Podstawy 

teorii 

intensyfikacji

w rolnictwie

Prof. dr hab. 
Wiesław Musiał

1

Wykład 6

P-2012

Rozróżnia się dwa zasadnicze 
sposoby zwiększania produkcji 
rolnej

Ekstensywny – rozszerzanie 
powierzchni upraw bez 
zwiększania nakładów 
jednostkowych – produkcja 
niskonakładowa

Intensywny – zwiększanie 
nakładów na jednostkę 
powierzchni

A

B

2

3

Rolnictwo tzw. konwencjonalne 
(system konwencjonalny) ze 
względu na poziom intensywności 
nakładów ponoszonych na 
produkcję dzieli się na:

 Ekstensywne (niskonakładowe)
 Intensywne (średnie nakłady 

środków plonotwórczych)

 Intensywne (wysoko nakładowe)

4

Drugi system rolnictwa tj. 
rolnictwa ekologicznego oparty 
jest o oszczędne operowanie 
nakładami na produkcję 
zwłaszcza nakładami kapitału.

Składają się na niego 
gospodarstwa produkujące wg 
specjalnych wymogów 
technologicznych i dzielą się na:

 biodynamiczne
 organiczno-

biologiczne, 

 biologiczne, 
 weganiczne …

Teoria intensywności produkcji 
odpowiada na pytanie jak 
produkować?
tj.:

Zasada racjonalności 

gospodarowania

→ w jakiej ilości wydatkować 

nakłady

→ w jakich proporcjach je 

zastosować aby osiągnąć 
maksymalny efekt przy 
danych nakładach

→ jak minimalizować nakłady 

na daną – (zaplanowaną 
produkcję)

5

Należy odróżnić i rozgraniczyć 
pojęcie intensywności i 
racjonalności produkcji rolniczej

 nie można racjonalności 

gospodarowania mierzyć jej 
intensywnością

 racjonalność techniczna i 

ekonomiczna może być osiągnięta 
przy różnych poziomach 
intensywności 

 zarówno gospodarstwo intensywne 

jak też i ekstensywne może być 
ekonomicznie racjonalne

6

1.Intensywność 

produkcji

Rozumie się przez to pojęcie 
poziom nakładów pracy żywej i 
uprzedmiotowionej (kapitału 
obrotowego) ponoszonych w 
przeliczeniu na jednostkę 
powierzchni użytkowanej 
rolniczo (na 1 ha UR).

Nakłady muszą tu być 
ponoszone w sposób celowy i 
racjonalny

7

Wyróżnia się 
intensywność 
typu:

 Pracochłonnego
 
Kapitałochłonnego 

Rozróżnienie to opiera się o 
relacje czynnika ziemi i kapitału 
do czynnika pracy.
Mogą tu wystąpić relację:

A. Zasobności w ziemie 

(stosunek zasobów ziemi 
do pracy)

B. Uzbrojenia pracy (stosunek 

zasobów kapitału do pracy) 

8

Oceniane relacje A i B w skali 
dwustopniowej 1 dużo, 0,1 mało 
zasobów dają cztery kombinacje:

A

B

zasobowość w 

ziemie

uzbrojenie 

kapitału

Po

zio

m

I

1

0,1

II

1

1

III

0,1

1

IV

0,1

0,1

9

Intensywność produkcji mierzy 
więc poziom nakładów 
poniesionych na produkcję rolną

nakłady te (najczęściej) odnoszone są 
do czynnika ziemi lub sztuki inwentarza

Wyróżnia się tu produkcję:

 intensywną: opartą o technologie 

pracochłonne np. 2000 godz./1ha uprawy 
truskawek, poziomek itp.

 intensywna opartą o duże nakłady 

kapitałowe np. 12000 zł nakładów 
kapitału na 1 ha uprawa sadowniczych 
(sad łanowy – bardzo gęsty) 

10

Intensywność produkcji ocenia 
się zwykle sumując nakłady 
kapitałowe i nakłady pracy 
żywej (wycenione wartościowo) i 
odnosząc te nakłady do 
jednostki powierzchni (lub 
sztuki, SD)

)

(

)

(

szt

ha

Pow

K

P

I

prod









P – nakłady pracy (w 
zł.)
K – nakłady kapitału (w 
zł.)

