Gatunki biblijne

Apokalipsa (gr. Apokalypto= ujawnić, objawić sprawy skryte, nieznane)- gatunek literacki występujący zarówno w Starym jak i Nowym Testamencie, upowszechniony w tradycji judaistycznej w II w. p.n.e., w okresie kiedy Izrael doznawał prześladowań ze strony innych narodów. Apokaliptyka starotestamentowa w formie obrazowej i symbolicznej wyrażała wizję ostatecznego triumfu Boga nad wrogami i siłami zła. Wątki apokaliptyczne w Starym Testamencie występują przede wszystkim w Księdze Izajasza (tzw. Wielka apokalipsa), Księdze Daniela, Księdze Joela, a także w tekstach apokryficznych: Księdze Henocha, Księdze Barucha czy Księdze Eliasza.
Apokalipsa nowotestamentowa (jej autorstwo przypisuje się św. Janowi Apostołowi Ewangeliście), w której znajduje się wiele odniesień do apokalips Starego Testamentu, tworzona była w kilku etapach i zawiera zapis wizji mistycznej, jakiej doświadczył autor. Apokalipsa św. Jana jest objawieniem dotyczącym losów Kościoła (oraz całej ludzkości) zarówno w bliższej, współczesnej pierwszym chrześcijanom, jak i uniwersalnej perspektywie eschatologicznej.
Nawiązania i kontynuacje:
Apokaliptyka biblijna wywarła ogromny wpływ na literaturę powszechną- nawiązania do niej można odnaleźć w twórczości najwybitniejszych pisarzy świata. W literaturze polskiej wystarczy wymienić takich poetów, jak: Cz. Miłosz, Z. Herbert, Baczyński, Różewicz czy Borowski.

Apokryf ( gr. apokryphos- ukryty, tajemny, podrobiony)- tekst niepewnego pochodzenia o charakterze religijnym oraz o tajemniczej bądź nie dającej się sprawdzić treści, różniącej się od powszechnie przyjętej w nauczaniu apostolskim, pochodzący zarówno z okresu powstawania ksiąg Starego jak i Nowego Testamentu. W tradycji judeochrześcijańskiej apokryfami nazywa się teksty niewłączone do kanonu Pisma Świętego, czyli zbioru ksiąg Starego i Nowego Testamentu, uznanych przez Kościół katolicki za teksty natchnione.
W Kościele protestanckim księgi te nazywane są apokryfami, zaś zdefiniowane wcześniej- pseudoepigrafami. Do najbardziej znanych apokryfów Starego Testamentu należą: Testament Dwunastu Patriarchów, Księgi Sybilijskie, Księga Henocha i Księga Ezdrasza. Do najgłośniejszych apokryfów Nowego Testamentu należą: Ewangelia wg Hebrajczyków, Ewangelia Tomasza, Protoewangelia Jakuba, Akta, Apokalipsa Piotra.
Nawiązania i kontynuacje:
Pisma te, choć oficjalnie odrzucone przez Kościół, były bardzo popularne wśród pierwszych chrześcijan, stanowiły też natchnienie dla artystów. Motywy apokryficzne takie jak: dzieciństwo Jezusa, wydarzenia towarzyszące zmartwychwstaniu oraz sceny z życia Maryi. Narracja apokryficzna wyrażała się rozmaitych gatunkach literackich. Wśród wielu staropolskich tekstów tego typu największą wartość posiada „Rozmyślanie o żywocie Pana Jezusa” .

Ewangelia (gr. Euangelion = dobra, radosna nowina; słowo dobre, pomyślne)- w literaturze greckiej (np. u Homera) słowo „ewangelia” oznaczało wynagrodzenie posła za wykonanie powierzonego mu zadania, a u Arystofanesa- treść posłannictwa, czyli „dobrej nowiny”. W tradycji judeochrześcijańskiej przez ewangelię rozumie się przede wszystkim głoszenie eschatologicznej wieści zbawczej o Mesjaszu i nadchodzącym Królestwie Bożym. Dopiero w II w. to pierwotne znaczenie zostało rozszerzone i przyjęte powszechnie także w znaczeniu literackim, jako nazwa księgi Nowego Testamentu oraz gatunku literackiego- ewangelii, mówiącej o życiu, słowach i czynach Jezusa Chrystusa, w którym, według chrześcijan, w tajemniczy sposób już tu i teraz realizuje się panowanie Boga na ziemi. W Starym Testamencie elementy ewangeliczne występują zwłaszcza w Księdze Izajasza, proroka głoszącego nadejście Królestwa Bożego.
Jako gatunek literacki cztery kanoniczne ewangelie nowotestamentowe łączą materiał historyczno-faktograficzny z interpretacją i adaptacją wydarzeń z życia Jezusa Chrystusa. Ewangelie nie są jednak zwykłymi kronikami, w których zapisano suche fakty i wydarzenia, ale- co widoczne na poziomie kompozycji tekstu i sposobu interpretowania nauki Chrystusa- pełnią funkcję dzieł o charakterze teologicznym.

