znaków alfabetów (fenicki,
hebrajski, grecki)

JĘZYK HEBRAJSKI



Język hebrajski (hebr. tyrib.[i ‘iwrît lub tyrib.[ !wOvl'
lāšôn ‘iwrît) to termin, który pojawia się po raz
pierwszy w Syr, w Prologu 22. W źródłach greckich,
zwłaszcza u Józefa Flawiusza i w Nowym Testamencie,
nazwa ta odnosi się także do języka aramejskiego,
którym mówiono wówczas powszechnie w Palestynie.
Przymiotnik „semicki” wywodzi się od imienia Sema,
jednego z synów Noego (Rdz 10,21-31), w tekście
biblijnym najczęściej określa ludy pochodzące od
niego. Język hebrajski przynależy do grupy języków
semickich z rodziny afroazjatyckiej (semito-
chamickiej), obejmującej tereny Bliskiego Wschodu i
północnej Afryki (kolejny slajd).

Podział grupy języków
semickich



Zachodnio-semickie północne (głównie tereny Lewantu)



I. linia kananejska



1) najstarsze (II tys. przed Chr.): amorycki (świadectwa głównie w postaci imion w
akadyjskich tekstach z Mari), ugarycki (szeroko poświadczony w literaturze z Ras
Szamra) i dialekty starokananejskie (poświadczone głównie w glosach akadyjskich
listów z Tell el-Amarna);



2) późniejsze (poch. z ok. I tys. przed Chr.): moabicki (stela Meszy IX w.), fenicki
(pozostały głównie inskrypcje w miastach pofenickich), punicki (komedia Plauta
Poenulus), hebrajski, amonicki (inskrypcje w Cytadeli w Ammanie), edomicki (nie
zachowała się literatura)



II. Aramejski (równolegle rozwijający się z językami kananejskimi



Zachodnio-semickie południowe (głównie tereny Arabii i Etiopii): dialekty
arabskie, języki etiopskie ()



Wschodnio-semickie (głównie tereny Mezopotamii), np.:
akadyjski, asyryjski, babiloński, eblaicki, sumeryjski

Język hebrajski – cd.



Głównymi cechami odróżniającymi system języka
hebrajskiego Biblii od języków indoeuropejskich są:
odrębny alfabet i kierunek zapisu, spółgłoskowość,
różnice w zakresie morfologii, fonetyki, fleksji i
składni (obecność spółgłosek gardłowych i słabych,
zanikających w odmianie, półsamogłosek – š

wā’ –

zanikających w wymowie, czasowniki wyrażające
czynności nie przez czasy i strony, ale aspekty
czynności - dokonane i jeszcze nie zakończone,
zwrotne, intensywne, sprawcze lub przyczynowe,
rdzeniowo-

afiksowa

budowa

słów,

służąca

wykazywaniu różnic zarówno fleksji, jak i składni,
strukturalizm składniowy).

Język hebrajski – cd. – etapy rozwoju



Biblijny hebrajski nie jest zbieżny z dzisiejszym hebrajskim, ale sama
historia tego języka wskazuje na kulturotwórczą rolę tekstów biblijnych.



Można wyróżnić kilka faz: starohebrajski (paleohebrajski), hebrajski
klasyczny,

nazywany

też

biblijnym,

hebrajski

misznaicki,

średniowieczny rabiniczny (jedynie w formie pisanej), całkowity upadek
(zanik) języka po XIV w., także w literaturze oraz jego odnowienie w
czasach nowożytnych w 1881 (współczesny hebrajski) za przyczyną
rabina Eliezera Perelmanna, znanego bardziej jako Ben Jehuda. Wskrzesił
on język hebrajski, jako język pisany i mówiony, wyprowadzając jego
słownictwo i podstawy gramatyczne z biblijnego hebrajskiego (na
podstawie tekstów biblijnych utworzył słownik, dodając do niego około 4
tys. nowych, koniecznych słów, korzystając z zasad morfologii biblijnej
hebrajszczyzny, składnia w dużej mierze zaczerpnięta jednak została z
hebrajskiego rabinackiego, a fonetyka z wymowy Żydów aszkenazyjskich,
z Europy środkowo-wschodniej, zaś pod wyraźnym wpływem języków
indoeuropejskich weszły do użycia czasy).

Biblijny hebrajski – cd.



Alfabet hebrajski – jak i alfabet innych języków z grupy północno-
zachodniej – wywodzi się z najstarszego zachowanego alfabetu świata –
alfabetu fenickiego (slajd poniżej), którego najstarsze świadectwa
pochodzą z drugiego tysiąclecia.



22-znakowym alfabetem fenickim posługiwały się inne ludy semickie
Kanaanu, również Izraelici, po osiedleniu się na tym terenie. Alfabet ten,
poprzez oparte na nim pisma hebrajskie i greckie, dał początek wszystkim
alfabetom stosowanym współcześnie na terenie Europy oraz arabskiemu,
a nawet dewanagari używanemu obecnie w Indiach.



Charakterystyczną cechą alfabetu fenickiego, którą przejął alfabet
hebrajski, jest jego spółgłoskowość (brak liter odpowiadających
samogłoskom, które odczytywano z kontekstu). Dopiero hebrajscy uczeni
nazywani masoretami (masorah - przekaz, tradycja, ale także ustalony
tekst Pisma Świętego) pod koniec pierwszego tysiąclecia (VII - IX w.)
opracowali opcjonalny system oznaczania samogłosek – tzw. wokalizacja



Od około V w. p.n.e. zamieniono znaki alfabetu paleohebrajskiego na tzw.
pismo kwadratowe (slajd ponizej), czyli znaki, które na podstawie
fenickiego alfabetu wypracowano w języku aramejskim. Pismem
paleohebrajskim jednak zapisywano księgi jeszcze w II w. Posługują się
nim nadal Samarytanie w swoich księgach liturgicznych.

Biblijny hebrajski – cd.



Archaiczny, wczesny hebrajski biblijny spotykamy w Pięcioksięgu i pismach
wczesnych proroków.



Najstarszym dzisiaj znanym zapisanym pomnikiem języka hebrajskiego jest Pieśń
Debory z Księgi Sędziów 5, datowana na XII w przed Chr. Jest to zarazem jedna z
najstarszych pieśni zachowanych w literaturze światowej. Język tej pieśni jest bardzo
archaiczny, zawiera liczne kananeizmy, charakteryzuje się surowością stylu i obrazu.
Oprócz wielu kananejskich naleciałości jest także zbliżony do języka ugaryckiego
(języka semickiego miasta-państwa Ugarit z XIV w. przed Chr).