11

W produkcji zwierzęcej 
intensywność produkcji ocenia się 
na podstawie nakładów kapitału 
obrotowego ponoszonych na 
sztukę inwentarza np. 1SD/rok

Za gospodarstwo intensywne 
uznaje się taki podmiot, w 
którym poziom nakładów na 1 
ha UR jest większy od 
przeciętnego.

12

Są to cztery podstawowe formy 
organizacji produkcji spotykane w 
rolnictwie światowym

A.Rolnictwo ekstensywne – 

techniczne nieuzbrojone i 
nierozwinięte (kraje Afryki i 
Ameryki Południowej) Rosja, Ukraina

B. Rolnictwo ekstensywne, 

technicznie silnie uzbrojone i 
wysoko rozwinięte (USA, Kanada, 
Nowa Zelandia, Australia)

13

C. Rolnictwo intensywne, 

technicznie silnie uzbrojone i 
wysoko rozwinięte (państwa UE, 
Japonia)

D.Rolnictwo intensywne oparte o 

wysokie nakłady pracy żywej, 
technicznie słabo uzbrojone 
(Chiny, Korea Pn.)

Poza nimi jest wiele form 
pośrednich.

14

2. Intensyfikacja

To proces zwiększania 
poziomu nakładów na 
jednostkę powierzchni w 
danym cyklu produkcyjnym.

Jest to środek (sposób) osiągania 
większej produkcji rolniczej z 
każdej jednostki powierzchni.

Intensyfikacja jest więc 
sposobem organizacji produkcji i 
procesem który dzieje się w 
jakimś czasie

15

Tak więc mając dane 
gospodarstwo o średnim 
poziomie intensyfikacji gdy 
zwiększamy nakłady na 
produkcję w kolejnych latach – 
jest to proces intensyfikacji

Intensyfikacja (podobnie jak 
intensywność produkcji) 
może mieć charakter

 pracochłonny – zwiększenie 

nakładów pracy żywej)

 kapitałochłonny – zwiększanie 

nakładów pracy 
uprzedmiotowionej) 

16

Pomiędzy nakładem a produktem 
współzależność może mieć 
charakter: 

 ciągły, gdy nakład jest 

przynajmniej teoretycznie 
doskonale podzielony np: 
nawozy, pasze, petycydy 

 nieciągły (skokowy) gdy ze swej 

istoty nakłady są niepodzielone 
np: ciągniki 2 a nie np. 2,087 ale 
można tego uniknąć np: kupując 
usługi. 

17

Zmienna wielkość nakładu 
powoduje zmienne wielkości 
produkcji. Produkt jest więc 
funkcją nakładu co najmniej 
jednego a najczęściej wielu 
określonych i nieokreślonych 
czynników działających łącznie 
(ziemia, środki ochrony, 
nawożenie, praca ...)

18

Gdy odniesiemy to tylko do czynnika 
produkcji to funkcje schematycznie 
można zapisać jako:

U

Δz

fz

Δk

fk

Δl

f

Y

p















∆l – przyrost nakładów pracy żywej
∆k – przyrost nakładów kapitału
∆z – przyrost nakładów ziemi
f

1(k)(z)

 – współczynniki informujące o ile 

jednostek wzrośnie lub spadnie 
produkcja jeśli nakład danego czynnika 
wzrośnie o jednostkę
U – przyrost produkcja wywołany 
innymi zmiennymi np. postępem 
technicznym

19

W krótkim okresie czasu mamy do 
czynienia z sytuacją, gdy zmianie 
ulegną tylko wektorowe nakłady 
(np. robocizny, pasz) a inne 
pozostają niezmienne.

Najprostszym (abstrakcyjnym) 
przykładem będzie sytuacja, kiedy 
zmianie będzie ulegał tylko jeden 
nakład np. X

1

 przy niezmiennej 

pozostałych

 

n

p

x

x

x

x

x

f

Y



4

3

2

1







lub

 

1

x

f

Y

p



20

Mamy tu więc funkcje produkcji w 
układzie statycznym.

