Hanna Batorowska
[e-mail]
Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa
Akademia Pedagogiczna
Kraków
Od alfabetyzacji informacyjnej do kultury informacyjnej
Eksplikacja pojęcia kultury stanowi punkt wyjścia dla wszystkich badaczy
zajmujących się problemami z nią związanymi, także w zakresie kultury informacyjnej.
W podejściu antropologicznym kultura rozumiana jest bardzo szeroko, jako względnie
zintegrowana całość obejmująca zachowania ludzi przebiegające według wspólnych dla
zbiorowości społecznej wzorów wykształconych i przyswojonych w toku interakcji oraz
zawierającą wytwory takich zachowań [Kłoskowska, 1980]. W dużym uproszczeniu można
powiedzieć, że kultura obejmuje dwie klasy zjawisk, którymi są zachowania ludzkie
podporządkowane wspólnym społecznym wzorom i modelom oraz przedmioty i inne
wytwory stanowiące rezultat tych zachowań. Jednak wartość tych zachowań i wytworów
nie ma w antropologicznym ujęciu znaczenia, ponieważ bez względu na ich pozytywną czy
negatywną ocenę, stanowią przedmiot badań kultury w jej najszerszym rozumieniu.
Przedmiotem badań kultury informacyjnej będą jednak tylko te dobra kultury, które
w procesie edukacji oceniane mogą być pozytywnie i zalecane są do stosowania oraz
propagowania. Termin kultura informacyjna będzie więc stosowany w ujęciu
wartościującym. W potocznym użyciu określenie  bez kultury informacyjnej stosować
powinno się do użytkownika, którego zachowanie odbiegać będzie od przyjętych zasad,
a więc oceniane będzie negatywnie. Zachowania użytkowników nieetyczne lub niezgodne
z uznanymi normami nie wykluczają ich z zakresu kultury, ale nie stanowią przedmiotu
badań kultury informacyjnej. Tak więc kultura informacyjna łączyć się powinna z dobrami
kultury, którym użytkownik informacji przypisuje ważną rolę, dąży do ich osiągnięcia, odnosi
się do nich z szacunkiem.
W ujęciu socjologicznym kultura stanowi pewien wydzielony  obszar życia
i działalności określonej zbiorowości ludzkiej. Stanowi zarazem jej własność, wyznaczając
sposób myślenia i zachowania jej członków. Socjologia i antropologia mają obecnie wspólny
przedmiot badań, zatem, jak pisze  M. Filipiak  różnicy należy szukać w formalnym
przedmiocie badań i uznaniu, że socjologia bada zjawiska kultury w ścisłym powiązaniu
z podłożem społecznym [Filipiak, 2003]. Dlatego przedmiotem badań kultury informacyjnej
są użytkownicy informacji określani jako zespół osób lub osoba fizyczna, względnie prawna,
wykorzystująca informację w pracy naukowej lub w praktyce, przy czym przez praktykę
należy rozumieć zarówno działania zawodowe, jak i zmierzające do przygotowania
do zawodu [Batorowska, Czubała, 1996] .
Z punktu widzenia socjologii kultury ważne jest nie tylko określenie grupy osób,
których kulturę się bada, ale także wybór określonych aspektów tej kultury poddawanych
badaniom. W przypadku kultury informacyjnej obszarem tym są zachowania, wzory,
wartości i wytwory użytkowników, wynikające z uczestnictwa w procesie informacyjnym oraz
1
etyka korzystania z informacji, świadomość informacyjna grupy, motywacje, postawy wobec
informacji itp. Praktycznym wydaje się więc zastosowanie sposobu definiowania tej kultury
polegającego na wyliczaniu jej części składowych (głównie zachowań informacyjnych
i czynników oddziaływujących na te zachowania) oraz na ujmowaniu jej jako zespołu norm
obowiązujących użytkowników informacji. Zastosowanie też mogą znalez
ć definicje
psychologiczne, w których proces przyswajania kultury polega na uczeniu się
i naśladownictwie (wytwarzaniu nawyków).
Jak można określić kulturę informacyjna? Przypisuje się jej różne znaczenia, a jej
zakres w różnych dyscyplinach wyznaczany jest przedmiotem badań danej nauki.
Systematycznie powiększa się także zakres użycia tego pojęcia. Stosuje się go m.in.
w naukach ekonomicznych, informatycznych, w nauce o informacji, pedagogice,
językoznawstwie, a także w znaczeniu potocznym.
