Elementy filozofii kosmologii

Andrzej Łukasik

Zakład Ontologii i Teorii Poznania

Instytut Filozofii UMCS

http://bacon.umcs.lublin.pl/~lukasik

www.filozofia.umcs.lublin.pl

Zagadnienie nieskończoności czasowej i przestrzennej Wszechświata

Do lat dwudziestych XX wieku – Wszechświat jest wieczny i niezmienny (statyczny)

Czas i przestrzeń – niezmienna scena, po której poruszają się gwiazdy, planety i wszystkie ciała niebieskie (klasyczny,

Newtonowski obraz świata)

Albert Einstein – z rozwiązań równań ogólnej teorii względności (OTW) wynikało, że Wszechświat rozszerza się lub kurczy

Stała kosmologiczna λ w równaniach OTW (odpychanie grawitacyjne) miała zapewnić rozwiązania dające statyczny

Wszechświat

…później uznał to za „największy błąd życia”

„Dziś wiemy, że nie da się skonstruować statycznego modelu nieskończonego Wszechświata, w którym siła ciążenia jest zawsze

przyciągająca” (Stephen Hawking)

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Zasada kosmologiczna

Ziemia nie zajmuje wyróżnionego miejsca we Wszechświecie

Wszechświat wygląda tak samo niezależnie od kierunku, w którym patrzymy i jest to prawdą niezależnie od punktu, z którego

wykonywane są obserwacje

Prawa fizyki obowiązujące na Ziemi są ważne w całym Wszechświecie

Zasada kosmologiczna dotyczy wielkoskalowej struktury Wszechświata – jest tym lepiej spełniona, im większe obszary

Wszechświata rozważamy

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Kosmologia relatywistyczna

Baza obserwacyjna – astronomia pozagalaktyczna

Rozwiązania równań pola ogólnej teorii względności Einsteina (OTW – 1916, współczesna teoria grawitacji, zastępująca teorię

Newtona)

Konstrukcja modeli kosmologicznych

Aleksander Friedman, 1922: ogólne jednorodne i izotropowe rozwiązanie równań Einsteina opisujące rozszerzanie się

Wszechświata (równanie Friedmana)

Georges Lamaître, 1927: hipoteza pierwotnego atomu – prekursor modelu Wielkiego Wybuchu

www.umcs.filozofia.lublin.pl









T

c

G

R

g

R

4

8

2

1





2

2

2

3

8

a

kc

G

a

a































Ogólna teoria względności (Einstein, 1916) – rozszerzenie STW na układy nieinercjalne, uwzględnienie grawitacji

Ogólna zasada względności: prawa fizyki są lokalnie takie same dla wszystkich (inercjalnych i nieinercjalnych) układów

odniesienia

Zasada równoważności: pole grawitacyjne jest lokalnie równoważne polu bezwładności

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Czasoprzestrzeń i materia

w ogólnej teorii względności

Rozkład mas determinuje geometrię czasoprzestrzeni

(zakrzywienie czasoprzestrzeni)

Pole grawitacyjne zakrzywia tor promieni świetlnych (w obecności mas geometria przestrzeni przestaje być geometrią

Euklidesa)

Pole grawitacyjne spowalnia bieg czasu

www.umcs.filozofia.lublin.pl









T

c

G

R

g

R

4

8

2

1





Ucieczka galaktyk

Edwin Hubble (1929), jedno z największych odkryć naukowych XX w.

Linie widmowe galaktyk są przesunięte w stronę większych długości fal (w stronę czerwieni), w stosunku do tych, które są

obserwowane w laboratorium (przesunięcie ku czerwieni – ang. red shift)

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Efekt Dopplera

Christian Andreas Doppler (1842)

Obserwowalna długość fali (dźwięku lub światła)

zależy od ruchu źródła fal względem obserwatora

Dla źródła spoczywającego:  = cT

Dla źródła oddalającego się prędkością v: T’ = T + vT/c

Długość fali światła emitowanego przez źródło:  = cT

Długość fali światła przybywającego do O: ’= cT’

’/ = T’/T = 1 + v/c

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Prawo Hubble’a

v - prędkość, r – odległość, H0 = 73 km/s/Mpc - stała Hubble’a (1pc = 3,2616 roku świetlnego); 1 Mpc = 106 pc

