Czynniki demograficzne
a polityki publiczne
Polityka ludnościowa

dr Marek Chrzanowski

Teorie ludnościowe



Drugie przejście demograficzne - Demograf

holenderski Dirk van de Kaa uważa, że w krajach

wysoko rozwiniętych gospodarczo nastąpiło

drugie przejście demograficzne.

Charakterystyczną cechą drugiego przejścia

demograficznego jest spadek płodności poniżej

poziomu gwarantującego ciągłą zastępowalność

pokoleń.



W modelu drugiego przejścia demograficznego

zmniejszanie się dzietności, przy bardzo niskim

poziomie umieralności, przypisywane jest

dążeniu obojga rodziców do osiągnięcia własnych

źródeł dochodów z pracy oraz odpowiedniego

wykształcenia i zadowolenia z życia.



Doniosłą rolę zaczynają odgrywać motywacje do

stałego podnoszenia poziomu życia rodzinnego.

Teorie ludnościowe



Teoria ekonomicznej dzietności -

sformułował Becker opierając się na

założeniach Leibensteina. Punktem

wyjścia było założenie, że w

społeczeństwie rozwiniętym ekonomicznie

korzyści z posiadania dzieci są równe zero.

Pod względem ekonomicznym dziecko

stanowi dla rodziców obciążenie a nie

źródło dochodów. Becker przyjął, że dzieci

są źródłem korzyści psychicznej dla

rodziców i nie przysparzają im dochodu

pieniężnego ani nie stanowią

zabezpieczenia na starość.

Teorie ludnościowe

Dzieci spełniają taka samą rolę jak dobra
luksusowe. Użyteczności dzieci można
porównywać z użytecznościami innych
dóbr za pomocą krzywych obojętności.
Kształt tych krzywych jest określany przez
gusty rodziców, które mogą być
zdeterminowane przez religię, rasę, wiek
rodziców, wykształcenie. Rodzina musi
decydować ile chce mieć dzieci ile chce na
nie wydać.

Teorie ludnościowe

Dzieci, na które poniesiono większe
wydatki, nazywa Becker dziećmi wyższej
jakości (nie są moralnie lepsze).

Przy wyższych poziomach dochodu
rodziny powinny mieć więcej dzieci i
więcej na nie wydawać. Aktualna
dzietność zależy w ujęciu jakościowym i
ilościowym od dochodów rodziny, kosztów
wychowania dziecka, gustów, wiedzy
antykoncepcyjnej, niepewności.

Analiza procesu reprodukcji
ludności

Płodność



Jest to natężenie urodzeń w badanej

populacji kobiet będących w wieku

rozrodczym,



Miernikiem płodności jest współczynnik

płodności wyrażający stosunek liczby

urodzeń żywych w danym okresie do

liczby kobiet w badanej zbiorowości

będących w wieku rozrodczym,



W praktyce statystycznej przyjmuje się, że

kobiety wchodzą w wiek rozrodczy po

ukończeniu 15 lat i trwa on do ukończenia

49 lat,

Analiza procesu reprodukcji
ludności



Ogólny współczynnik płodności

gdzie:

Ut– liczba urodzeń w okresie t,
K..–stan liczebny kobiet w wieku 15-49 w połowie
badanego okresu lub średnia liczba kobiet w
wieku 15-49 w okresie t
C– stała (100 lub 1000)

C

K

U

W

t

p





 49

15

Współczynnik płodności

Analiza procesu reprodukcji
ludności



Urodzenia charakteryzują się
sezonowością; istnieją pewne maksima
urodzeń. Dokonano podziału na 5 grup:

Północna Europa

Maksimum urodzeń przypada na
kwiecień i maj

Zachodnia i środkowa
Europa

Maksimum urodzeń przypada na

luty i kwiecień

Południowa Europa

Maksimum urodzeń przypada na

styczeń i luty

Ameryka Łacińska

Maksimum urodzeń przypada na
grudzień i styczeń

Bliski i Daleki
Wschód oraz Azja

Maksimum urodzeń przypada na
październik i listopad

Polska

Maksimum urodzeń przypada na
lipiec

Analiza procesu reprodukcji
ludności



Syntetyczne miary reprodukcji
ludności



Pozwalają one ocenić tempo wzrostu
ludności ogółem, liczby ludności w
określonych grupach oraz wielkość
potencjału demograficznego,



Współczynnik przyrostu
naturalnego

Gdzie – Ut – liczba urodzeń w badanym okresie, Zt
– liczba zgonów w badanym okresie, L – średnia
liczba ludności lub liczba ludności w połowie
badanego okresu, C –stała (1000)

C

L

Z

U

W

t

t

n

p







.