Z pojęciem kultury informacyjnej ściśle związane są terminy alfabetyzacji
informacyjnej i alfabetyzacji informatycznej. Pierwszy z nich (information literacy) oznacza
zespół umiejętności, umożliwiających rozpoznanie zapotrzebowania na informację oraz jej
lokalizowanie, ocenę i efektywne wykorzystanie. Określa też umiejętność dotarcia do
informacji, umiejętność jej oceny i wykorzystania informacji z różnych z
ródeł. Dlatego
osobami sprawnie korzystającymi z informacji są te, które wiedzą, jak się uczyć, jak znalez
ć
potrzebną informację i te, które są przygotowane do ustawicznego samokształcenia.
Alfabetyzacja informacyjna traktowana jest też jako suma pojęć: computer literacy, technical
literacy i digital literacy. Jest więc pojęciem nadrzędnym w stosunku do innych bliskich
terminów związanych z technologią informacyjną, np. do alfabetyzacji informatycznej,
nazywanej także alfabetyzacją komputerową. Information literacy jako kompetencja
informacyjna skupia się na zawartości informacji, komunikacji, analizie, wyszukiwaniu
informacji i jej ocenie. Zatem kultura informacyjna obejmuje alfabetyzację informacyjną
rozumianą holistycznie, natomiast kultura informatyczna zajmuje się jej wydzielonym
aspektem, czyli alfabetyzacją komputerową.
Pomieszanie takich pojęć, jak kultura informacyjna z kulturą informatyczną,
technologia informacyjna lub technologie informacyjne z technologiami informatycznymi lub
informatyką, alfabetyzację informacyjną z alfabetyzacją informatyczną (komputerową),
umiejętności informacyjne z umiejętnościami technologii informacyjnych, powoduje
utożsamianie ich wszystkich z posiadaniem kompetencji w zakresie wszechstronnego
posługiwania się informacją w formie elektronicznej. Takie podejście wpływa m.in. na
podejmowanie badań nad kulturą informacyjną wydzielonych populacji, głównie w aspekcie
stosowania przez nie narzędzi i systemów informatycznych oraz korzystania z informacji
w formie elektronicznej.
W literaturze przedmiotu, jak i w języku potocznym, często utożsamia się
umiejętności z kompetencjami. Intuicyjnie rozumiemy te pierwsze jako określone
sprawności. Umiejętność, jak pisze Wacław Strykowski, będąca wiedzą proceduralną
(wiedzieć jak) stanowi sedno kompetencji. Dlatego optuje za używaniem definicji, w której
kompetencja to harmonijna kompozycja wiedzy, sprawności, rozumienia oraz pragnienia
[Strykowski, Strykowska, Pielachowski, 2003]. Kompetencje stanowią więc kwalifikacje
niezbędne do wykonywania określonego zadania. Umiejętności informacyjne w ujęciu
2
podmiotowym zostały określone zatem jako gotowość do podjęcia zadań informacyjnych
i możliwość dostosowania ich do zmieniających się warunków, w jakich mają być wykonane.
[Furmanek, 2002]. Do kluczowych umiejętności informacyjnych Stanisław Juszczyk zalicza
efektywne korzystanie z narzędzi oferowanych przez technologie; korzystanie
z nowoczesnych środków gromadzenia i przetwarzania informacji; skuteczne
komunikowanie się w sposób pośredni z programem komputerowym przez urządzenia
wejścia oraz pośrednie komunikowanie się z innymi użytkownikami systemu informacyjnego
z wykorzystaniem specjalnego oprogramowania użytkowego; krytyczny odbiór informacji
multimedialnych i ich wykorzystanie w procesie kształcenia lub pracy zawodowej;
umiejętność pracy w zespole, pracowanie na rzecz sukcesu zespołu oraz umiejętność
prezentacji wytworów działania zespołu; umiejętność samoprezentacji. Próbę
usystematyzowania kompetencji informacyjnych podjęła także Christine Bruce opierając się
na stworzonej przez siebie koncepcji  siedmiu filarów i siedmiu aspektów information
literace . W przedstawionej konstrukcji wydzieliła filar obejmujący podstawowe umiejętności
biblioteczne i filar dotyczący znajomości technologii informacyjnej.
Podsumowując, należy stwierdzić, że alfabetyzacja informacyjna rozumiana jako
zespół kompetencji informacyjnych stanowi podstawę wykształcenia ludzi twórczych,
umiejących dostosować się do zmian spowodowanych szybkim tempem rozwoju technologii
informacyjno-komunikacyjnych. Uważa się je za fundamentalny składnik wykształcenia,
traktując na równi z umiejętnością czytania i pisania.