Uwaga: ucieczka galaktyk a zasada kosmologiczna – galaktyki oddalają się od siebie nawzajem (Ziemia nie jest

wyróżnionym punktem)

www.umcs.filozofia.lublin.pl

r

H

v





0

Teoria Wielkiego Wybuchu

Ok. 13,7 mld lat temu cała materia skupiona była w jednym punkcie (początkowa osobliwość – nieskończenie wielka

temperatura i gęstość materii, zerowe rozmiary)

Na początku był Wielki Wybuch (ang. Big Bang) …

Wszechświat rozszerza się i stygnie – gdy rozmiary Wszechświata rosną dwukrotnie, temperatura spada o połowę

T = 1/H – wiek Wszechświata

„Przed” Wielkim Wybuchem nie było ani czasu ani przestrzeni

George Gamow, Ralph Alpher, Robert Hermann – zastosowanie znanej fizyki do badania wczesnych etapów ewolucji

Wszechświata

1948: Wszechświat powinien być kiedyś bardzo gęsty i wypełniony promieniowaniem o wysokiej temperaturze

Promieniowanie to powinno obecnie mieć temperaturę kilku K – ochłodzone wskutek ekspansji Wszechświata

Wcześniej materia była „nieprzezroczysta” dla fotonów (fotony oddziaływały ze zjonizowanym gazem wodorowo-helowym)

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Mikrofalowe promieniowanie tła

1965 – Arno Penzias i Robert Wilson (Bell Laboratories, New Jersey) – odkrycie mikrofalowego promieniowania o T = 2,7 K

izotropowo wypełniającego Wszechświat (podczas kalibracji anteny radiowej do komunikacji z satelitą Echo)

1978 – Nagroda Nobla

Robert Dicke i jego grupa z Princeton – interpretacja promieniowania mikrofalowego jako pozostałości po Wielkim Wybuchu

Pomiary natężenia promieniowania tła – 1989 satelita COBE (Cosmic Background Explorer)

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Modele Friedmana

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Modele Friedmana

To, który scenariusz odpowiada rzeczywistości zależy od gęstości materii we wszechświecie (10

-29

g/cm

3

– ok. 1 atom H na

m

3

)

Najprawdopodobniej Wszechświat jest płaski (gęstość materii = gęstości krytycznej)

„Gdyby materię pochodzącą ze wszystkich galaktyk i gwiazd rozproszyć równomiernie w dzisiejszym Wszechświecie, to w

każdym metrze sześciennym znalazłby się mniej więcej jeden atom wodoru. Jest to o wiele doskonalsza próżnia, niż

kiedykolwiek mogłaby być wytworzona w ziemskim laboratorium. Nasza przestrzeń jest głównie właśnie — pustą przestrzenią”

(J. Barrow, Początek wszechświata, s. 53).

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Era Plancka

od Wielkiego Wybuchu do czasu Plancka t = 10

-43

s

(era kwantowej grawitacji, kosmologii kwantowej)

Symetria i unifikacja wszystkich oddziaływań (grawitacji, elektromagnetycznych, silnych i słabych jądrowych) – jedno

„superoddziaływanie”

Przy gęstości materii >10

94

g/cm

3

i T = 10

33

K nie obowiązują znane nam prawa fizyki

Potrzebna jest synteza mechaniki kwantowej z ogólną teorią względności – kwantowa teoria grawitacji

Pod koniec ery Plancka, gdy spada gęstość i temperatura, oddzielają się oddziaływania grawitacyjne i zaczynają obowiązywać

znane nam prawa fizyki

www.umcs.filozofia.lublin.pl

„Pomimo swej nazwy, teoria Wielkiego Wybuchu nie dotyczy wcale samego wybuchu. W rzeczywistości jest tylko teorią jego

następstw. Równania tej teorii opisują, w jaki sposób pierwotna kula ognista rozszerzała się, ochładzała i zagęszczała, tworząc

galaktyki, gwiazdy i planety. Samo to jest już ogromnym osiągnięciem. Niemniej standardowa teoria Wielkiego Wybuchu nie

mówi nic o tym, co wybuchło, dlaczego wybuchło ani co działo się przedtem”.