Współzależności pomiędzy nakładem 
(x) a produktem (y) może tu 
występować w trzech formach

prostoliniow
ej

krzywoliniowej 
malejącej
krzywoliniowej 
rosnącej

constans

 







x

y

0







x

y









x

y

21

Wymienione przypadki można 
przedstawić jako poszczególne fazy 
jednolitego procesu zależności 
produkcji od nakładów i przedstawić w 
formie rosnąco-malejącej funkcji 
produkcji.

Hipotetycz
ne 
zależności: 
nakład - 
efekt 

22

Przypadek (zależności) 1 np. 
zwiększanie wielkości 
gospodarstwa przy zachowaniu 
takiej samej relacji czynników 
produkcji – wzrost proporcjonalny

Przypadek 2 – działa tu prawo 
minimum – efekty są rosnące a 
następnie zmniejszają się

Przypadek 3 – wyjściowy stan 
technologii jest nieracjonalny a 
każda jej poprawa daje ponad 
proporcjonalny efekt

23

Wymienione przypadki można 
potraktować jako poszczególne fazy 
jednolitego procesu badania zależności 
produkcji od nakładu (krzywej rosnąco-
malejącej)

24

Rozpatrując każdą ze stref z 
punktu widzenia technicznej 
racjonalności zastosowanych 
nakładów czyli efektywności, za 
strefę nieracjonalnej 
efektywności należy uznać 
strefę I i strefę III.

25

Strefa 
I

Stref
a II

to niepełne wykorzystanie 
mocy produkcyjnych a w 
strefie III każde 
zmniejszenie nakładów 
zwiększa ich efektywność (i 
odwrotnie) a więc każda 
forma ekstensyfikacji 
powoduje zwiększenie 
produkcji.

nazywa się strefą 
racjonalnej produkcji, jest 
jednocześnie strefą 
zmniejszającej się 
efektywności dodatkowego 
nakładu.

26

Rozpatrując relacje nakład (X

p

) do 

produktu (Y

p

) można obliczyć: 

p

p

p

X

Y

P 

p

p

K

X

Y

P







Produkt 
przeciętny

Produkt krańcowy

27

Możliwe są tu następujące relacje:

Zależność między nakładem czynnika a 
produktem całkowitym, krańcowym i 
przeciętnym

28

Relacje pomiędzy produktem 
krańcowym, a przeciętnym określa 
elastyczność produkcji

p

k

P

P

X

Y

X

Y











P

p

 rosnący

p

K

p

p

p

p

P

P

X

Y

X

Y











P

p

 

maksimum

29

30

Elastyczność 
produkcji

p

k

p

P

P

E 

p

k

p

p

p

p

P

P

X

Y

X

Y











P

p

 malejący

Daje się ona podzielić na trzy 
strefy

A

→ rosnących krańcowych 

przyrostów produkcji

B

1

B

→ malejących krańcowych 

efektów produkcji

→ ujemnych produktów 

krańcowych

31

Gdy

















X

Y

P

E

p

p

1

osiąga swoje 
maksimum a 
funkcja produkcji 
ma charakter 
liniowy.

Jednak punkt ten nie pokrywa 
się z najwyższym do osiągnięcia 
poziomem produktu globalnego. 

32

Dalsze dodawanie nakładów 
zmniejsza efektywność nakładu 
globalnego ale zwiększa produkt 
globalny, aż do momentu w 
którym produkt krańcowy i 
elastyczność produkcji równa się 
„0”

E

p

 = 1 – to punkt określony jako 

optimum technicznej efektywności 
nakładu globalnego

33

E

p

 = 0 – to punkt maksimum 

produktywności

Po osiągnięciu punktu E

p

 = 1 

producent ma alternatywę; czy 
zatrzymać się w tym punkcie 
(efektywność największa) czy też 
dalej zwiększać produkcję.

Musi dokonać wtedy rachunku 
efektywności.