Hymn (gr. Hymnos = pieśń pochwalana)- uroczysty i podniosły utwór pochwalny na cześć bóstwa, bohaterskich czynów jednostki, wielkich idei, cenionych powszechnie wartości. Hymny występowały w różnych kręgach kulturowych i związane były zazwyczaj z uroczystościami kultowymi. W Starym Testamencie cechy hymniczne można odnaleźć np. w Psalmach. W Nowym Testamencie występują tzw. „hymny chrystologiczne”, które są świadectwem liturgii oraz pierwotnej, przedliterackiej formy głoszenia Ewangelii wśród pierwszych chrześcijan. Do najpiękniejszych i najbardziej znanych hymnów nowotestamentowych należą: Hymn o Logosie, czyli prolog Ewangelii św. Jana oraz ponadczasowy Hymn o miłości św. Pawła z Pierwszego Listu do Koryntian.
Nawiązania i kontynuacje:
Hymnem jako gatunkiem literackim posługiwali się pisarze polscy we wszystkich epokach historyczno-literackich od średniowiecza po współczesność. Do najbardziej znanych utworów polskiej literatury hymnicznej należą: „Gaude, Mater Polonia” Wincentego z Kielc (średniowiecze), „Czego chcesz od nas Panie” J. Kochanowskiego (renesans), „Hymn do miłości Ojczyzny” Krasickiego (romantyzm), hymn narodowy „Mazurek Dąbrowskiego” J. Wybickiego, „Hymny” Kasprowicza etc.

Lamentacje (hebr. Eka, gr. Threnoi, łac. Tereni = płacze, żale)- gatunek literacki występujący w Starym Testamencie. Składa się z pięciu pieśni o kunsztownej formie literackiej (każda strofa zaczyna się od kolejnej litery alfabetu hebrajskiego). Dzieło powstało po okresie niewoli babilońskiej, miało kilku anonimowych autorów. Tematem przewodnim jest żal nad plagami, jakie dotknęły naród wybrany.
Nawiązania i kontynuacje:
Starotestamentowe lamentacje zainspirowały Kochanowskiego do napisania oryginalnego cyklu Trenów. W tonacji starotestamentowych lamentacji utrzymane są utwory dwóch wielkich reformatorów i profetów doby renesansu i baroku: P. Skargi „Kazania sejmowe" oraz S. Starowolskiego poemat „Lament utrapionej Matki Ojczyzny”. Motyw płaczu nad utraconą ojczyzną stał się popularny w porozbiorowej literaturze polskiej, szczególnie w twórczości romantyków.

List- wypowiedź pisemna skierowana do określonego adresata- osoby prywatnej bądź szerszych gremiów: grup, gmin, wspólnot etc. Forma ta znana była już w najstarszych kulturach i cywilizacjach, które znały pismo. W Nowym Testamencie znajduje się 21 listów kanoniczych. List był pierwotnym gatunkiem i formą przekazywania Ewangelii w pierwszych latach chrześcijaństwa. Listy nowotestamentowe dzielą się na:
-apostolskie (skierowane do kościołów lokalnych zakładanych w dużej mierze przez św. Pawła, który sprawował nad nimi pieczę duchową),
-katolickie (czyli powszechne, skierowane do całego Kościoła)
-pasterskie (pochwała Kościoła jako wspólnoty uprawnionej do przekazywania nauki o Bożym Objawieniu),
Autorem pierwszych 14 listów Nowego Testamentu jest św. Paweł. Jako człowiek wszechstronnie wykształcony, posłużył się hellenistyczną formą kompozycji tekstu oraz rabinacką techniką argumentacji. Natomiast epistolografia pasterska św. Pawła odznaczyła się małym stopniem literackości, gdyż podporządkowana jest celom pragmatycznym, płynącym z obowiązków opiekuna duchowego pierwszych chrześcijan. Charakterystyczne cechy stylu: krótkie zdania, wykrzykniki, pytania retoryczne, zdania urywane, wadliwie od strony składniowej. Najstarszym listem św. Pawła, a zarazem pierwszym tekstem kanonicznym Nowego Testamentu, był Pierwszy List do Tesaloniczan.
Nawiązania i kontynuacje:
Jednym z najbardziej znanych epistolografów był A. Czechow, którego dowcip i widzenie świata widoczne były nie tylko w opowiadaniach. W literaturze polskiej najwybitniejszymi epistolografami byli: Jan III Sobieski, autor słynnych listów do Marysieńki, poeci romantyczni: J. Słowacki, H. Sienkiewicz.