Alan H. Guth, Wszechświat inflacyjny. W poszukiwaniu nowej teorii pochodzenia kosmosu, Warszawa 2000, s. 15

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Era hadronowa

od czasu Plancka t = 10

-43

s do t = 10

-4

s

t = 10

-35

s – oddziela się silne oddziaływanie jądrowe

t = 10

-12

s, T = 10

15

– oddziaływanie elektrosłabe rozpada się na elektromagnetyczne i słabe (odtąd istnieją 4 odrębne

oddziaływania)

t = 10

-6

s, T = 10

13

– z kwarków powstają hadrony (proton, neutron, piony…) i antyhadrony

t = 10

-4

s – anihilacja hadronów w promieniowanie (E = mc

2

)

Pozostaje niewielka nadwyżka hadronów nad antyhadronami (stanowi obecnie całą materię, która wypełnia Wszechświat)

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Inflacja

od t = 10

-35

s do t = 10

-32

s

Gwałtowne (wykładnicze) rozszerzanie się Wszechświata

Alan Guth (1979)

Inflacja wyjaśnia dlaczego jest:

1. płaski (euklidesowy)

2. jednorodny

Przestrzeń Wszechświata powiększyła się 10

30

(lub 10

50

) razy (sto milionów miliardów miliardów razy), czyli tyle ile w ciągu

pozostałej 13,7 mld lat trwającej ewolucji

Obserwowalny Wszechświat – ok. 100 mld lat świetlnych średnicy

Wszechświat (wszystko, co istnieje) może być znacznie większy…

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Era leptonowa

od t = 10

-4

s do t = 10 s

t = 10

-4

s, T = 10

12

K – tworzą się leptony (elektrony, neutrina i ich antycząstki)

Rozpoczyna się nukleosynteza – postają jądra He

Gdy t = 2 s neutrina przestały oddziaływać z resztą materii – powstaje tło neutrinowe (obecnie o. 100 neutrin/cm

3

, T= 2 K)

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Era promienista

t = 10 s do t = 1 mld lat

Elektrony i pozytony anihilują, zamieniając się w promieniowanie elektromagnetyczne

Po ok. 400 000 latach następuje oddzielenie promieniowania od materii (nie oddziałuje już silnie z materią), materia staje się

„przezroczysta” dla promieniowania (obserwowane dziś jako mikrofalowe promieniowanie tła o T = 2,7 K; odkrycie: Penzias i

Wilson, 1965)

T = 10

4

– rekombinacja: powstają pierwsze atomy H (75%) i He (25%)

anihilacja:

cząstka + antycząstka → promieniowanie

e + e+ → 2γ

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Era galaktyczna

od t = 1 mld lat do teraz

Składniki materii = atomy H i He

Pod wpływem przyciągania grawitacyjnego po ok. 400 (może nawet 200) mln lat tworzą się pierwsze gwiazdy i galaktyki

W gwiazdach powstają ciężkie pierwiastki (synteza H w He, w późniejszym etapie ewolucji gwiazdy – następuje przemiana helu

w węgiel, azot, krzem, fosfor i inne pierwiastki istotne m.in. dla ewolucji biologicznej)

„Każdy atom węgla w naszym ciele powstał w gwiazdach”.J. Barrow, Początek Wszechświata, s. 26

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Przyspieszanie ekspansji i ciemna materia

Najnowsze obserwacje: tempo ekspansji Wszechświata wzrasta

Co powoduje przyspieszenie?

Ponowne wprowadzenie stałej kosmologicznej do OTW

Jedynie 5% zawartości Wszechświata stanowi zwykła materia (barionowa)

ok. 95% Wszechświata stanowi ciemna materia i ciemna energia

Ciemna materia (ok. 25%)

MACHO (masywne zwarte obiekty halo galaktycznego – wygasłe gwiazdy: czerwone, brązowe i białe karły, gwiazdy

neutronowe, czarne dziury?

WIMP (słabo oddziałujące masywne cząstki – aksjony, cząstki supersymetryczne)?

Neutrina z niezerową masą spoczynkową?

Ciemna energia (ok. 70%) – nieznany dotąd rodzaj energii odpowiedzialny za przyspieszanie ekspansji Wszechświata

(związana ze stałą kosmologiczną)

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Problem początkowej osobliwości

Według standardowego modelu Wielkiego Wybuchu ewolucja Wszechświata rozpoczęła się od początkowej osobliwości.