„Złoty okres” hebrajskiego biblijnego to czasy monarchii, język się utrwalił,
ulegając niewielkim zmianom, gdyż był językiem administracji, literatury i nauki
- wykształcił się tzw. klasyczny hebrajski biblijny, na który składa się biblijna
proza i poezja, powstała za czasów Pierwszej Świątyni. Posługiwano się nim w
starożytnym Izraelu do ok. V-IV w. przed Chr.



Etap późnego hebrajskiego biblijnego – reprezentowany najlepiej w księgach
Koh, Krn, Ezd, Ne, Est i Dn. Po niewoli babilońskiej język ulega zmianom,
częściowo pod wpływem aramejskiego. Język tego okresu jest bardziej niż
klasyczny zbliżony do hebrajskiego współczesnego. Aramejski stopniowo
zaczyna wypierać język hebrajski mówiony.



Ostatnia "faza" rozwoju biblijnego hebrajskiego zachowana jest w Księdze
Syracha/Syracydesa (II w. przed Chr.). Odkryta została dopiero w ww. XIX i XX).
Poświadczają tę fazę także hebrajskie teksty odkryte w Qumran i innych
miejscach nad Morzem Martwym.

Pismo kwadratowe z
wokalizacją



`#r<a'(h' taeîw> ~yIm:ßV'h;

taeî ~yhi_l{a/ ar"äB'
tyviÞarEB.

JĘZYK ARAMEJSKI



Język aramejski rozwinął się na terenach północnego Kanaanu i
Mezopotamii, równolegle do języków z linii kananejskiej. Jest, jak
wskazywał powyższy podział, językiem semickim. Jego obecność
datuje się na przełom II i I tysiąclecia przed Chr. Jego najstarszym
znanym dzisiaj świadectwem jest dwujęzyczna inskrypcja z Tell
Fekheriye z IX w. przed Chr. Język ten z czasem się rozpowszechnił,
zwłaszcza za panowania władców Imperium Asyryjskiego (VIII w.),
którzy przyczynili się do rozproszenia Aramejczyków. Ich język
zdominował inne języki tego obszaru, wywierając na nie silny wpływ
lub wypierając z oficjalnego użycia. W czasach Imperium perskiego
stał się lingua franca tego obszaru i czasu. Do dzisiejszego dnia jest
językiem żywym, zachowanym w kilku dialektach, różnych od
dawnego aramejskiego.



Najważniejsze znaczenie z naszego punktu widzenia, to jego
niewątpliwy wpływ na język hebrajski i wyparcie hebrajskiego ze
sfery codziennej. Jest językiem targumów biblijnych.

KOINE – GREKA SEPTUAGINTY
I NT



Koine – czyli język wspólny. Greka hellenistyczna (pejoratywnie
przez starożytnych klasyków nazywana barbarzyńską).



Rozwinęła się na bazie dialektu attyckiego. Wyrasta zatem z
najważniejszego dialektu greki klasycznej. (Inne, starsze teorie
uznają, że jest mieszanką 4 najważniejszych dialektów
starogreckich)



Główne różnice, jakie zachodzą w stosunku do greki attyckiej,
to: uproszczenie wielu form fleksyjnych, zanik zróżnicowania
długości samogłosek, zmiana wymowy dyftongów, w zakresie
słownictwa liczne semityzmy i wpływy języków z terenów Azji
Mniejszej.



Koine najprawdopodobniej nie była monolitem. Współcześni
badacze języka podkreślają, że mimo swego
uniwersalistycznego zasięgu mogła funkcjonować w kilku,
niezbyt różniących się od siebie odmianach.

Tekst koine z papirusu P46 –
fragmenty listów Pawłowych

Tekst oryginalny Biblii



Możemy mówić jedynie o tekstach Biblii w oryginalnym języku
zapisu. Nie znamy obecnie żadnego zachowanego autografu tekstu
biblijnego.



Dysponujemy jedynie licznymi apografami, pochodzącymi z różnych
okresów. Najstarsze są obecnie datowane na I w. p.n.e. – w
przypadku tekstów starotestamentowych i II w. n.e. w przypadku
tekstów nowotestamentowych.



Obecnie odtwarza się tekst na podstawie analizy porównawczej wielu
zachowanych papirusów i kodeksów, w których zauważalne są
różnice i próbuje się odtworzyć tekst możliwie najbliższy oryginałowi
– powstają tzw. wydania krytyczne.



Krytyka tekstu, jako odrębna dyscyplina w biblistyce, mająca własne
metody badawcze, stosowane zresztą do krytycznych wydań tekstów
nie tylko biblijnych, zajmuje się wersjami tekstów z odpisów:
papirusów i kodeksów, a także ustala zasady przyjmowania
wiarygodności recenzji tekstów i rodzaje błędów.

Najważniejsze typy zmian w
odpisach

Przyczyny zmian
niezamierzonych

Przyczyny zmian
zamierzonych

1. podobieństwo graficzne i
fonetyczne
2. haplografia i dittografia ,tj.
opuszczanie podobnych liter oraz
podwojenie podobnych liter
3. homoioarkton i homoioteleuton
- podobieństwo brzmieniowe
początków oraz zakończeń
4. metateza, czyli przestawienie
liter lub wyrazów lub całych
wierszy
5. błędne rozwinięcie skrótów
6. wpływ kontekstu (kopista znał
często wiele tekstów na pamięć i
błędnie je zapisywał)

1. korekty gramatyczne i
stylistyczne
2. harmonizacja tekstów
3. interpolacje
egzegetyczne, dodatki
wyjaśniające myśl autora
4. glosy interlinearne i
marginesowe, tj. dodatki
umieszczane na
marginesach lub
pomiędzy liniami zapisu

Kryteria krytyki tekstu przy ustalaniu
wiarygodnego tekstu



1. kryteria wewnętrzne:



a) mając do wyboru dwa różne warianty tekstu wybieramy wersję trudniejszą



b) wersja krótsza rządzi dłuższą



c) poprawność wybranej wersji trzeba udowodnić, pokazując jej zniekształcenia



2. kryteria zewnętrzne:



a) mając do wyboru wiele wariantów wybieramy ten poświadczony największą
liczbą odpisów oraz na podstawie autorytetu recenzji, np wiemy że kodeksy
synajski i watykański wykazują się szczególną starannością toteż często ich
wersja liczy się o wiele bardziej niż poświadczona wielością odpisów.



b) wiek rękopisów im starsze tym lepsze, ale nie zawsze tak jest, bo niektóre
późne odpisy są sporządzone na podstawie starych, z lepszą wersją tekstu np.
tekst Dz – kodeks Gigas z XII w. powstał na podstawie rękopisu z IV w. i jest
bardzo poprawny (mnich wykazał się szczególną starannością )



c) staranność zapisu – często księgi oficjalne liturgiczne są lepszej jakości, ale są
takie, które powielają zrobione wcześniej błędy, a np. odpis zrobiony dla użytku
prywatnego z tekstu mniej skażonego może być dużo lepszy.