.

Analiza procesu reprodukcji
ludności



W większości krajów gospodarczo
rozwiniętych wartość współczynnika
przyrostu naturalnego waha się od 0-
5‰, a w krajach rozwiniętych słabo
od 15-30‰

Przyrost naturalny (szacunki
na rok 2011)

Analiza procesu reprodukcji
ludności



Współczynnik dynamiki
demograficznej

Ut– liczba urodzeń w badanym okresie t,
Zt– liczba zgonów w badanym okresie t,
C– stała (1, 100 lub 1000)

gdzie:

C

Z

U

W

t

t

d





Analiza procesu reprodukcji
ludności



Współczynnik dynamiki

demograficznej może przyjmować

wartości:

Roczna liczba urodzeń nie kompensuje
rocznej liczby zgonów (liczba ludności

badanej populacji maleje)
Gdy roczna liczba urodzeń = roczna
liczba zgonów (liczba ludności badanej
populacji nie ulega zmianie)
Gdy urodzenia nie tylko kompensują

roczną liczbę zgonów, lecz także daje
określoną nadwyżkę liczby urodzeń nad
liczbą zgonów (mamy do czynienia z

zamierzoną reprodukcją ludności)

1

0





d

W

1



d

W

1



d

W

Analiza procesu reprodukcji
ludności



Współczynniki dzietności



Dzietność-rozumiemy przez nią ogólnie
liczbę dzieci w rodzinie. W demografii
wyróżnia się 3 kategorie dzietności:



Dzietność deklarowaną

▪

Dzietność idealna-modelowa – jest to liczba dzieci,
którą zdaniem respondentki powinna posiadać
przeciętna rodzina,

▪

Dzietność planowana-jest to liczba dzieci określana w
okresie wstępowania w związek małżeński, którą
kobieta pragnęłaby urodzić,

Analiza procesu reprodukcji
ludności

▪

Dzietność pożądana-jest to liczba dzieci określana w
momencie badania, jaką małżeństwo jeszcze pragnie,

▪

Dzietność właściwa dla aktualnych warunków
życiowych(w Polsce jest obecnie znacznie niższa od
prawdziwej),



Dzietność rzeczywista

▪

liczba dzieci żywo urodzonych, liczba dzieci żyjących i
liczba dzieci utrzymywanych(dzietność ekonomiczna),



Dzietność rzeczywisto–deklaratywna

▪

Dzietność oczekiwana brutto-liczba dzieci żywo
urodzonych powiększona o liczbę dzieci jeszcze
pożądanych,

▪

Dzietność oczekiwana netto-liczba dzieci żyjących
powiększona o liczbę dzieci jeszcze pożądanych.

Analiza procesu reprodukcji
ludności



Współczynnik dzietności ogólnej - jest
sumą rocznych współczynników płodności
dla kolejnych roczników wieku od 15 do 49
ukończonych lat, wyraża on przeciętną
liczbę dzieci urodzoną przez kobietę w
ciągu całego okresu rozrodczego, przy
stałym poziomie cząstkowych
współczynników płodności z danego roku
kalendarzowego.



Ogólny współczynnik dzietności można obliczyć
za pomocą następującej formuły:

Analiza procesu reprodukcji
ludności

gdzie:

- cząstkowe współczynniki płodności
dla poszczególnych roczników

 







49

15

x

x

pł

dz

W

W

 

x

pł

W

Wskaźnik dzietności



   7–8 children



   6–7 children



   5–6 children



   4–5 children



   3–4 children



   2–3 children



   1–2 children



   0–1 children

Dane: Szacunki na rok 2012 World FactBook (CIA

)

Analiza procesu reprodukcji
ludności



Współczynnik reprodukcji brutto

– jest on miarą charakteryzującą

aktualną płodność za pomocą

średniej liczby żywo urodzonych

dzieci płci żeńskiej, przypadających

na jedną kobietę w wieku

rozrodczym. Jest on iloczynem

ogólnego współczynnika dzietności i

współczynnika wyrażającego

częstość rodzenia dziewcząt.



