Budowa zdań
w języku
polskim

Opracowali:
Janczarczyk Tomasz
Mandziuk Tomasz
Przestacki Tomasz

Pojęcie zdania

Zdanie (łac. sententia) – w językoznawstwie termin
ten oznacza wypowiedzenie, służące do
zakomunikowania jakiejś treści.

O zdaniu jest mowa wtedy, gdy jest w nim
orzeczenie, czyli czasownik w formie osobowej.
Zdanie nie musi zawierać podmiotu.

Jeśli orzeczenie nie występuje, wtedy jest to
równoważnik zdania.

Zdanie - przykłady



Poszedłem.



Michał ma psa.



Świtało.



Pada.

Równoważnik zdania
-przykłady



Co jeszcze?



Witaj, Michale!



Tylko spokojnie!

Podział zdań

Podział zdań przykłady



Oznajmujące – Jestem zmęczony.



Pytające – Czy jesteś zmęczony?



Rozkazujące – Zrób to w końcu!

Części zdania

Części zdania



Przydawka:



Określenie rzeczownika



wyrażona przymiotnikiem, liczebnikiem, rzeczownik
iem, wyrażeniem przyimkowym



Jaki? Jaka? Jakie? Który? Która? Które? Czyj?
Czyja? Czyje? Ile? Czego? Z czego?



Dopełnienie:



Określenie czasownika



Wyrażone rzeczownikiem, wyrażeniem
przyimkowym



Kogo? Czego? Komu? Czemu? Co? Z kim? Z
czym? O kim? O czym?

Części zdania



Okolicznik:



Określenie czasownika



Wyrażony przysłówkiem, wyrażeniem przyimkowym



Jak? Gdzie? Kiedy? Skąd? Dokąd? Którędy? Dlaczego? Jak
długo? Z jakiego powodu?



Podmiot:



Określenie rzeczownika



Wyrażony rzeczownikiem w mianowniku



Kto? Co?



Orzeczenie:



Określenie podmiotu



Wyrażone osobową formą czasownika



Co robi? Co się z nim dzieje? W jakim stanie się znajduje?
Gdzie jest?

Pojęcie szyku zdania

Szyk wyrazów – układ wyrazów w
zdaniu, czyli ich usytuowanie względem
siebie w perspektywie czasowej (w
mowie) lub przestrzennej (w piśmie).

Szyk wyrazów jest bezpośrednim
następstwem linearności każdego języka
naturalnego.

Przykład

W języku polskim można dowolnie w zdaniu Jan kocha
Marię można dowolnie przestawiać słowa, bez zmiany
znaczenia:

1.

Jan Marię kocha.

2.

Kocha Jan Marię.

3.

Kocha Marię Jan.

4.

Marię Jan kocha.

5.

Marię kocha Jan.

Dla porównania w j. ang. Jest tylko jeden możliwy wariant:
John loves Mary.

Szyk zdania – cd.

Mimo to istnieje pewien preferowany
układ wyrazów w zdaniu:

Jan – kocha – Marię.

podmiot – orzeczenie - dopełnienie

Szyk – cd.

Szyk ma wpływ w znaczeniu zdania i
poszczególnych wyrazów:



Tylko Jan nam to powie (nikt inny)



Jan tylko nam to powie (nikomu innemu)



Jan nam tylko to powie (nic innego)



Jan nam to tylko powie (ale niczego
innego nie zrobi).

Zdania złożone

Zdania

złożone

Zdania

podrzędnie

złożone

Zdania

współrzędni

e złożone

Zdania podrzędnie złożone

Zdanie podrzędnie złożone –
zdanie złożone z wielu zdań składowych, w
którym jedno z nich (zdanie podrzędne)
wynika z drugiego (zdania nadrzędnego) i
zastosowane samodzielnie nie zachowuje
sensu.

Zdania składowe oddziela się przecinkiem.

Zdania podrzędnie złożone
-przykłady



Okazało się, że pisały o tym wszystkie
gazety.



Nie mów, kiedy cię nie poproszą.



Żołnierze wyruszyli, by walczyć na
wojnie.

Zdania podrzędnie złożone -
wykres

Zdania współrzędnie złożone

W zdaniu złożonym
współrzędnie zdania składowe nie
określają się wzajemnie. Jedno zdanie
składowe nie wynika z treści drugiego i
może istnieć osobno.

Zdania współrzędnie złożone -
przykłady



Zuzia jest zdolna i uczy się dobrze.



Odwiedzę kolegów albo pójdę na spacer.



Andrzej jest pilny, więc w szkole ma
dobre oceny.



Ciągle dzwonią, czyli chcą to szybko
załatwić.

Zdania współrzędnie złożone -
wykres

Ciekawostki



Dopełnienie może być:

bliższe - określenie, które staje się podmiotem przy zmianie orzeczenia ze
strony czynnej na bierną, np.:

Mama ugotowała zupę. (strona czynna)

Zupa została ugotowana przez mamę. (strona bierna)

dalsze - określenie, które nie staje się podmiotem przy zmianie ze strony
czynnej na bierną. Strona czynna nie ma możliwości przekształcenia się na
stronę bierną, np.:

Do szkoły jeżdżę rowerem.

Witek pojechał na wycieczkę.

O czasownikach

czasowniki przechodnie - występują
zarówno w stronie czynnej jak i biernej,
np. maluje - jest namalowany

czasowniki nieprzechodnie - występują
w stronie czynnej, ale nie można ich
zamienić na stronę bierną, np. jadę

Ranking gaf

1.

coś pisze zamiast coś jest napisane,

2.

poszłem (doszłem, weszłem, zeszłem itp.)

zamiast poszedłem (doszedłem, wszedłem, zszedłemitp.),

3.

wymowa [włanczać], [wyłanczać] zamiast [włączać], [wyłączać],

4.

wziąść zamiast wziąć,

5.

proszę panią zamiast proszę pani,

6.

wymowa [rozumię] zamiast [rozumiem],

7.

jakiś zamiast jakichś,

Ranking gaf cd.

1.

odnośnie czegoś zamiast odnośnie do czegoś,

2.

na dworzu zamiast na dworze,

3.

adres zamieszkania zamiast adres lub miejsce zamieszkania.

4.

orginalny

 zamiast oryginalny,

5.

w cudzysłowiu zamiast w cudzysłowie,

6.

pisać coś z małej/dużej litery  zamiast małą/wielką literą lub od

małej/wielkiej litery

7.

czy powszechne wręcz pełnić rolę (zamiast grać/odgrywać rolę,

ale pełnić funkcję).