Najważniejsze manuskrypty papirusowe

Papirusy ST:
Papirus Waltera Nasha, datowany na II w. przed Chr. – zawiera
fragment Wj oraz Pwt

Najważniejsze manuskrypty papirusowe

Papirusy z NT:



Papirus Rylandsa P52 – odnaleziony w

Egipcie, datowany na poczatek II w. To
skrawek 9x6 cm zawiera fragment J,
przechowywany jest w Rylands Library w
Menchester.



Papirusy zbioru A. Chester Beatty’ego –

P45, P46, P47 – odnalezione w Egipcie,
datowane na przełom II/III w. (zawierają
odpowiednio: Ewangelie i Dzieje; zbiór
Corpus Paulinum +Hbr); fragment
Apokalipsy.



Papirusy zbioru M. Bodmera,

przechowywane w Cologny w Szwajcarii, w
większości datowane na ok. 200 r.,
najważniejsze to: P66 – prawie cała J, P75 –
Łk.

Fragment P46

Odkrycia archeologiczne w Ras Szamra i w Qumran
- znaczenie



Przełomowe dla odczytywania tekstu biblijnego oraz znajomości jego kulturowego tła były odkrycia
archeologiczne z początku (Ugarit) i połowy (Qumran) XX w.



W dzisiejszym Ras Szamra odkryto w 1928 r. starokananejskie miasto-państwo – Ugarit (zasiedlone od IV
tysiąclecia, a którego szczególny rozkwit datuje się na XIV – XII w. p. n.e.). Po badaniach nad
odnalezionymi tekstami, zwłaszcza, kiedy udało się odczytać język ugarycki, stwierdzono w wielu
fragmentach podobieństwo do tekstów biblijnych. Odkrycia w Ugarit nie tylko pozwoliły na lepszą
znajomość hebrajszczyzny biblijnej i historii kształtowania się języka, ale także dostarczyły dowodów
wspólnej tradycji literacko-kulturowej (wzorce sumeryjskie i akadyjskie). Zapoznanie się z panteonem
bóstw ugaryckich oraz typami kultu (chodzi zwłaszcza o El’a, Baala i Athirat – bibl. Aszera) pomaga nie
tylko w lepszym rozumieniu tekstów Biblii, które wzmiankują te bóstwa, ale pozwalają odtworzyć
rzeczywiste podłoże tych tekstów. Widać przez porównania literackie polemiczne odniesienie się Biblii do
kultów kananejskich, ale także zapożyczenia literackie, np. Ps 29 najprawdopodobniej wcześniej był
kananejskim hymnem na cześć Baala, a w tekście Biblii został odniesiony do JHWH; autorzy biblijni
posługiwali się taką samą metaforyką, jak eposy ugaryckie, opisując Boga (wojownik, władca zasiadający
na tronie, dający życie, władający siłami przyrody).



Odkrycie starożytnej osady Chirbet Qumran w 1947 roku oraz 11 grot skalnych oraz dalsze badania
archeologiczne, prowadzone później w Wadi Murabba’at na Pustyni Judzkiej, dostarczyły licznych zwojów
manuskryptów, w tym wiele tekstów biblijnych, datowanych na czas istnienia osady pomiędzy II w. p.n.e. a
I w. n.e. Zapisane teksty w języku aramejskim, greckim i hebrajskim (późnym powygnaniowym) zawierają:
teksty dotyczące organizacji określonej grupy społeczno-religijnej oraz teksty Biblii, jej przekłady (tagumy)
i komentarze (peszery). To niezwykle cenne zabytki: poświadczają dobrze aramejski z tego czasu z
obszarów Palestyny; do odkryć w Qumran najstarszy hebrajski manuskrypt biblijny pochodził dopiero z
końca IX w!, odkryto wersje tekstu poświadczające podstawę masory, ale także zapisane w językach
oryginalnych teksty ksiąg, które odbiegają od tych, znanych z TM, a odzwierciedlających tekst Septuaginty,
co wskazuje, że kanon BH jeszcze nie istniał; potwierdzają złożoną sytuację judaizmu tego okresu i
wskazują na tradycje ascetyczne w obrębie judaizmu; nie potwierdzono sugerowanych związków z
chrześcijaństwem brak wzmianek o Jezusie lub Janie Chrzcicielu, ale są teksty paralelne, np. do Łk, Mt,
Corpus Paulinum.

Fragment manuskryptów zwojów z
Qumran – ze zwoju Iz

Najważniejsze kodeksy z tekstem biblijnym

Kodeksy hebrajskie

Codex Cairensis – z IX w. – zbiór Proroków
Codex Petropolitanus – X w. – zbiór Proroków
Codex Aleppensis – X w. – ST
Codex Leningradensis – XI w. – ST

Kodeksy greckie i łacińskie ze ST i NT
MAJUSKUŁOWE (pisane uncjałą, majuskułą, głównie na papirusie i na pergaminie. Majuskuła

była stopniowo wypierana przez minuskułę od ok. VIII w., ale majuskuły, o zmienionych
kształtach liter przetrwały do XI w.), np.:

Kodeks Synajski – IV w. – LXX i NT
Kodeks Watykański – IV w. – cały ST i NT
Kodeks Aleksandryjski – V w. – cała Biblia + listy Klemensa Aleksandryjskiego
Kodeks Efrema Syryjczyka – V w. – zawierał ST i NT, ale tekst zachowany z dużymi lukami (brak

ok. 1/3 NT i aż 8/9 ST); jednokolumnowy kodeks z palimpsestem listów Efrema Syryjczyka
(tekst dopisany w wolnych miejscach na już istniejącym kodeksie)

Kodeks Bezy – VI w. – Listy Pawłowe – dwujęzyczny grecko-łaciński, ze zharmonizowanymi

tekstami greki i łaciny

Kodeks z Clermont (Codex Claromontanus) – VI w. (tradycja zachodnia) – Listy Pawłowe wraz z

Hbr; grecko-łaciński; brak harmonizacji pomiędzy greką i łaciną (reprezentuje Afrę); zawiera
też listę, datowaną wcześniej niż sam kodeks ,z wykazem ksiąg świętych (kanon obszerniejszy
niż obecny katolicki)

MINUSKUŁOWE - powstawały od VIII w. do ok. XVII w. , początkowo na pergaminie, potem na

papierze. Oznaczane są dzisiaj numerycznie; sklasyfikowano blisko 3 tys. minuskułów.