Modlitwa- w tradycji judeochrześcijańskiej forma odnoszenia się człowieka w sposób indywidualny (modlitwa prywatna) bądź zbiorowy (modlitwa liturgiczna) do osobowego Boga, traktowana jako najgłębszy wyraz aktu religijnego. Od strony kompozycyjnej modlitwa składa się zazwyczaj z części chwalebnej, czyli inwokacji do Boga, oraz części błagalnej, czyli prośby wyrażonej najczęściej w formie żalu, lamentacji, skargi. Starotestamentowa Księga Psalmów była zbiorem modlitw Izraela , odmawianych podczas liturgii. W tradycji Kościoła katolickiego już w czasach pierwszych chrześcijan przyjął się zwyczaj gromadzenia wiernych na wspólnej modlitwie, obejmującej śpiewanie pslamów, pieśni oraz czytaniu fragmentów Pisma Świętego. Do pierwszych tekstów przekładanych na polski należały zapewne „Ojcze nasz”, „Zdrowaś Maryjo”, „Wierzę”. Jedna z najważniejszych modlitw chrześcijaństwa, „Modlitwa Pańska” została przekazana ludziom przez samego Chrystusa w tzw. Kazaniu na górze, stanowiącym wykładnię nowej moralności chrześcijańskiej.
Nawiązania i kontynuacje:
Forma modlitwy jako odrębnego gatunku literackiego bardzo często pojawiała się w literaturze polskiej, czego dowodem jest zbiór „Z głębokości. Antologia polskiej modlitwy poetyckiej”. Do gatunku modlitwy nawiązuje także „Modlitwa Pana Cogito, podróżnika”- kontrowersyjny i niepoddający się jednoznacznej interpretacji utwór Z. Herberta.

Pieśń- jeden z najstarszych i najbardziej upowszechnionych gatunków lirycznych, stanowiących pierwotną formę poezji, rozwijającej się jeszcze w okresie przedpiśmiennym. Pieśń to utwór słowno-muzyczny o charakterystycznej budowie (podział na strofy, występowanie paralelizmów zdaniowych i refrenów). Do najpopularniejszych i najdawniejszych odmian gatunkowych należą: pieśni religijne, historyczne, miłosne, biesiadne. W Starym Testamencie, występuje wiele odmian gatunkowych pieśni. W samej tylko Księdze Psalmów pojawiają się hymny, lamentacje i pieśni dziękczynne, zaśw pozostałych księgach: pieśni satyryczne, wojenne, pieśń zwycięstwa, pieśni pogrzebowe i weselne czy pieśń miłosna. Za szczytowe osiągnięcie literackie Starego Testamentu została uznana „Pieśń nad Pieśniami”. Wyraża wizję niezmiennego, oblubieńczego stosunku Boga do ludu wybranego, który nawracając się otrzymuje dar bezgranicznej miłości. Jedną z najbardziej znanych pieśni nowotestamentowych jest pieśń maryjna „Magnificat”, hymn pochwalny zapisany w Ewangelii św. Łukasza.
Nawiązania i kontynuacje:
W polskiej poezji religijnej dużą rolę odgrywały zawsze pieśni związane z kultem Matki Boskiej. Jednym z najstarszych zabytków literatury polskiej jest „Bogurodzica”. Gatunek ten cieszył się dużą popularnością i uprawiali go najwybitniejsi poeci polscy: M. Sęp-Szarzyński, A. Mickiewicz, J. Słowacki, C.K. Norwid, K. Przerwa-Tetmajer.

