Podstawy

teorii

intensyfikacji

w rolnictwie

Prof. dr hab.
Wiesław Musiał

1

Wykład 6

P-2012

Rozróżnia się dwa zasadnicze
sposoby zwiększania produkcji
rolnej

Ekstensywny – rozszerzanie
powierzchni upraw bez
zwiększania nakładów
jednostkowych – produkcja
niskonakładowa

Intensywny – zwiększanie
nakładów na jednostkę
powierzchni

A

B

2

3

Rolnictwo tzw. konwencjonalne
(system konwencjonalny) ze
względu na poziom intensywności
nakładów ponoszonych na
produkcję dzieli się na:

 Ekstensywne (niskonakładowe)
 Intensywne (średnie nakłady

środków plonotwórczych)

 Intensywne (wysoko nakładowe)

4

Drugi system rolnictwa tj.
rolnictwa ekologicznego oparty
jest o oszczędne operowanie
nakładami na produkcję
zwłaszcza nakładami kapitału.

Składają się na niego
gospodarstwa produkujące wg
specjalnych wymogów
technologicznych i dzielą się na:

 biodynamiczne
 organiczno-

biologiczne,

 biologiczne,
 weganiczne …

Teoria intensywności produkcji
odpowiada na pytanie jak
produkować?
tj.:

Zasada racjonalności

gospodarowania

→ w jakiej ilości wydatkować

nakłady

→ w jakich proporcjach je

zastosować aby osiągnąć
maksymalny efekt przy
danych nakładach

→ jak minimalizować nakłady

na daną – (zaplanowaną
produkcję)

5

Należy odróżnić i rozgraniczyć
pojęcie intensywności i
racjonalności produkcji rolniczej

 nie można racjonalności

gospodarowania mierzyć jej
intensywnością

 racjonalność techniczna i

ekonomiczna może być osiągnięta
przy różnych poziomach
intensywności

 zarówno gospodarstwo intensywne

jak też i ekstensywne może być
ekonomicznie racjonalne

6

1.Intensywność

produkcji

Rozumie się przez to pojęcie
poziom nakładów pracy żywej i
uprzedmiotowionej (kapitału
obrotowego) ponoszonych w
przeliczeniu na jednostkę
powierzchni użytkowanej
rolniczo (na 1 ha UR).

Nakłady muszą tu być
ponoszone w sposób celowy i
racjonalny

7

Wyróżnia się
intensywność
typu:

 Pracochłonnego

Kapitałochłonnego

Rozróżnienie to opiera się o
relacje czynnika ziemi i kapitału
do czynnika pracy.
Mogą tu wystąpić relację:

A. Zasobności w ziemie

(stosunek zasobów ziemi
do pracy)

B. Uzbrojenia pracy (stosunek

zasobów kapitału do pracy)

8

Oceniane relacje A i B w skali
dwustopniowej 1 dużo, 0,1 mało
zasobów dają cztery kombinacje:

A

B

zasobowość w

ziemie

uzbrojenie

kapitału

Po

zio

m

I

1

0,1

II

1

1

III

0,1

1

IV

0,1

0,1

9

Intensywność produkcji mierzy
więc poziom nakładów
poniesionych na produkcję rolną

nakłady te (najczęściej) odnoszone są
do czynnika ziemi lub sztuki inwentarza

Wyróżnia się tu produkcję:

 intensywną: opartą o technologie

pracochłonne np. 2000 godz./1ha uprawy
truskawek, poziomek itp.

 intensywna opartą o duże nakłady

kapitałowe np. 12000 zł nakładów
kapitału na 1 ha uprawa sadowniczych
(sad łanowy – bardzo gęsty)

10

Intensywność produkcji ocenia
się zwykle sumując nakłady
kapitałowe i nakłady pracy
żywej (wycenione wartościowo) i
odnosząc te nakłady do
jednostki powierzchni (lub
sztuki, SD)

)

(

)

(

szt

ha

Pow

K

P

I

prod









P – nakłady pracy (w
zł.)
K – nakłady kapitału (w
zł.)

11

W produkcji zwierzęcej
intensywność produkcji ocenia się
na podstawie nakładów kapitału
obrotowego ponoszonych na
sztukę inwentarza np. 1SD/rok

Za gospodarstwo intensywne
uznaje się taki podmiot, w
którym poziom nakładów na 1
ha UR jest większy od
przeciętnego.

12

Są to cztery podstawowe formy
organizacji produkcji spotykane w
rolnictwie światowym

A.Rolnictwo ekstensywne –

techniczne nieuzbrojone i
nierozwinięte (kraje Afryki i
Ameryki Południowej) Rosja, Ukraina

B. Rolnictwo ekstensywne,

technicznie silnie uzbrojone i
wysoko rozwinięte (USA, Kanada,
Nowa Zelandia, Australia)

13

C. Rolnictwo intensywne,

technicznie silnie uzbrojone i
wysoko rozwinięte (państwa UE,
Japonia)

D.Rolnictwo intensywne oparte o

wysokie nakłady pracy żywej,
technicznie słabo uzbrojone
(Chiny, Korea Pn.)