Kodeks Bezy (ok. 400 r.), tekst
grecki i łaciński - fragmenty

Kodeks aleksandryjski – karta z
końcówką Mt

Kodeks Gigas (XII w.) zwany też
Biblią diabła – ok. metra wysokości

Pierwsza drukowana książka - Biblia
Gutenberga – wersja Wulgaty – 1452-1456

Poliglota Kompluteńska (tereny Hiszpanii) – z 1517 r. zawiera
zestawione teksty hebrajski, aramejski, grecki i łaciński

PRZEKŁADY BIBLII

TRADYCJA BIBLIJNA

Translatoryka biblijna



We współczesnej translatoryce rozróżnia się

dwa główne typy przekładów: filologiczne i
komunikacyjne. Według tego schematu można
również

klasyfikować

przekłady

Biblii,

począwszy już od starożytności. I jeden i drugi
typ przekładu niesie ze sobą niebezpieczeństwa
zniekształceń.



Z przekładami tekstów świętych mamy bardzo

wcześnie do czynienia, na dużo przed
wykrystalizowaniem się oficjalnych kanonów
Biblii. Podyktowane były potrzebą dostępności
tychże tekstów dla wyznawców, w sytuacji,
kiedy język oryginałów nie był im dobrze znany.

Najważniejsze starożytne przekłady biblijne –
TARGUMY aramejskie



Targumy możemy umieścić, według dzisiejszych kategorii translatoryki, w grupie
przekładów komunikacyjnych.



Uznaje się je za najstarsze przekłady tekstów świętych.



Z natury są parafrazami opatrzonymi dodatkowo aktualizującym komentarzem: tekstów z
hebrajskiego na aramejski lub przekładami na aramejski już z greckich tłumaczeń (np. Tg
Onkelosa z tekstu Akwili, tg do Proroków z tł. Teodocjona).



Dodany komentarz ma charakter aktualizujący, dostosowany do etosu konkretnej wspólnoty
żydowskiej. Główną regułą targumistów było wyjaśnianie Biblii przez samą Biblię,
dlatego w tekstach targumów mamy wiele harmonizacji, dopowiedzeń, interpretacji
typicznej.



Pierwotnie przekłady robiono „na żywo” podczas nabożeństw synagogalnych, później
pojawiły się jako teksty pisane, które zresztą przechodziły przez proces wielu rewizji i
redakcji.



Środowiska powstania to: liturgia synagogalna, szkoły i prywatna pobożność.



Tradycja żydowska początku targumów upatruje w czasach Ezdrasza, po powrocie do Judy z
deportacji na tereny Babilonii, czyli ok. V w. przed Chr. Dzisiejsi badacze krytycznie się do
tego odnoszą, powstawały jeszcze w czasach przedchrześcijańskich, o czym świadczyć mogą
teksty odnalezione w Qumran (np. tgHi).



Do najbardziej znaczących targumów zaliczamy zarówno te o statusie oficjalnych i te
nieoficjalne, np. Targum Palestyński do Pięcioksięgu (nieoficjalny), odkryty dopiero w
kodeksie Neofiti 1 w 1949 r., datowanym na II w. po Chr., Targum Jonatana do Pięcioksięgu
(z VII w. oficjalny), Targum Onkelosa (powstał na terenach Babilonii w III/IV w.
prawdopodobnie oparty o starszą wersję; od X w. powszechnie uznany za oficjalny, przekład
dość wiernie trzymający się tekstu oryginału).

Najważniejsze starożytne przekłady
biblijne – syryjska Peszitta



Peszitta – przekład syryjski, dokonany z hebrajskiego i z
greckiego (zawiera także księgi deuterokanoniczne).
Uznawany za komunikacyjno-filologiczny.



Samo słowo peszitta oznacza w syryjskim prosty, prostolinijny,
powszechny, zwyczajny. Tłumaczenie powstawało
sukcesywnie (od II do V w. ). Prawdopodobnie na potrzeby
wspólnot chrześcijańskich, w których dokonano tłumaczenia
tekstów. ST przekładana z hebrajskiego i aramejskiego,
natomiast NT, którego przekład dołączono dopiero ok. V w.,
był rewizją wcześniejszych przekładów starosyryjskich.



Tłumaczenie to jest oficjalnym tłumaczeniem Kościoła
Syryjskiego, podobnie jak niegdyś Wulgata w Kościele
Zachodnim.



Niektóre teksty, jak Jud, 1 i 2 P, 2 i 3 J zostały dodane do
Peszitty dopiero w VIII w.

Najważniejsze starożytne przekłady
biblijne – przekłady greckie



Znaczące przekłady na język grecki są cztery: Septuaginta, przekład
Akwili, Symmacha i przekład Teodocjona.



Przekład Akwili to tłumaczenie dokonane przez Żyda Akwilę, ok. 130 r.,
n.e. po zanegowaniu Septuaginty przez rabiniczny judaizm. Typowo
filologiczny, dosłowny. Nie jest zbyt udany, zbyt niewolniczy, ma bardzo
wiele miejsc będących kalką językową, przez co jest niezrozumiały dla
znających tylko język grecki.



Przekład Symmacha powstał nieco później od przekładu Akwili, bo
datowany jest na ok. 170-180 r. po Chr. Przekład ten ma charakter
parafrazy niż przekładu filologicznego, styl ma zbyt przesadny i nigdy nie
zdobył sobie popularności.



Przekład Teodocjona jest najpóźniejszym greckim przekładem po LXX,
powstał najprawdopodobniej pod koniec II w. i podobnie jak przekład
Akwili jest dziełem prozelity. Jest to dosyć specyficzny przekład, ponieważ
stanowi gruntowną rewizję tekstu LXX odchodzi często od jej parafraz,
trzymając się bardziej tekstu hebrajskiego. Ciekawostką jest to, że do
kanonu Biblii chrześcijańskiej ostatecznie przyjęto wersję Dn z
tłumaczenia Teodocjona. Stało się to najprawdopodobniej za przyczyną
tzw. Heksapli Orygenesa (185-234).

Najważniejsze starożytne przekłady biblijne –
przekłady łacińskie



Najważniejszym jest Wulgata, ale wcześniej były inne, które częściowo stanowiły punkt wyjścia dla Wulgaty.



Afra versio vetus Afra to łaciński przekład z terenów północnej Afryki z okolic Kartaginy z II w., powstał w
środowisku chrześcijańskim i obejmował większość tekstów Biblii.



Itala verso vetus Itala powstała w poł. III w. na terenach Italii, zachowane fragmenty nie reprezentują
wysokiej łaciny, zawiera wiele błędów i przypuszcza się, że tłumacz nie znał dobrze łaciny, a tłumaczył z
greki.



Wulgata to przekład łaciński, który powstał na przełomie IV/V w., został dokonany przez Hieronima ze
Strydonu (345/7 Strydon – 419/20 Betlejem) na zlecenie papieża Damazego I.