34

Przeciwny pojęciem do 
intensyfikacji jest 
ekstensyfikacja tj. obniżenie 
poziomu nakładów może być:

 ekstensyfikacja bezwzględna gdy 

następuje obniżenie poziomu 
ponoszonych nakładów przy nie 
zmienionym obszarze

  ekstensyfikacja względna gdy 

proces intensyfikacji danego 
gospodarstwa jest wolniejszy niż 
pozostałych gospodarstw.

 gdy przyrost powierzchni jest 

szybszy niż przyrost nakładów to 
proces ten nazywa się rozwojem 
ekstensywnym 

35

Z istoty procesu intensyfikacji 
wynika systematyczna zmiana 
proporcji czynników produkcji

Ten sam efekt np. 10 t. zboża 
można osiągnąć przy bardzo 
różnej powierzchni upraw i 
różnych proporcjach zastosowania 
czynników produkcji

Analiza rolnictwa Światowego 
wskazuje na istnienie ogólnych 
prawidłowości zgodnie z którymi 
układają się proporcje czynników 
produkcji

36

Decydują one o poziomie rozwoju 
i charakterze intensywności 
rolnictwa

Kombinacje te ulegają 
jednak przemianom 
dynamicznym

W państwach stabilnych, o 
gospodarce rynkowej zasadniczą 
tendencją jest zwiększenie 
nakładów kapitału przy 
ograniczaniu zastosowania 
pozostałych czynników produkcji 
czyli intensyfikacja 
kapitałochłonna. Dotyczy to 
krajów UE, USA ale także Rosji, 
Ukrainy, Brazylii

37

W wieku XXI tendencje te jednak 
mogą ulec załamaniu z uwagi na 
potrzebę szeroko rozumianej 
ekologizacji produkcji i ochrony 
środowiska a także z powodu 
ograniczeń wody.

Ceniona więc będzie produkcja 
bardziej ekstensywna 
(niskonakładowa) zwłaszcza 
oszczędzająca środowisko i 
dająca produkcję finalną wyższej 
jakości, lecz produkcja ta może 
być (będzie) drożna, co 
przeniesie się na ceny żywności.

38

Jeśli proces intensyfikacji 
rozpatrywać w trójkącie czynników 
produkcji (wykład) to 
poszczególne jego etapy 
przebiegają następująco

Z – 
ziemia
P – praca
K – 
kapitał

Z

K

P

1

2

3

4

39

Etap 1. oznacza intensyfikację 

pracochłonną

Etap 2. intensyfikację 

kapitałochłonna

Etap 3. zaawansowaną 

intesyfikację kapitałochłonną 
czyli mechanizację

Etap 4. ostatnią formę 

intensyfikacji kapitałochłonnej tj. 
koncentracje ziemi a zwłaszcza 
kapitału 

40

Analiza intensyfikacji rolnictwa jako 
procesu historycznego wskazuje na 
następujące etapy:

I. Rozwój ekstensywny (oparty o prace 

żywą i małe nakłady kapitałowe).

II. Intensyfikacja pracochłonna 

(narastanie nakładów pracy żywej 
przy stabilnym poziomie pozostałych 
nakładów).

III. Etapy intensyfikacji kapitałochłonnej 

a. wzrost udziału środków 

obrotowych i pracy,

41

IV. Koncentracja produkcja 

(wielkoobszarowe gospodarstwa, 
duże pola, duże stada zwierząt, a 
także produkcja fermowa).
Wzrasta tu rola środków 
obrotowych a radykalnie spadają 
nakłady pracy żywej, także zmienia 
się strukturę środków trwałych. 

b. wzrost udziału środków trwałych 

zwłaszcza budynków i budowli,

c. wzrost nakładów poprzez 

mechanizacje. 