W osobliwości załamują się wszystkie znane prawa fizyki - trajektorie czasoprzestrzenne (linie świata) cząstek urywają się (nie

można ich przedłużać nieograniczenie wstecz w czasie), co oznacza że czasoprzestrzeń m a brzeg, co jest „poza brzegiem”

czasoprzestrzeni, nie można stwierdzić żadnymi znanymi obecnie środkami matematycznymi

czas, jak i przestrzeń powstały w Wielkim Wybuchu, na gruncie modelu standardowego nie można w sposób sensowny postawić

pytania, co było „przedtem”.

Czy „cała materia była obecna od samego początku” (zatem istniała wiecznie, chociaż być może w nieznanej nam postaci), czy

był to absolutny początek bytu fizycznego.

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Wielki Wybuch a kreacja

„Kosmologia pozostaje więc neutralna wobec zagadnienia stworzenia świata przez Boga – wynika to z podstawowej zasady,

jaką musi respektować każda dziedzina wiedzy naukowej, to znaczy z zasady naturalizmu metodologicznego. Zgodnie z tą

zasadą, nauka musi wyjaśniać wszechświat samym wszechświatem i nie może w tym wyjaśnianiu odwoływać się do czynników

nadprzyrodzonych”.M. Heller, T. Pabjan, Elementy filozofii przyrody, s. 169-170

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Teoria stanu stacjonarnego

Hermann Bondi, Thomas Gold, Fred Hoyle (1948) – koncepcja usiłująca uniknąć pierwotnej osobliwości (i tezy o absolutnym

początku bytu fizycznego)

Doskonała zasada kosmologiczna: połączenie zasady kosmologicznej i postulatu stacjonarności, zgodnie z którym zarówno

prawa fizyki, jak i wszelkie wielkoskalowe charakterystyki Wszechświata nie zmieniają się w czasie

Hipoteza: w miarę, jak galaktyki oddalają się od siebie, w pustych obszarach powstają stale nowe zbudowane z ciągle tworzonej

materii (ok. 1 cząstki na km

3

na rok; 1 atom wodoru na m

3

na miliard lat)

liczba galaktyk na jednostkę objętości powinna być taka sama zawsze i wszędzie we wszechświecie

Wszechświat jest niezmienny w czasie — zawsze taki sam

Poświęcenie zasady zachowania energii

Odkrycie mikrofalowego promieniowania tła (1965) – falsyfikacja teorii stanu stacjonarnego

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Model oscylującego Wszechświata

Richard C. Tolman

Wszechświat po okresie ekspansji przechodzi do kontrakcji, po której ponownie rozpoczyna się faza ekspansji - i cykl ten trwa w

nieskończoność. Każda faza ewolucji zaczyna się i kończy osobliwością.

W modelu tym Wszechświat jako całość nie ma zatem początku czasowego - trwa nieskończenie długo w czasie i w tym

znaczeniu jest odwieczny i wieczny, chociaż wskutek pojawiania się osobliwości każdy cykl „zaciera” informację na temat cyklu

go poprzedzającego.

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Czas Plancka i długość Plancka

zgodnie z ogólną teorią względności Wszechświat rozpoczął się od początkowej osobliwości, a w osobliwości załamują się

wszystkie znane prawa fizyki.

do najwcześniejszych etapów ewolucji Wszechświata (faza ta określana jest jako era Plancka) nie można stosować „zwykłych”

pojęć czasu i przestrzeni.

czas Plancka

długość Plancka

Poniżej tych wartości pojęcia czasu i przestrzeni przestają mieć fizyczny sens - żaden „zegar” nie może zmierzyć czasu

krótszego niż czas Plancka, podobnie jak żadną „linijką” nie można zmierzyć odległości mniejszej niż odległość Plancka. Poniżej

skali Plancka zatem pojęcia takie, jak „przeszłość”, „teraźniejszość” i „przyszłość”, również tracą sens. Nie można też określić

relacji „przed–po” ani wprowadzić strzałki czasu.

www.umcs.filozofia.lublin.pl

s

c

G

t

P

44

5

10

/





 

s

c

G

t

p

44

5

10









m

c

G

l

p

35

3

10









Model Hartle’a-Hawkinga

Prawa obowiązujące w skali Plancka, powinny być określone przez kwantową teorię grawitacji.

wprowadzenie koncepcji czasu urojonego

Znika różnica między czasem a przestrzenią

początek świata nie ma charakteru osobliwości, w której urywałyby się trajektorie cząstek i przestały obowiązywać prawa fizyki.

poglądowa ilustracja - siatka geograficzna: biegun jest pewnym wyróżnionym punktem, ale nie występuje w nim brzeg

przestrzeni.