Dla tłumaczenia NT podstawą dla Hieronima było wcześniejsze tłumaczenie Itali, które Hieronim poddał
silnej rewizji. ST tłumaczył z kilku języków: z aramejskiego pochodzi tekst księgi Tb i Jdt, z hebrajskiego,
posiłkowany LXX i prawdopodobnie Afrą – księgi protokanoniczne, zaś z LXX pozostałe księgi
deuterokanoniczne.



Tekst Wulgaty był wielkim osiągnięciem i stał się wyznacznikiem Biblii w Kościele Zachodnim na wiele
wieków. Upowszechnił się dopiero od VII w. Usankcjonował ją Sobór Trydencki, przyznając jej status
tłumaczenia oficjalnego (to prawie jak kanon – por. Peszitta). Stąd też to Wulgata przez wiele lat była
podstawą dla tłumaczeń narodowych w Kościele katolickim.



Niestety na przestrzeni wieków powstało wiele jej wersji i ich recenzji, zwłaszcza we wcześniejszym okresie
rękopisów. Najbardziej cenione wersje reprezentują teksty amiatyński (Codex Amiatinus – VIII w.) fuldeński
(Codex Fuldensis – VI w.), kompluteński – X w. i Gigas (XII w).



Powstało wiele wydań krytycznych Wulgaty, najbardziej znane to: Wulgata Erazmiańska – 1516; Poliglota
Kompluteńska - 1520, Wulgata Roberta Stefanusa – 1528. Wulgata została także poddana rewizji z tekstem
języków oryginalnych (np. z greckim textus receptus) przez Lutra i Melanchtona.



Pierwsze wydanie drukiem ujednoliconej, „autoryzowanej” Wulgaty miało miejsce w 1590 r. nazywana jest
Wulgatą Sykstyńską i jest rewizją tekstów wielu istniejących kodeksów (Sykstus V).



Kolejne wydanie, po skandalicznej „sykstynce” było w 1592 r. za Klemensa VIII i nazywane jest
„klementynką” lub bardziej oficjalnie wulgatą sykstyńsko-klementyńską, stanowi rewizję wcześniejszej.



W XX wieku pojawiły się jeszcze dwie rewizje wcześniejszej Wulgaty 1) na zlecenie Piusa X, ale ukończone
dopiero za pontyfikatu Jana Pawła II: 1 wydanie 1979 r., drugie poprawione w 1986 r. – tzw. Neowulgata oraz
2) Vulgata Stuttgartiana – 1975 i 1983 – bliższa klementyńskiej niż neowulgacie.

Najważniejsze polskie przekłady tekstu biblijnego



Przekłady średniowieczne (częściowe) – psałterze i ewangeliarze oraz przekłady ST



Najstarszym przekładem był najprawdopodobniej tzw. Psałterz królowej Kingi. Znamy tylko
wzmianki, z 1280 r., o takim Psałterzu, ale nie posiadamy rękopisu jego tekstu. Przypuszcza się,
że późniejsze przekłady Psałterza puławskiego (rękopis na pergaminie, można zobaczyć w
zbiorach Muzeum Czartoryskich w Krakowie) oraz Psałterza krakowskiego (z drugiej poł. XV w.)
to poprawiane odpisy tego właśnie psałterza.



Najstarszym (1395-1405) zachowanym tekstem jest Psałterz floriański, zwany też Psałterzem
Jadwigi. Rękopis ten datuje się na koniec XIV w. (psalmy 1-101) i początek XV w. (102-150).
Powstał na zlecenie jakiejś kobiety z rodu królewskiego w skryptorium wawelskim. Jest to
zestawienie tekstu łacińskiego, niemieckiego i polskiego. W przekładzie polskim widać
zapożyczenia z przekładów czeskich (zwłaszcza w tych z XV w.). Podstawą przekładu był tekst
Wulgaty. Przechowywane w Bibliotece Narodowej w Warszawie.



Przekładano najprawdopodobniej także teksty Ewangelii. Poświadczają to liczne wzmianki o
ewangeliarzach oraz archaiczny język niektórych późniejszych przekładów. Przyjmuje się, że
cytaty biblijne w Kazaniach świętokrzyskich i Kazaniach gnieźnieńskich pochodzą z istniejących
wcześniej przekładów Ewangelii. Do najważniejszych ewangeliarzy, które reprezentują starsze
wersje językowe należy zaliczyć: Ewangeliarz Zamoyskich (XV w.), Ewangeliarz Jana
Sandeckiego (XV/XVI w.) oraz Rozmyślania przemyskie (XV/XVI w.)



Biblia królowej Zofii, zwana od miejscowości odnalezienia jej Biblią Szaroszpatacką (Sarospatak
na Węgrzech). Została sporządzona na zlecenie królowej Zofii Holszańskiej, czwartej żony
Władysława Jagiełły w 1453-1455. Najprawdopodobniej przekład z łaciny, oparty na przekładzie
czeskim. Do II wojny światowej zachowało się tylko 185 kart tego rękopisu z tomu pierwszego i
był to ST do Księgi Estery. Nie jest pewne, czy przekład zawierał także NT, ale sugerowała to
karta tytułowa tegoż przekładu i najprawdopodobniej był to oddzielny tom. Niestety w czasie
wojny rękopis uległ zniszczeniu i obecnie dysponujemy tylko kilkoma kartami. Na szczęście w
międzywojniu (Kraków 1930) była fototypiczna edycja zachowanych kart.

Karty z manuskryptu Psałterza Floriańskiego
oraz z Biblii Szaroszpatackiej

Najważniejsze polskie przekłady tekstu biblijnego – cd.



„Złoty wiek” polskich przekładów biblijnych przypada
na XVI i pierwszą połowę XVII w. Zbiega się z okresem
Reformacji, co przynosi wyraźne zmiany w podejściu
do tekstu biblijnego. W tym czasie powstają
całościowe przekłady i ich wydania.
Charakterystyczne jest powstawanie tzw. translacji
wyznaniowych, tzn. że różne wyznania chrześcijańskie
dokonują własnych przekładów. Wszystkie przekłady
katolickie tego okresu za podstawę mają tekst
Wulgaty, zgodnie z wytycznymi Soboru Trydenckiego
(1546), natomiast przekłady protestanckie sięgają do
tekstów z języków oryginalnych, ale badania krytyczne
dowodzą, że posiłkowały się przekładami łacińskimi
oraz przekładami na inne języki europejskie.

Najważniejsze polskie przekłady tekstu biblijnego – cd.