42

Etapy rozwoju rolnictwa w aspekcie jego 
intensyfikacji

Ekstensywn

y

Intensyfikac

ji 

pracochłonn

ych

Intensyfikacji 

kapitałochłonnej w oparciu 

o środki:

Mechanizacj

i

Koncentracji 

obrotowe

trwałe 

Praca

Środki 
obrotowe

Środki 
trwałe

N

a

kł

a

d

y

 n

a

 1

 h

a

 u

ży

tk

ó

w

 

ro

ln

y

ch

  

  

 N

Nakłady kapitałowe

t- czas

K

o

 - środki obrotowe

K

s

 - środki trwałe 

43

3. Intensywność 

organizacji

Oznacza udział pracochłonnych i 
nakładochłonnych działalności w 
strukturze produkcji 
gospodarstwa, regionu, kraju.

 do intensywnych 

(nakładochłonnych i 
pracochłonnych) działalności 
należą warzywa, sady, okopowe, 
(współczynnik: 3,5 , 2,5 , 4,5)

 wzorzec stanowią zboża 

(współczynnik 1)

44

 ekstensywne to: TUZ, pastewne 

polowe, ugór pielęgnowany (0,75 , 
0,3)

W produkcji zwierzęcej gałęziami 
intensywnymi są bydło (2,6) i 
trzoda (2,0) mniej intensywnymi 
konie robocze i owce

Tak więc rolnictwo jest 
intensywnie zorganizowane w 
danej gminie, regionie, gdy:

45

 wysoki jest udział (w strukturze 

upraw) warzyw, owoców, ziół 

 wysoki jest udział roślin 

przemysłowych np. buraków 
cukrowych

 wysoki jest stan pogłowia (i jego 

obsada na 100 ha UR)

Do oceny intensywności 
organizacji stosuje się różne 
metody oceny punktowej wg 
Schrama, Blohma, Kopcia 
(ćwiczenia)

46

4. Jak organizować 

gospodarstwa, 
rolnictwo w regionie, w 
kraju mając na uwadze 
intensywność 
organizacji i produkcji ?

47

Taki model ma uzasadnienie gdy 
w kraju czy regionie w 
niedoborze jest ziemia a są 
możliwości intensyfikacji 
kapitałochłonnej lub (i)) 
pracochłonnej (np. Belgia, 
Holandia, Japonia)

Model 
1

Intensywnie 
organizować 
intensywnie 
gospodarować 
(produkować)

48

Model 
2

Ekstensywne 
organizowanie 
intensywne 
gospodarowanie

Uzasadniony gdy są do dyspozycji 
duże zasoby ziemi na których 
można prowadzić produkcję np. 
zbóż, wypas zwierząt ale są także 
możliwości by produkcja ta była 
wysokonakładowa (intensywna) 
przykłady (Francja, Wielka 
Brytania częściowo USA)

49

Model 
3

Ekstensywnie 
organizować 
ekstensywnie 
produkować

Uzasadniony gdy istnieją duże 
powierzchnie użytków rolnych, 
które można racjonalnie 
ekonomicznie użytkować 
niskonakładowo (typowe modele 
ZSRR (Rosji), USA, Australii)

50

Model 
4

Intensywnie 
organizować i 
ekstensywnie 
produkować

Nie wydaje się być uzasadnionym 
ekonomicznie gdyż niskie nakłady 
poniesione na rośliny (zwierzęta) 
nakładochłonne skutkuje 
gwałtownym zmniejszeniem 
produkcji (typowy przykład 
„ogórków w ZSRR”) obecnie 
jednak idea ta wdrażana jest 
(częściowo) w gospodarstwach 
ekologicznych i produkcji tzw. 
rolnośrodowiskowej. 

51

Produkcja taka, z reguły 
wymaga wsparcia dotacjami 
(dopłatami) ze strony UE lub 
państwa.

O zasadności intensywności 
organizacji i produkcji poza w/w 
zasadami organizacyjnymi zawsze 
decyduje rachunek ekonomiczny 
adekwatny do danego czasu kraju  i 
gospodarstwa (ważny tu jest 
poziom cen na produkty finalne i na 
środki produkcji i relacje między 
nimi).

52

Poza aspektami ekonomicznymi 
decydującymi o rodzaju i zakresie 
intensyfikacji ważną rolę w 
ograniczaniu tego procesu 
odgrywają obecnie względy 
ekologiczne (agroekologiczne) w 
tym także wymogi formalno-
prawne.

DZIĘKUJ

Ę ZA 

UWAGĘ

53