Poza nimi jest wiele form
pośrednich.

14

2. Intensyfikacja

To proces zwiększania
poziomu nakładów na
jednostkę powierzchni w
danym cyklu produkcyjnym.

Jest to środek (sposób) osiągania
większej produkcji rolniczej z
każdej jednostki powierzchni.

Intensyfikacja jest więc
sposobem organizacji produkcji i
procesem który dzieje się w
jakimś czasie

15

Tak więc mając dane
gospodarstwo o średnim
poziomie intensyfikacji gdy
zwiększamy nakłady na
produkcję w kolejnych latach –
jest to proces intensyfikacji

Intensyfikacja (podobnie jak
intensywność produkcji)
może mieć charakter

 pracochłonny – zwiększenie

nakładów pracy żywej)

 kapitałochłonny – zwiększanie

nakładów pracy
uprzedmiotowionej)

16

Pomiędzy nakładem a produktem
współzależność może mieć
charakter:

 ciągły, gdy nakład jest

przynajmniej teoretycznie
doskonale podzielony np:
nawozy, pasze, petycydy

 nieciągły (skokowy) gdy ze swej

istoty nakłady są niepodzielone
np: ciągniki 2 a nie np. 2,087 ale
można tego uniknąć np: kupując
usługi.

17

Zmienna wielkość nakładu
powoduje zmienne wielkości
produkcji. Produkt jest więc
funkcją nakładu co najmniej
jednego a najczęściej wielu
określonych i nieokreślonych
czynników działających łącznie
(ziemia, środki ochrony,
nawożenie, praca ...)

18

Gdy odniesiemy to tylko do czynnika
produkcji to funkcje schematycznie
można zapisać jako:

U

Δz

fz

Δk

fk

Δl

f

Y

p















∆l – przyrost nakładów pracy żywej
∆k – przyrost nakładów kapitału
∆z – przyrost nakładów ziemi
f

1(k)(z)

– współczynniki informujące o ile

jednostek wzrośnie lub spadnie
produkcja jeśli nakład danego czynnika
wzrośnie o jednostkę
U – przyrost produkcja wywołany
innymi zmiennymi np. postępem
technicznym

19

W krótkim okresie czasu mamy do
czynienia z sytuacją, gdy zmianie
ulegną tylko wektorowe nakłady
(np. robocizny, pasz) a inne
pozostają niezmienne.

Najprostszym (abstrakcyjnym)
przykładem będzie sytuacja, kiedy
zmianie będzie ulegał tylko jeden
nakład np. X

1

przy niezmiennej

pozostałych

 

n

p

x

x

x

x

x

f

Y



4

3

2

1







lub

 

1

x

f

Y

p



20

Mamy tu więc funkcje produkcji w
układzie statycznym.

Współzależności pomiędzy nakładem
(x) a produktem (y) może tu
występować w trzech formach

prostoliniow
ej

krzywoliniowej
malejącej
krzywoliniowej
rosnącej

constans







x

y

0







x

y









x

y

21

Wymienione przypadki można
przedstawić jako poszczególne fazy
jednolitego procesu zależności
produkcji od nakładów i przedstawić w
formie rosnąco-malejącej funkcji
produkcji.

Hipotetycz
ne
zależności:
nakład -
efekt

22

Przypadek (zależności) 1 np.
zwiększanie wielkości
gospodarstwa przy zachowaniu
takiej samej relacji czynników
produkcji – wzrost proporcjonalny

Przypadek 2 – działa tu prawo
minimum – efekty są rosnące a
następnie zmniejszają się

Przypadek 3 – wyjściowy stan
technologii jest nieracjonalny a
każda jej poprawa daje ponad
proporcjonalny efekt

23

Wymienione przypadki można
potraktować jako poszczególne fazy
jednolitego procesu badania zależności
produkcji od nakładu (krzywej rosnąco-
malejącej)

24

Rozpatrując każdą ze stref z
punktu widzenia technicznej
racjonalności zastosowanych
nakładów czyli efektywności, za
strefę nieracjonalnej
efektywności należy uznać
strefę I i strefę III.

25

Strefa
I

Stref
a II

to niepełne wykorzystanie
mocy produkcyjnych a w
strefie III każde
zmniejszenie nakładów
zwiększa ich efektywność (i
odwrotnie) a więc każda
forma ekstensyfikacji
powoduje zwiększenie
produkcji.

nazywa się strefą
racjonalnej produkcji, jest
jednocześnie strefą
zmniejszającej się
efektywności dodatkowego
nakładu.