Najważniejszymi translacjami „złotego wieku”

są:



katolicka Biblia Leopolity, inaczej zwana

niczowską (1561) – pierwszy polski całościowy
przekład wydany drukiem



kalwińska Biblia Brzeska, znana też pod nazwą

Biblii Radziwiłłowskiej (1563) - pierwszy polski
przekład z języków oryginalnych



ariańska Biblia Nieświeska (1572)



katolicka Biblia Jakuba Wujka (1599)



luterańsko- kalwińska Biblia Gdańska (1632)

Karty z przekładu Jakuba
Wujka

Strony tytułowe najbardziej cenionych
dawnych polskich przekładów Biblii

NT Jakuba Wujka - 1593

Biblia Gdańska– 1632
r.

Najważniejsze polskie przekłady tekstu biblijnego –
cd.



Okres rozbiorów wyhamował proces powstawania
nowych przekładów i najczęściej, począwszy od XVIII w.
powstawały rewizje już istniejących.



Warto wspomnieć o przekładzie tekstu Biblii hebrajskiej,
dokonanego przez warszawskiego rabina reformowanej
synagogi – Izaaka Cylkowa, który wydał przekład
Psalmów -1883, Tory -1895, a następnie kolejnych ksiąg
BH do 1914 r.



Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości zrodziła się
inicjatywa nowego polskiego przekładu Biblii, w 1939 r.
ukazał się przekład Nowego Testamentu ks. Eugeniusza
Dąbrowskiego, ale wybuch wojny uniemożliwił
kontynuację prac.



Pierwsze współczesne przekłady powstały dopiero w
drugiej połowie XX w.

Najważniejsze współczesne polskie przekłady tekstu
biblijnego



1965 r. Biblia Tysiąclecia, zwana też Tyniecką – inicjatywa
benedyktynów z Tyńca na uczczenie rocznicy 1000-lecia chrztu
Polski – pierwszy polski katolicki przekład z języków
oryginalnych (wydania krytyczne Biblia Hebraica Stuttgartensia
oraz wydania krytyczne NT) wielokrotnie wznawiany i
poprawiany; przekład dynamiczny.



1975 – Biblia Poznańska, inicjatywa ks. A. Klawka, przekład dość
wierny „oryginalnemu”, bardziej uwspółcześniony od Tysiąclatki.



1975 – przekład środowisk protestanckich, tzw. Biblia
warszawska lub pospolicie „brytyjka”.



1997 Biblia warszawsko-praska – przekład ks. bpa K. Romaniuka,
pierwszy jednoosobowy przekład katolicki od czasu Ks. J. Wujka;
dynamiczny, ale mocno parafrazujący.



2008 – Biblia Paulistów, przekład o przeznaczeniu pastoralnym,
podobnie jak wcześniej Biblia Poznańska, opatrzony oznaczeniem
miejsc paralelnych, słownikiem i wyjaśnieniami; dynamiczny.



Biblia ekumeniczna – przekład w toku, wydano Nowy Testament i
Psalmy w 2000 r. oraz Księgi dydaktyczne – 2009.

PROBLEMATYKA GATUNKÓW

LITERACKICH W BIBLII

TRADYCJA BIBLIJNA

Problematyka gatunków literackich w Biblii



Biblia jest dziełem kompilowanym, składa się z wielu ksiąg powstających w długim
okresie czasu, jest dziełem wielu autorów oraz redaktorów tekstu. Klasyfikacja
rodzajowa i gatunkowa, którą się zwykliśmy posługiwać w naszym kręgu
kulturowym, jest oparta głównie na platońskiej i arystotelesowskiej (poetyka)
koncepcji, upowszechnionej w dobie klasycyzmu. Troisty, hierarchiczny podział na
epikę, lirykę i dramat jest logiczny i wydaje nam się naturalny. Jednak zawsze
istniały z takim uproszczeniem problemy, a mianowicie czy ów hierarchiczny podział
na gatunki występujące w obrębie rodzaju i dalej na odmiany gatunkowe powinien
dokonywać się na zasadach: retoryki (przede wszystkim oznaczając cel oraz przyjęty
w utworze sposób oddziaływania na odbiorcę) czy też filozofii, odnosząc się do
uzasadnienia istoty opisywanych zjawisk.



Grozi nam pewien automatyzm w przenoszeniu współczesnego sposobu rozumienia
literatury na teksty przeszłe, a więc także biblijne i teoretyzowania na ich temat z
pominięciem ówczesnego, często bardzo odmiennego, sposobu myślenia i wyrażania.
Ustalenie przynależności gatunkowej niejako programuje nasz sposób czytania
tekstu, podejścia do niego i rozumienia go, a także do odczytania zastosowanych w
nim środków kompozycyjnych i stylistycznych.



Zagadnienie gatunków pojawiających się w Biblii jest skomplikowane i do tej pory
jest kwestią otwartą. Częściej używa się bardziej ogólnego pojęcia formy literackiej
zastosowanej w tekście, czy też konwencji literackiej. W starożytności posługiwanie
się określoną konwencją literacką było powszechne, dużo bardziej niż dzisiejsze
stosowanie gatunku literackiego. Konwencje zmieniały się powoli i z reguły
podyktowane były funkcjami użytkowymi, nie tylko estetycznymi.

Formy literackie tekstów „użytkowych”



W tekście biblijnym mamy wiele fragmentów, które są typowymi tekstami administracyjnymi,
np. spisy miejscowości w Joz – wymienia się tereny przynależące do danego pokolenia, czyli
ustala się granice administracyjne; spisy odzwierciedlające stan majątkowy; genealogie (np.
Rdz 11, 10-26); listy nadzorców (np. 1 Krl 4, 7-19); spisy winnych (np. Ezd 10, 18-44) i wykazy
sądowe; spisy miast ufortyfikowanych (np.1 Krl 9, 15-19 lub 2 Krn 1-6); dekrety, jak akty
nadania, akty łaski, pełnomocnictwa – (np. pełnomocnictwo dla Ezdrasza, wystawione przez
króla perskiego Artakserksesa Ezdr 7, 12-26); dokumenty dotyczące budynków publicznych,
np. świątyni: Ezd 6, 1-5; listy administracyjne – petycje (skargi/donosy) i odpowiedzi (Ezd 4, 8-
16 i Ezd 4, 17-23). Typowymi tekstami o charakterze użytkowym są także przepisy prawne,
zarówno apodyktyczne sformułowania, jak i kazuistyczne ( Lb 35, 9-33, Lb 36, 1-9, Kpł 25).