„Można powiedzieć: «warunkiem brzegowym dla Wszechświata jest brak brzegów». Taki Wszechświat byłby całkowicie

samowystarczalny i nic z zewnątrz nie mogłoby nań wpływać. Nie mógłby być ani stworzony, ani zniszczony. Mógłby tylko BYĆ”.

Z filozoficznego punktu widzenia model Hartle’a-Hawkinga Wszechświata bez brzegów można zapewne uznać za realizację

modelu eternalistycznego (parmenidesowego) - jest to koncepcja „bezczasowej” czasoprzestrzeni (timeless space-time).

www.umcs.filozofia.lublin.pl

s

c

G

t

P

44

5

10

/





 

Wielki Wybuch jako fluktuacja kwantowej próżni

Zasada nieoznaczoności dla energii i czasu

model chaotycznej inflacji (Andriej Linde): nasz Wszechświat nie jest „wszystkim, co istnieje”, ale tylko jednym z nieskończenie

wielu wszechświatów, powstających z kwantowej próżni w procesach podobnych do Wielkiego Wybuchu

„Wszechświaty w nieskończonej liczbie wyłaniają się z siebie wzajem oraz z bardziej podstawowego substratu, który w pewnym

sensie nazwać można odwiecznym i wiecznym, chociaż każdy z owych wszechświatów ma własną czasoprzestrzeń, ma czasowy

początek i własną ewolucję. Ten właśnie substrat i to, co z niego wyrasta, zasługuje zdaniem Lindego na miano wszechświata

we właściwym sensie tego słowa. Jest on «nieustannie rosnącym fraktalem»”.

Tak rozumiany byt fizyczny jest odwieczny i wieczny, natomiast poszczególne wszechświaty, w których wartości stałych

fizycznych mogą być różne (mogą w nich zatem istnieć inne niż w naszym elementarne składniki materii i panować różne od

znanych nam prawa przyrody), są tylko czasowymi przejawami owego wieloświata (multiverse).

www.umcs.filozofia.lublin.pl

s

c

G

t

P

44

5

10

/





 

2











t

E

2

2mc

E 



Koncepcje wieloświata (Multiverse)

Scenariusz samoreprodukującego się wszechświata Lee Smolin: procesy kolapsu grawitacyjnego, takie jak te, które prowadzą

do powstania czarnych dziur, skutkują powstaniem nowego wszechświata, całkowicie odrębnego od naszego

inne wszechświaty mogą mieć różne wymiary czasoprzestrzeni, różne elementarne składniki materii i różne prawa przyrody

(Many Worlds Interpretation) sformułowana przez Hugh Everetta III w roku 1957. Według Everetta w procesie pomiaru nie

występuje redukcja funkcji falowej, ale realizują się wszystkie zawarte w niej możliwości - każda z nich w innym świecie.

Zatem każde oddziaływanie mające charakter pomiaru prowadzi w sensie dosłownym do rozszczepienia Wszechświata na tyle

gałęzi, ile możliwych stanów zawierała funkcja falowa. Wszechświaty te istnieją dalej całkowicie niezależnie od siebie, we

wszystkich obowiązują te same prawa fizyki, a poszczególne „gałęzie” różnią się od siebie historiami. Zwolennikiem

interpretacji zaproponowanej przez Everetta jest między innymi David Deutsch

www.umcs.filozofia.lublin.pl

s

c

G

t

P

44

5

10

/





 

Zasada antropiczna

Koncepcja wyprowadzająca wnioski dotyczące wszechświata i obowiązujących w nim praw przyrody (B. Carter, 1973)

Stałe fizyczne (i prawa przyrody) nie mogą być dowolne, by istniał człowiek

R. H. Dicke (1961) – aby mógł się pojawić człowiek np. musi istnieć węgiel, który powstał w gwiazdach (życie nie mogło się

pojawić przed powstaniem gwiazd); muszą istnieć gwiazdy, które są źródłem energii (życie nie może istnieć w epoce po

wypaleniu się gwiazd…)