26

Rozpatrując relacje nakład (X

p

) do

produktu (Y

p

) można obliczyć:

p

p

p

X

Y

P 

p

p

K

X

Y

P







Produkt
przeciętny

Produkt krańcowy

27

Możliwe są tu następujące relacje:

Zależność między nakładem czynnika a
produktem całkowitym, krańcowym i
przeciętnym

28

Relacje pomiędzy produktem
krańcowym, a przeciętnym określa
elastyczność produkcji

p

k

P

P

X

Y

X

Y











P

p

rosnący

p

K

p

p

p

p

P

P

X

Y

X

Y











P

p

maksimum

29

30

Elastyczność
produkcji

p

k

p

P

P

E 

p

k

p

p

p

p

P

P

X

Y

X

Y











P

p

malejący

Daje się ona podzielić na trzy
strefy

A

→ rosnących krańcowych

przyrostów produkcji

B

1

B

→ malejących krańcowych

efektów produkcji

→ ujemnych produktów

krańcowych

31

Gdy

















X

Y

P

E

p

p

1

osiąga swoje
maksimum a
funkcja produkcji
ma charakter
liniowy.

Jednak punkt ten nie pokrywa
się z najwyższym do osiągnięcia
poziomem produktu globalnego.

32

Dalsze dodawanie nakładów
zmniejsza efektywność nakładu
globalnego ale zwiększa produkt
globalny, aż do momentu w
którym produkt krańcowy i
elastyczność produkcji równa się
„0”

E

p

= 1 – to punkt określony jako

optimum technicznej efektywności
nakładu globalnego

33

E

p

= 0 – to punkt maksimum

produktywności

Po osiągnięciu punktu E

p

= 1

producent ma alternatywę; czy
zatrzymać się w tym punkcie
(efektywność największa) czy też
dalej zwiększać produkcję.

Musi dokonać wtedy rachunku
efektywności.

34

Przeciwny pojęciem do
intensyfikacji jest
ekstensyfikacja tj. obniżenie
poziomu nakładów może być:

 ekstensyfikacja bezwzględna gdy

następuje obniżenie poziomu
ponoszonych nakładów przy nie
zmienionym obszarze

 ekstensyfikacja względna gdy

proces intensyfikacji danego
gospodarstwa jest wolniejszy niż
pozostałych gospodarstw.

 gdy przyrost powierzchni jest

szybszy niż przyrost nakładów to
proces ten nazywa się rozwojem
ekstensywnym

35

Z istoty procesu intensyfikacji
wynika systematyczna zmiana
proporcji czynników produkcji

Ten sam efekt np. 10 t. zboża
można osiągnąć przy bardzo
różnej powierzchni upraw i
różnych proporcjach zastosowania
czynników produkcji

Analiza rolnictwa Światowego
wskazuje na istnienie ogólnych
prawidłowości zgodnie z którymi
układają się proporcje czynników
produkcji

36

Decydują one o poziomie rozwoju
i charakterze intensywności
rolnictwa

Kombinacje te ulegają
jednak przemianom
dynamicznym

W państwach stabilnych, o
gospodarce rynkowej zasadniczą
tendencją jest zwiększenie
nakładów kapitału przy
ograniczaniu zastosowania
pozostałych czynników produkcji
czyli intensyfikacja
kapitałochłonna. Dotyczy to
krajów UE, USA ale także Rosji,
Ukrainy, Brazylii

37

W wieku XXI tendencje te jednak
mogą ulec załamaniu z uwagi na
potrzebę szeroko rozumianej
ekologizacji produkcji i ochrony
środowiska a także z powodu
ograniczeń wody.

Ceniona więc będzie produkcja
bardziej ekstensywna
(niskonakładowa) zwłaszcza
oszczędzająca środowisko i
dająca produkcję finalną wyższej
jakości, lecz produkcja ta może
być (będzie) drożna, co
przeniesie się na ceny żywności.

38

Jeśli proces intensyfikacji
rozpatrywać w trójkącie czynników
produkcji (wykład) to
poszczególne jego etapy
przebiegają następująco

Z –
ziemia
P – praca
K –
kapitał

Z

K

P

1

2

3

4

39

Etap 1. oznacza intensyfikację

pracochłonną

Etap 2. intensyfikację

kapitałochłonna

Etap 3. zaawansowaną

intesyfikację kapitałochłonną
czyli mechanizację

Etap 4. ostatnią formę

intensyfikacji kapitałochłonnej tj.
koncentracje ziemi a zwłaszcza
kapitału

40

Analiza intensyfikacji rolnictwa jako
procesu historycznego wskazuje na
następujące etapy:

I. Rozwój ekstensywny (oparty o prace

żywą i małe nakłady kapitałowe).

II. Intensyfikacja pracochłonna

(narastanie nakładów pracy żywej
przy stabilnym poziomie pozostałych
nakładów).