Przepowiednia (proroctwo, wróżba) - wypowiedź wizyjna dotycząca losów jednostki bądź narodu utrzymana w podniosłym, „natchnionym” i wieszczym tonie, pełna symboliki, którą rozszyfrować potrafili zazwyczaj tylko wtajemniczeni. Zjawisko profetyzmu nasiliło się w Izraelu na skutek prześladowania i niewoli, jakiej doznawał w tym czasie naród wybrany. Przepowiednie głosili prorocy- mężowie przemawiający w imieniu samego Boga-Jahwe: z jego polecenia i namaszczenia. Pierwszym wielkim prorokiem był Mojżesz, inni prorocy Starego Testamentu to Izajasz, Jeremiasz, Ezechiel i Daniel. Przepowiednie przyjmowały formę pouczeń skierowanych do władcy bądź całego ludu i pełniły poczwórną funkcję:
-polityczną (np. podtrzymanie na duchu narodu wybranego w okresie niewoli),
-historiozoficzną, wyjaśniającą sens dziejów, których Panem jest Bóg,
-moralistyczną, ukazującą miłosierdzie Jahwe i sens cierpienia ludzkiego,
-wizjonerską, stanowiącą najczęściej zapowiedź nadchodzącego Mesjasza.
Nawiązania i kontynuacje:
Z profetyczna rolą poety-wieszcza spotykamy się zwłaszcza w epoce romantyzmu. Najbardziej znanym przykładem są wizyjne fragmenty „Dziadów” A. Mickiewicza, a zwłaszcza „Widzenie Księdza Piotra z III cz. „Dziadów”, dotyczące przyszłych losów Polski. Szczególne znaczenie w historii literatury polskiej mają także „Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego”. Wizyjnym charakterem odznaczają się także niektóre utwory J. Słowackiego i Z. Krasińskiego oraz zbiory proroctw politycznych- uznane za profetyczną zapowiedź rozbiorów Polski- „Kazania sejmowe” P. Skargi.

Przypowieść (hebr. Maszal = porównanie, zagadka, alegoria; gr. Parabole, łac. Parabola = zestawienie obok siebie) forma narracyjna o kompozycji fabularnej, oparta na porównaniu, w której świat przedstawiony noszący cechy świata realnego i dobrze znanego odbiorcą, pełni funkcję przekazu metaforycznego, alegorycznego bądź symbolicznego, tworząc przesłanie o charakterze uniwersalnym. W Starym Testamencie forma ta występowała rzadko, w Nowym jest około 40 przypowieści, przybierając najczęściej formę rozbudowanej przenośni alegorycznej. Przypowieści nowotestamentowe tzw. Logia, autentyczne słowa Chrystusa zapamiętane przez uczniów i przekazywane ustnie, podlegały następnie zabiegowi stylizacji dokonywanej przez redaktorów Ewaneglii. Język przypowieści jest plastyczny i obrazowy.
Nawiązania i kontynuacje:
W literaturze polskiej przypowieść występowała jako jedna z podstawowych form średniowiecznej homiletyki kościelnej oraz świeckiej literatury dydaktycznej. Cechy przypowieści noszą także „Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego” A. Mickiewicza, a także wiele utworów C.K. Norwida. W literaturze XX-wiecznej zarówno polskiej jak i obcej pojawiło się wiele wybitnych dzieł narracyjnych o charakterze rozbudowanych, alegorycznych paraboli.

Psalm (gr. Psalmos= dosł. Dźwięk instrumentu strunowego; psalterron= strunowy szarpany instrument muzyczny)- liryczna pieśń modlitewna spokrewniona z odą i hymnem, która jako gatunek literacki po raz pierwszy pojawiła się w Starym Testamencie. Najstarsze pieśni pochodzą z czasów królewskich sprzed niewoli babilońskiej w jaką popadł naród Izraela. Według tradycji autorstwo znacznej części Księgi Psalmów przypisuje się królowi Dawidowi, dwa psalmy miał stworzyć król Salomon, zaś jeden sam Mojżesz. Wyróżniamy psalmy:
-błagalne,
-dziękczynne,
-pochwalne,
-królewskie,
-syjońskie,
-królowania Jahwe
Geniusz Księgi Psalmów uwidacznia się w jej uniwersalnym i ponadczasowym przesłaniu psalmów.
Nawiązania i kontynuacje:
Psalm jako gatunek zyskał sobie szczególną popularność w epoce romantyzmu jako forma służąca wyrażaniu treści patriotycznych i mesjanistycznych np. „Psalmy przyszłości” Z. Krasińskiego, „Chorał” i „Modlitwy biblijne” K. Ujejskiego.

---