Obliczamy go za pomocą następującej

formuły:

Analiza procesu reprodukcji
ludności

gdzie:

Uż – urodzenia żeńskie,
Uog – urodzenia ogółem













49

15

)

(

x

x

pł

og

ż

dz

og

ż

rb

W

U

U

W

U

U

W

Analiza procesu reprodukcji
ludności



Współczynnik reprodukcji netto –
charakteryzuje on aktualną płodność i
umieralność, wyrażając średnią liczbę
żywo urodzonych dzieci płci żeńskiej, które
dożyją wieku swych matek,
przypadających na jedną kobietę w wieku
rozrodczym, przy założeniu niezmiennego
aktualnego poziomu płodności i
umieralności zgodnego z tablicami
płodności i umieralności.



Można go obliczyć przy pomocy następującej
formuły:

Analiza procesu reprodukcji
ludności

gdzie:

Lx – liczba kobiet dożywająca wieku x,
Lo – liczba kobiet dożywająca wieku 0.

 























49

15

0

x

x

x

pl

og

ż

rn

L

L

W

U

U

W

Analiza procesu reprodukcji
ludności



Jeżeli współczynnik reprodukcji netto jest większy

od 1, oznacza to, że przy wzorcach umieralności i

płodności utrzymujących się w przyszłości na

poziomie wyjściowym, liczba ludności będzie

wzrastała,



Jeżeli współczynnik reprodukcji netto jest

mniejszy od 1 przez dłuższy czas to liczba

ludności w przyszłości będzie malała,



Gdy współczynnik równa się 1 wówczas liczba

ludności nie ulegnie zmianie.



Współczynnik reprodukcji netto informuje, w

jakim stopniu obecna generacja matek zostanie

w przyszłości zastąpiona przez nową generację

matek w warunkach niezmiennej płodności i

umieralności.

Współczynnik
reprodukcji netto

Polityka ludnościowa



Przez politykę ludnościową należy rozumieć
oddziaływanie państwa za pomocą
odpowiednich bodźców na kształtowanie się
stosunków ludnościowych w celu osiągnięcia
założonej liczby oraz (lub) struktury ludności
według płci i wieku, a także (lub) założonego
tempa wzrostu (dodatniego lub ujemnego) i
rozmieszczenia terytorialnego.

(J.Z.Holzer)

Polityka ludnościowa

Definicja przyjęta przez consensus na konferencji

ludnościowej zwołanej przez ONZ w 1994 r. w
Kairze, w której uczestniczyło ponad 180 krajów.

“Celem programów planowania rodziny musi być

umożliwienie parom małżeńskim i poszczególnym
osobom decydowanie w sposób wolny i odpowiedzialny
o liczbie i czasie powoływania do życia dzieci oraz
umożliwienie dostępu do informacji i środków dla
uzyskania tego, jak i zapewnienia świadomych
wyborów i uczynienia dostępu do pełnego zakresu
bezpiecznych i efektywnych metod.”

Polityka ludnościowa



Wyróżniamy dwie kategorie polityki
ludnościowej:



Polityka odpowiadająca
zapotrzebowaniu ludności – chodzi tu
o skutki wynikające z istniejącej
struktury ludności według płci i wieku,
polityka ludnościowa tej kategorii jest
polityką społeczno-ekonomiczną
wymuszaną przez procesy i struktury
demograficzne.

Polityka ludnościowa



Polityka kształtująca procesy
ludnościowe – działania zmierzają do
kształtowania procesu płodności,
umieralności i ruchów migracyjnych.
Zakres tej polityki dotyczy działań
związanych ze świadomym planowaniem
wielkości rodziny jak i programów
zmierzających do obniżenia poziomu
umieralności.

Polityka ludnościowa



W polityce ludnościowej można
wyróżnić dwa przeciwstawne
kierunki działania:



Politykę pronatalistyczną – zmierza ona
do zachowania lub podniesienia
istniejącego poziomu dzietności,



Politykę antynatalistyczna zmierza ona
do obniżenia poziomu dzietności.

Podstawowe teorie
demografii

Nurt normatywny



Populacjonizm



Antypopulacjonizm



Teoria optimum zaludnienia

Populacjonizm



Duży wpływ na rozwój tego kierunku miała wiara- większość
religii opowiada się za wysoką prokreacją i liczną populacją
(zwiększenie liczby wyznawców)



Rozwinął się najwcześniej, była to wpływowa doktryna już w
dawnych czasach



Populacjonizm w czasach nowożytnych zapoczątkował Bodin
(16. wiek) i merkantyliści (16. i 17. wiek)- ludność jako źródło
bogactwa i siły państwa; od liczby ludności zależy wprost
wielkość podatków i potęga militarna



Efekty skali związane z systematycznym wzrostem
demograficznym, np. wzrost obrotów handlowych