Ciekawym zjawiskiem literackim w Biblii są NT listy. Otóż list z założenia nie powstał jako
gatunek literacki, była to forma komunikacji międzyludzkiej, zastępująca obecność osobistą. W
kulturze grecko-rzymskiej jednak list z czasem ewoluował, zwłaszcza pod wpływem retoryki.
Nie zanikła podstawowa jego funkcja, ale zaczęto się posługiwać formą listu, jako tą właściwą
do wyrażenia np. własnych poglądów, przekonania do czegoś lub w celach parenetycznych –
używali jej filozofowie, politycy, publicyści (tzw. listy otwarte). Niektóre z nich wykazują się tak
wysokimi walorami literackimi i pięknem języka, że wpisały się na stałe w dziedzictwo
literatury. Formą listu wzbogacano również niekiedy narrację – były to zatem listy typowo
fikcyjne, mocno stylizowane, w zależności od potrzeby i w tym znaczeniu czysto literackie, bo
nie mające żadnego odniesienia w rzeczywistości. Bibliści zajmujący się epistolografią stają
wobec rozstrzygania, czy NT listy są listami w sensie ścisłym, czy też są to listy literackie, czyli
stanowią określoną treść, celowo zawartą w formie listu. Obecnie rozróżnia się w
nowotestamentowej epistolografii zarówno listy rzeczywiste, czyli wysłane przez konkretnego
nadawcę do określonego odbiorcy (np. 2 i 3 List Jana), listy kompilowane z listów rzeczywistych
(np. 1 i 2 Kor), a więc podlegające „obróbce” literackiej oraz teksty, które powstały jako
parenezy, dyskursy protreptyczne (np. Jk) lub traktaty, wpisane w formę epistolarną (np. Hbr).

Konwencja poetycka



Poezja jest typowym dla świata starożytnego Bliskiego
Wschodu sposobem wypowiedzi. Charakterystyczną cechą
poezji hebrajskiej, czy semickiej w ogóle, jest paralelizm
członów i rytm metryczny. (zob. np. G.B. Gray, The Forms of
Hebrew Poetry, KTAV Publishing Hause 1982, XXXII-
XXXV).



Rytm jest podstawowym kryterium poezji hebrajskiej.
Rytmika w starożytnej poezji hebrajskiej nie opierała się na
iloczasie, czyli na łączeniu określonej liczby krótszych i
dłuższych sylab (np. w poezji greckiego antyku metrum
oparte jest o iloczas: jambiczny – występowanie sylaby
krótkiej i długiej –v; trochej – długiej i krótkiej v-, daktyl –
długiej i dwóch krótkich v--, amfibrach – sylaby długiej
pomiędzy dwiema krótkimi -v-), ale na doborze sylab
otwartych i zamkniętych, inaczej mocnych i słabych – czyli
jest to tzw. rytm metryczny lub na powtarzaniu podobnych
słów i sylab – rytm członowy, zwany też paralelizmem.

Konwencja poetycka



Metrum akcentowe jest wyrażane przez różny (nie jest izometryczne, ale heterometryczne)
stosunek sylab akcentowanych i nieakcentowanych, których liczba waha się od 4 do 8 w jednym
dystychu). Najczęściej pojawia się dystychiczny rodzaj strofy. Dystych to wersowanie złożone z
dwóch jednostek stychicznych (kolonów). Liczba sylab akcentowanych jest różna i zmienna 2+2,
2+3, 2+4, 3+3, itp. Bardzo charakterystyczny dla tekstów elegijnych jest rytm qinā 3+2, gdzie
brak jednej sylaby sprawia wrażenie „łkania” podczas głośnego czytania.



Paralelizm – rytm członowy uzyskuje się rzadziej przez zestawianie homonimów (podobne
brzmieniowo słowa lub sylaby – rym), znacznie częściej przez zestawianie w dystychach
synonimów, wyraża się tę samą treść różnymi słowami (paralelizm synonimiczny), antonimów
logicznych – myśl pierwszego opisuje lub dopełnia drugi człon na zasadzie kontrastu, np. przy
pomocy słów przeciwstawnych (paralelizm antytetyczny) oraz przez zestawienie stopniowe lub
gradacyjne, gdzie kolejny człon jest kontynuacją pierwszego (dotyczy strof polistychicznych), czyli
rozwija myśl, aż do jej „zwieńczenia” (paralelizm syntetyczny). Jego szczególna odmianą jest
klimaks. Innym typem wyróżnianego paralelizmu jest chiazm, czyli konstrukcja oparta na
schemacie greckiej litery X (chi): ABB’A’ (znacznie częściej pojawia się w rytmice prozy niż
poezji).



Inne zabiegi stosowane w hebrajskiej poezji, to np.: szyk przestawny (charakterystyczny dla prozy
dla j. hebrajskiego o+p+d, w poezji przybiera kształt p+o+d); rozbijanie wyrażeń biegunowych na
dwa stychy (dzień i noc); powtarzalne, analogicznie do refrenu wykrzyknienia, np. „Alleluja!”,
„Jahwe, nasz Pan!” itp.; rozpoczynanie od kolejnej litery alfabetu – akrostychiczność (por. np. Ps
111, 112, 34, 145, 37, 119) – bądź od kolejnego stychu, bądź dystychu, 4- lub 8-stychu, zdarza się
też nierównomiernie (np. Ps 119); inkluzja (np. Ps 103), czyli zamknięcie – na początku i końcu
występuje stych o tej samej treści. Oczywiście charakterystyczne są także wszystkie inne cechy
języka poetyckiego, bogate środki wyrazu, jak: metafory, metonimie, synekdochy, elizje, metatezy,
onomatopeje, personifikacje, antropomorfizmy itp.



Oczywiście nie wszystkie teksty poetyckie w Biblii są liryczne!

Gatunki (i ich odmiany) właściwe dla konwencji

poetyckiej



Typowym przykładem poezji w ST jest oczywiście Psałterz, czyli
zbiór psalmów. Psalm to gr. yalmo,j czyli utwór o charakterze
pieśni, wykonywany przy akompaniamencie instrumentu, gł.
strunowego, ale nie tylko.



W obrębie gatunku psalmów wyróżnia się dodatkowo ich typy,
czy też podgatunki. Podstawowe klasyfikacje:



ze względu na podmiot liryczny – psalmy indywidualne i zbiorowe;



treściowa – wówczas wyróżnia się psalmy hymniczne, pochwalne,
dziękczynne, błagalne (12, 44, 60, 74, 79, 106, 129 – zb., 5, 7, 13,
17, 22, 42-43, 54-57, 69-71), ufności (3, 4, 11, 16, 23, 27, 62, 121,
131), pouczające (np. 1, 15, 25, 32, 34, 37, 90, 91, 73, 111, 112,
119, 128, 133, 139);



ze względu na środowisko pochodzenia: królewskie (2, 18, 20, 21,
45, 72, 89, 101, 110, 132), liturgiczne (w tym pielgrzymie 15, 122 i
125, liturgii Świątyni 81, 135, pieśni Syjonu 46, 48, 76, 84, 87,
122), prorockie (59, 75, 83, 58, 94) – określane także mianem
potępiających ze względu na charakterystyczny język szyderstwa
lub potępienia nieprawych (sędziów, wrogów, ludzi podstępnych,
bluźnierców, gwałcicieli, ciemiężycieli ubogich itp.).