Alfabetyzacja informacyjna stanowi jednak tylko punkt wyjścia do tworzenia kultury
informacyjnej. Pojęcie kultury informacyjnej Waldemar Furmanek wywodzi z kultury pracy,
rozumianej jako układ wartości, norm, reguł, zwyczajów i obyczajów regulujących
zachowania pracowników w procesie pracy oraz rezultatów tych zachowań; mających wpływ
na nich samych oraz na otoczenie. Kulturę techniczną traktuje jako część kultury pracy,
przy czym przez to pierwsze pojęcie rozumie system stałych skłonności i sprawności woli
człowieka umożliwiający mu godne wykorzystywanie wytworów i utworów techniki
występujących w otaczającej go rzeczywistości, w celu zmiany jakości życia swojego
i innych ludzi. Wyraża się ona we względnie trwałych i pozytywnych postawach wobec
zjawisk techniki, twórców i wytwórców techniki oraz opanowanej wiedzy technicznej, ale
przede wszystkim w etycznych zachowaniach oraz postępowaniach człowieka w różnych
sytuacjach technicznych [Furmanek, 2002]. Dlatego też sprawność w posługiwaniu się
środkami informatyki jest tylko dodatkiem do systemu wiedzy i umiejętności posługiwania
się informacją w życiu człowieka. Na ten aspekt kultury informacyjnej zwraca uwagę także
Marian Kuraś sygnalizując, że pojęcie kultury informacyjnej jest w naszej praktyce
informatycznej jak gdyby zupełnie nieistotne i chociaż dużo mówi się na temat działań
niwelujących analfabetyzm informatyczny, to jednak nie przywiązuje się znaczenia do
kształtowania umiejętności korzystania i przekazywania informacji. Problem ten rozpatruje
także Tomasz Goban-Klas podkreślając, że największą trudność sprawia selekcjonowanie
otrzymanej informacji i układanie jej w całość realizującą zamierzony cel. Alfabetyzacja
komputerowa, w sensie korzystania ze sprzętu i oprogramowania, jest wbrew pozorom
nie trudna do opanowania. Dlatego należy uczyć twórczej pracy z informacją. W związku
z takim podejściem kulturze informacyjnej jako systemowi postaw człowieka wobec roli
3
informacji i technologii informacyjnych w rozwoju współczesności przypisuje się znaczenie
szersze zakresowo od treści pojęcia kultura informatyczna.
W definicjach funkcjonujących w piśmiennictwie należy zwrócić uwagę na częstą
praktykę nadmiernego upraszczania opisu kultury informacyjnej, a nawet tendencyjnego jej
przedstawiania. Ponadto pomijanie w nich elementu kultury czytelniczej potwierdza, jak
głęboko w świadomości osób nie związanych bezpośrednio z działalnością biblioteczno-
informacyjną wszystko, co łączy się z pracą z informacją niewiele ma wspólnego z książką,
czytelnictwem i instytucjami zajmującymi się ich propagowaniem. Czytelnictwo najczęściej
kojarzy się wyłącznie z umiejętnością czytania, czyli nie jest przedmiotem zainteresowania
informatyków, ekonomistów i specjalistów reprezentujących inne nauki niż filologia polska
lub bibliotekoznawstwo. Ponadto czytanie i czytelnictwo to nie to samo. Czytanie oznacza
sztukę rozumienia treści wyrażonej za pomocą znaków. Natomiast czytelnictwo ujmowane
jako interdyscyplinarny proces społeczny, stanowi zarówno psychiczny proces kontaktów
czytelnika z książką lub czasopismem (nastawienie do lektury, zaciekawienie,
zainteresowanie i zamiłowanie do czytania, rozumienie treści lektury i jej subiektywno-
obiektywne odzwierciedlenie), jak i proces pedagogiczny (polegający na umiejętnym
doborze lektury i pracy z książką) oraz proces społeczny, mieszczący w sobie problem
dostępu do lektury, uwarunkowań i realizowanych celów wynikających z tych związków
[Goriszowski, 1973]. Tak więc nie każdy kontakt z tekstem książki lub czasopisma nazwać
można czytelnictwem. Dopiero upowszechnianie wyższej jakości obcowania ze słowem
drukowanym prowadzi do kształtowania kultury czytelniczej rozumianej jako system
dyspozycji motywacyjnych i instrumentalnych oraz wynikających z nich zachowań