Nurt popularny wśród pisarzy i myślicieli, a także
przedstawicieli socjalizmu utopijnego (18 i 19 wiek)-
odpowiednio liczna ludność wspomaga porządek społeczny
(postęp, równość i sprawiedliwość)

Populacjonizm



odnowienie zainteresowania tym nurtem w okresie międzywojennym
(Harrod, Keynes)- zaniepokojenie słabnącym popytem konsumpcyjnym i
inwestycyjnym; problem stagnacji w gospodarce kapitalistycznej =>
postulaty odwrócenia tendencji spadkowej przyrostu naturalnego w
Europie Zachodniej



Negatywne skutki spadku rozrodczości wg Harroda:



słabnie innowacyjność i postęp techniczny (bo mniejszy dopływ młodych
roczników)



wzrost obciążeń ekonomicznych społeczeństwa w związku z jego starzeniem się



maleje mobilność terytorialna => gorsza alokacja zasobów pracy => wzrost
bezrobocia



marnotrawstwo stworzonej wcześniej infrastruktury



nawet wzrost dochodów nie powstrzymuje spadku popytu konsumpcyjnego,
ponieważ niedostateczny wzrost liczby ludności ogranicza konsumpcję dóbr
pierwszej potrzeby, słabo reagującą na zmiany dochodów



niedostateczny popyt na nowe inwestycje



WNIOSEK: postulat pobudzenia przyrostu demograficznego

Populacjonizm



Gini: wzrost liczby ludności => wzrost gęstości zaludnienia
=> presja, której efektem jest intensyfikacja produkcji rolnej i
reformowanie własności ziemi, pobudzenie zapobiegliwości i
wzrost stopy oszczędzania => wzrost PKB na jednego
mieszkańca



Simon: dodatni wpływ wzrostu ludności na rozwój
gospodarczy, sprzyja też innowacjom; koncepcja: przyrost
liczby ludności => wzrost popytu na żywność => zmiany
technik produkcji, zastosowanie wynalazków => wzrost
produkcji rolnej => większy popyt na pracę => rośnie
produkcja żywności, co może być przyczyną dalszego
przyrostu demograficznego itd.



Braudel: presja związana z przyspieszeniem wzrostu ludności
powoduje eksploracje nieznanych dotąd obszarów i
innowacyjność

Antypopulacjonizm



Prąd myślowy przeciwstawny
populacjonizmowi, wskazujący na
niekorzystne strony wzrostu ludności i
zalecający jego zahamowanie



Wiązany głownie z nazwiskiem Malthusa



Boter (16 wiek)- dowodził, że zdolność
rozrodcza człowieka jest stała i gdyby nie
było przeszkód wzrost ludności byłby
nieskończony; sugerował iż jest
potrzebne ograniczenia tego wzrostu

Antypopulacjonizm



Bacon i Machiavelli (17 wiek)- jeśli liczba ludności wzrasta bez końca to
musi przekroczyć zdolność Ziemi do utrzymania jej, zbliżanie się do tego
pułapu nieuchronnie wywoła wojny i zarazy



Hale: istnieją 2 przeciwstawne siły- siła tworzenia oznacza wzrost ludności
w postępie geometrycznym i siła rozkładu (redukcji)- plagi, choroby
epidemiczne, pożogi, pożary, powodzie, głód, wojny



1798- Malthus „Traktat o prawie ludności”: prawo malejącej
produkcyjności Ziemi i prawo wzrostu ludności w postępie geometrycznym
(w sytuacji braku wszelkich ograniczeń wzrostu); WNIOSEK: postulat
ograniczania praw do tworzenia rodziny przez osoby ubogie i odmawianie
im pomocy (pracy i żywności)



Odrodzenie nurtu po II wojnie światowej; eksplozja ludnościowa w krajach
mniej rozwiniętych => pojawiały się publikacje rysujące wizję zagłady
cywilizacyjnej i biologicznej



1972 „Granice wzrostu” (raport dla Klubu Rzymskiego): zbliżająca się
katastrofa ludzkości, bo: wyczerpanie się nieodnawialnych surowców, brak
ziemi uprawnej, zniszczenie środowiska przyrodniczego (powodem tych
zjawisk był nadmiar ludności)

Teoria optimum zaludnienia



Skoro istnieje stan przeludnienia i
niedoludnienia to musi też istnieć
stan optymalny



Optimum ludności- gdy jest
najkorzystniejsza relacja między
stanem ludności a wielkością
zasobów naturalnych



Rozwój koncepcji w końcu 19 wieku