III. Etapy intensyfikacji kapitałochłonnej

a. wzrost udziału środków

obrotowych i pracy,

41

IV. Koncentracja produkcja

(wielkoobszarowe gospodarstwa,
duże pola, duże stada zwierząt, a
także produkcja fermowa).
Wzrasta tu rola środków
obrotowych a radykalnie spadają
nakłady pracy żywej, także zmienia
się strukturę środków trwałych.

b. wzrost udziału środków trwałych

zwłaszcza budynków i budowli,

c. wzrost nakładów poprzez

mechanizacje.

42

Etapy rozwoju rolnictwa w aspekcie jego
intensyfikacji

Ekstensywn

y

Intensyfikac

ji

pracochłonn

ych

Intensyfikacji

kapitałochłonnej w oparciu

o środki:

Mechanizacj

i

Koncentracji

obrotowe

trwałe

Praca

Środki
obrotowe

Środki
trwałe

N

a

kł

a

d

y

n

a

1

h

a

u

ży

tk

ó

w

ro

ln

y

ch

N

Nakłady kapitałowe

t- czas

K

o

- środki obrotowe

K

s

- środki trwałe

43

3. Intensywność

organizacji

Oznacza udział pracochłonnych i
nakładochłonnych działalności w
strukturze produkcji
gospodarstwa, regionu, kraju.

 do intensywnych

(nakładochłonnych i
pracochłonnych) działalności
należą warzywa, sady, okopowe,
(współczynnik: 3,5 , 2,5 , 4,5)

 wzorzec stanowią zboża

(współczynnik 1)

44

 ekstensywne to: TUZ, pastewne

polowe, ugór pielęgnowany (0,75 ,
0,3)

W produkcji zwierzęcej gałęziami
intensywnymi są bydło (2,6) i
trzoda (2,0) mniej intensywnymi
konie robocze i owce

Tak więc rolnictwo jest
intensywnie zorganizowane w
danej gminie, regionie, gdy:

45

 wysoki jest udział (w strukturze

upraw) warzyw, owoców, ziół

 wysoki jest udział roślin

przemysłowych np. buraków
cukrowych

 wysoki jest stan pogłowia (i jego

obsada na 100 ha UR)

Do oceny intensywności
organizacji stosuje się różne
metody oceny punktowej wg
Schrama, Blohma, Kopcia
(ćwiczenia)

46

4. Jak organizować

gospodarstwa,
rolnictwo w regionie, w
kraju mając na uwadze
intensywność
organizacji i produkcji ?

47

Taki model ma uzasadnienie gdy
w kraju czy regionie w
niedoborze jest ziemia a są
możliwości intensyfikacji
kapitałochłonnej lub (i))
pracochłonnej (np. Belgia,
Holandia, Japonia)

Model
1

Intensywnie
organizować
intensywnie
gospodarować
(produkować)

48

Model
2

Ekstensywne
organizowanie
intensywne
gospodarowanie

Uzasadniony gdy są do dyspozycji
duże zasoby ziemi na których
można prowadzić produkcję np.
zbóż, wypas zwierząt ale są także
możliwości by produkcja ta była
wysokonakładowa (intensywna)
przykłady (Francja, Wielka
Brytania częściowo USA)

49

Model
3

Ekstensywnie
organizować
ekstensywnie
produkować

Uzasadniony gdy istnieją duże
powierzchnie użytków rolnych,
które można racjonalnie
ekonomicznie użytkować
niskonakładowo (typowe modele
ZSRR (Rosji), USA, Australii)

50

Model
4

Intensywnie
organizować i
ekstensywnie
produkować

Nie wydaje się być uzasadnionym
ekonomicznie gdyż niskie nakłady
poniesione na rośliny (zwierzęta)
nakładochłonne skutkuje
gwałtownym zmniejszeniem
produkcji (typowy przykład
„ogórków w ZSRR”) obecnie
jednak idea ta wdrażana jest
(częściowo) w gospodarstwach
ekologicznych i produkcji tzw.
rolnośrodowiskowej.

51

Produkcja taka, z reguły
wymaga wsparcia dotacjami
(dopłatami) ze strony UE lub
państwa.

O zasadności intensywności
organizacji i produkcji poza w/w
zasadami organizacyjnymi zawsze
decyduje rachunek ekonomiczny
adekwatny do danego czasu kraju i
gospodarstwa (ważny tu jest
poziom cen na produkty finalne i na
środki produkcji i relacje między
nimi).

52

Poza aspektami ekonomicznymi
decydującymi o rodzaju i zakresie
intensyfikacji ważną rolę w
ograniczaniu tego procesu
odgrywają obecnie względy
ekologiczne (agroekologiczne) w
tym także wymogi formalno-
prawne.

DZIĘKUJ

Ę ZA

UWAGĘ

53