Gatunki (i ich odmiany) właściwe dla konwencji poetyckiej



Poza psałterzem znajdujemy wiele krótkich utworów poetyckich, mających
charakter pieśni, (np Wj 15, 21nn; Sdz 5; Sdz 11, 34; 1Sm 18, 6n.).
Zazwyczaj te utwory uznaje się za fragmenty istniejących w ustnej formie
przekazu wypowiedzi poetyckich, które zostały wprowadzone do tekstu nie
zawsze w całości. Wyróżniamy w Biblii pieśni: bojowe (Joz 10, 12; Lb 22-24; 1
Sm 17, 8.10.43), pieśni zwycięstwa (Lb 21, 27-30, Sdz 5, 11, 34 i 16, 23);
miłosne i weselne (Rdz 29, 27; Sdz 14, 12.17, Tb 8, 20; Iz 5, 1-7), pogrzebowe
– elegie oraz podobne do nich lamentacje (2 Sm 1, 17-27; 3, 33n; Am 5, 1-2,
Jr 9, 9-11.16.21, Mi 1, 8-16) pieśni przy pracy (Ne 4, 4; Iz 16, 9nn) oraz pieśni
satyryczne (np. Sdz 5, 5-17.28-30; Ez 19, 1-9.10-14, Ez 27, 2-9.25-36, Ez 28,
12-19, 32 2-8). Prorocy często używali form elegii pogrzebowych, aby
przykuć uwagę słuchacza, jest to jeden z zabiegów retoryki hebrajskiej. W
typowych pieśniach pogrzebowych nie używano imienia Boga, czego nie
można powiedzieć o prorockich lamentacjach.



Oddzielny typ utworów poetyckich stanowią hymny biblijne. Oprócz cech
charakterystycznych dla poezji ich głównym tematem jest JHWH i przymioty
Jego działania. Są one zawsze zbudowane w ten sam sposób: po
wypowiedzianej na początku zachęcie do wychwalania Boga lub zapowiedzi,
że będzie się to czynić, następuje opis Jego dobrodziejstw: moc, majestat,
wielkość dzieł, Jego działanie (w przyrodzie i dla człowieka), Jego
miłosierdzie i dobroć, wprowadzony najczęściej przez wyrażenia
„bo/ponieważ”.

Gatunki (i ich odmiany) właściwe dla konwencji poetyckiej



Charakter poetycki mają także tzw. wypowiedzi
(zwłaszcza te zapisane w języku hebrajskim, co służyło
przede wszystkim łatwiejszemu ich zapamiętywaniu).
Zaliczamy do nich [przykłady zrobić na zajęciach]:



- modlitwy



- przysłowia



- formuły liczbowe (najczęściej z 3 i 4 oraz 7 i 8)



- sentencje i maksymy parenetyczne i protreptyczne (np.
upomnienia, wskazania)



- błogosławieństwa (w tym makaryzmy) i przekleństwa
(„biada”)



- wyrocznie (w tym: obietnice oraz potępienia z zapowiedzią
kary, uwaga! właściwie większość wyroczni ST jest zapisana
w poezji, choć niektóre teksty zaliczane do wyroczni mają
charakter rytmicznej prozy, zwłaszcza w historiografiach)



- wizje



- apodyktyczne wypowiedzi prawnicze (nakazy i zakazy).

Gatunki (i ich odmiany) właściwe dla konwencji poetyckiej



W NT mamy stosunkowo niewiele materiału
poetyckiego. Utwory, które znajdujemy najczęściej
mają prosty rytm jambiczny lub opierający się na
stopie mieszanej jambu i architrawu. W ramach
poetyckich gatunków NT należy wymienić przede
wszystkim hymny lub poematy hymniczne (tzw. Hymn
o Logosie z prologu J, poemat o kenozie Chrystusa z
Flp, hymn o miłości z 1 Kor), pieśni pochwalne i
dziękczynne (np. tzw. Magnificat i pieśń Zachariasza z
Łk), wizje i proroctwa (głównie w Ap), epistolarne
dziękczynienia i błogosławieństwa (np. 1 Tm 1, 12-
17), których podłożem są hymny liturgiczne i
modlitwy, a z mniejszych form makaryzmy (tzw.
Błogosławieństwa z Kazania na Górze w Mt, „biada”
z Kazania na równinie Łk), maksymy i przysłowia.

Konwencja dramatu a tekst Biblii



Rdzenna kultura starożytnego Izraela nie znała utworów scenicznych – ich
kolebką jest oczywiście starożytna Grecja – ta konwencja literacka z pewnością
znana była na terenach Palestyny, od momentu procesu hellenizacji tych
obszarów, ale nie przyjęła się powszechnie w rodzimej literaturze.



Warto jednak zwrócić uwagę na to, że wiele tekstów biblijnych łatwo adaptować
na potrzeby przedstawienia scenicznego.



Dzisiaj głównie dwa utwory ST rozpatruje się w konwencji rodzaju dramatu: Pnp
oraz Hi.



Księga PNP nosi znamiona dramatu. Może to usprawiedliwiać dość późne
pochodzenie jej ostatecznej formy lub wpływy literatury greckiej, widoczne
najbardziej w nurcie mądrościowym. Utwór powstał ok. V – IV w. przed Chr., po
wieloetapowej wcześniejszej redakcji (niektóre pieśni są bardzo stare) w kręgu
mądrościowym. Składa się pieśni weselno-godowych i erotyków, które układają się w
pewien typ fabuły. Wątki w fabule jednak nie rozbudowują się do jednego punktu
kulminacyjnego, powracają, mają postać falową, brakuje tez właściwego rozwiązania
akcji. Głównymi bohaterami są Oblubieniec i Oblubienica, którzy dialogują ze sobą,
pojawia się także, choć sporadycznie, chór.



Księga Hioba przypomina konwencję dramatu przede wszystkim w swej ogólnej
kompozycji: prozatorski prolog – zawiązanie akcji [scena I], poetyckie dialogi Hioba z
adwersarzami – rozwój akcji, aż do punktu kulminacyjnego – odpowiedzi Boga [scena
II], prozatorski epilog - rozwiązanie akcji [scena III]. Ponieważ także powstała w
kręgu literatury mądrościowej i datowana jest na ok. IV w., to możliwe, ze podlegała
w swym ostatnim procesie redakcyjnym wpływom konwencji dramatycznej.