Słaba zasada antropiczna – obserwujemy wszechświat takie a nie inny i w takiej a nie innej epoce, ponieważ w innych

epokach nie moglibyśmy istnieć

Mocna zasada antropiczna – wszechświat musi być taki, aby dopuszczał w pewnym etapie istnienie rozumnych

obserwatorów (czy Wszechświat został „zaprojektowany”?)

www.umcs.filozofia.lublin.pl

s

c

G

t

P

44

5

10

/





 

Wszechświat w liczbach

wiek Wszechświata — 13,7 mld lat

Układ Słoneczny i Ziemia — 4,6 mld lat

najstarsze skamieniałe bakterie — 3 mld lat

dinozaury — 230 mln lat temu

Droga Mleczna — dysk o średnicy 80 000 i grubości 6000 lat świetlnych, M = 100 miliardów Ms

Układ Słoneczny — ok. 30 000 lat świetlnych od centrum, dysk wiruje 250 km/s

Najbliższa gwiazda — Proxima Centauri — 4 lata świetlne

Słońce jest przeciętną gwiazdą na brzegu jednego z ramion galaktyki spiralnej ok. 35 000 lat świetlnych o jej centrum.

www.umcs.filozofia.lublin.pl

s

c

G

t

P

44

5

10

/





 

Stała kosmologiczna

2000 r. – odkrycie, że galaktyki oddalają się coraz szybciej

Niezgodność z Modelami Friedmanna

Hipoteza: stała kosmologiczna (którą Einstein wprowadził do swoich równań i uznał za „największy błąd w życiu”) ma niezerową

wartość, co oznacza wprowadzenie grawitacyjnego odpychania się galaktyk na wielkich odległościach

www.umcs.filozofia.lublin.pl

s

c

G

t

P

44

5

10

/





 

Nierozwiązane problemy kosmologii

„zwykła materia” (czyli ta, którą opisuje model standardowy) to jedynie ok. 4% zawartości Wszechświata

ok. 23% zawartości Wszechświata - ciemna materia (materia, która nie emituje promieniowania elektromagnetycznego)

hipotetyczne subatomowe cząstki, zwane aksjonami

ząstki supersymetryczne

neutrina.

Według innych hipotez:

duże obiekty zwane MACHO (massive compact halo objects) – ciała wielkości co najmniej Jowisza, które nie są jednak

wystarczająco masywne, aby stać się gwiazdami i nie emitują promieniowania elektromagnetycznego

czarne dziury.

Problem antymaterii: podczas Wielkiego Wybuchu materia i antymateria były produkowane w takiej samej ilości.

Dlaczego Wszechświat składa się niemal wyłącznie z materii?

www.umcs.filozofia.lublin.pl

s

c

G

t

P

44

5

10

/





 

Pytania kontrolne

1.

Co to jest zasada kosmologiczna?

2.

Na czym polega zakrzywienie czasoprzestrzeni?

3.

Na czym polega ucieczka galaktyk?

4.

Co to jest efekt Dopplera i przesunięcie ku czerwieni?

5.

Sformułuj prawo Hubble’a.

6.

Co to jest mikrofalowe promieniowanie tła?

7.

Opisz główne etapy ewolucji Wszechświata według teorii Wielkiego Wybuchu.

8.

Co to jest początkowa osobliwość i jakie filozoficzne problemy są z nią związane?

9.

Przedstaw podstawowe założenia modelu stanu stacjonarnego.

10.

Co to są modele Friedmana?

11.

Co to jest wieloświat?

12.

Sformułuj zasadę antropiczną (wersja mocna i słaba).

13.

Co to jest stała kosmologiczna.

14.

Przedstaw główne hipotezy na temat ciemnej energii i ciemnej materii.

15.

Na czym polega problem antymaterii?

www.umcs.filozofia.lublin.pl

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Literatura

S. Hawking, Krótka historia czasu. Od Wielkiego Wybuchu do czarnych dziur

S. Weinberg, Pierwsze trzy minuty

J. D. Barrow, Początek Wszechświata

P. Davies, Ostatnie trzy minuty

A. Liddle, Wprowadzenie do kosmologii współczesnej

L. M. Krauss, Fizyka podróży międzygwiezdnych

J. Such, M. Szczęśniak, A. Szczuciński, Filozofia kosmologii

A. Guth, Wszechświat inflacyjny