czytelniczych, umożliwiających człowiekowi wykorzystywanie przekazów piśmienniczych
w samorealizacji [Andrzejewska, 1973]. Definicję tę odzwierciedla schemat kultury
czytelniczej jednostki, w którym czytelnik opisany został poprzez dyspozycje umożliwiające
mu podejmowanie określonych działań i wyznaczające te działania, czyli poprzez jego
potencjalną gotowość do podjęcia określonych zachowań. Poszczególne elementy kultury
czytelniczej mają swoje miejsce w strukturze kultury informacyjnej. Mają także swoje
odzwierciedlenie w siedmiu aspektach alfabetyzacji informacyjnej opisanych przez Christine
Bruce. Uwzględniając istniejące pomiędzy nimi zależności nie można z pojęcia kultury
informacyjnej wyeliminować członu związanego z kulturą czytelniczą, podobnie jak
w definicji mediów nie można pominąć książki i czasopisma. Wszak korzystanie z informacji
oznacza umiejętność czytania, a brak kultury czytelniczej ucznia może uniemożliwić rozwój
jego kultury informacyjnej. Kulturę czytelniczą należy przeto uznać za integralną część
kultury informacyjnej, która nie tylko odwołuje się do pracy z dokumentami piśmienniczymi,
ale wprowadza do niej w szerszym zakresie kompetencje księgoznawcze, prasoznawcze
i literaturoznawcze oraz koncentruje się wokół zagadnienia świadomości informacyjnej
czytelnika.
Jako konkluzję powyższych rozważań można przyjąć, że kultura informacyjna jest
raczej określonym sposobem korzystania z informacji, ukształtowanym przez świadomość
informacyjną użytkownika, wartości które uznaje, postawy które reprezentuje, motywy, które
nim kierują. Winna być pożądaną częścią nie tylko kultury pracy i kultury technicznej, ale też
ekonomicznej, zdrowotnej, politycznej, osobistej itp. Określa bowiem, jakie zachowania
4
informacyjne są z punktu etyki pożądane i pozytywnie oceniane, jakie wzory tych zachowań
włączyć do kodeksu człowieka o wysokiej kulturze informacyjnej, jakie postawy względem
informacji powinny charakteryzować jej użytkowników, jakie reprezentują oni wartości, jaki
powinni osiągnąć poziom świadomości informacyjnej.
Zatem kultura informacyjna to zespół wyselekcjonowanych zachowań
użytkowników informacji, występujących podczas samodzielnego i efektywnego
uczenia się, ocenianych w procesie edukacji pozytywnie, podporządkowanych
społecznym wzorom i modelom oraz przedmiotów i innych wytworów stanowiących
rezultat tych zachowań wynikających z uczestnictwa w procesie informacyjnym.
Zachowania te wynikają ze sposobu korzystania z informacji opartego na etyce
i charakteryzującego osoby dojrzałe informacyjnie. Powstają w wyniku działania
zespołu czynników motywacyjnych i instrumentalnych.
Literatura
Andrzejewska J.: Pojęcie kultury czytelniczej (przegląd literatury i propozycja definicji
funkcjonalnej).  Roczniki Biblioteczne 1973, z. 1/2, s. 397 415
Batorowska H., Czubała B.: Wybrane zagadnienia nauki o informacji i technologii
informacyjnej. Wydaw. Naukowe WSP, Kraków 1996, s. 38
Filipiak M.: Socjologia kultury. Zarys zagadnień. Wydaw. Uniwersytetu
M. Curie-Skłodowskiej, Lublin 2003, s. 80
Furmanek W.: Kluczowe umiejętności technologii informacyjnych (eksplikacja pojęć).
[W:] Edukacja medialna w społeczeństwie informacyjnym . Pod. red. S. Juszczyka.
Wydaw. Adam Marszałek, Toruń 2002, s. 113 128
Furmanek W.: Kultura techniczna i kultura informacyjna. Eksplikacja pojęcia.
Konsekwencje metodologiczne. [W:] Techniki komputerowe w przekazie edukacyjnym.
Pod red. J. Morbitzera. Wydaw. Nauk. AP, Kraków 2002, s. 64
Goriszowski W.: Książka a wychowanie. Katowice 1973, s. 28 29
Kłoskowska A.: Kultura masowa. Krytyka i obrona. PWN, Warszawa 1980, s. 40
Strykowski W., Strykowska J., Pielachowski J.: Kompetencje nauczyciela szkoły
współczesnej. Wydaw. eMPi�, Poznań 2003, s. 23
5