Kozłek lekarski (Valeriana officinalis) - gatunek zbiorowy obejmujący kilka do kilkunastu gatunków (podgatunków) o podobnym działaniu leczniczym. Nazwy zwyczajowe: waleriana, baldrian, biedrzan (Pomorze), biełdrzan (Śląsk), kocia trawa, odolan, stoniebo. W naturze (bylina), jako uprawna dwuletnia. Występuje w całej Eurazji z wyjątkiem stref arktycznych i pustynnych. W Polsce pospolity.

W pierwszym roku wytwarza przyziemną rozetę ogonkowych, nieparzystopierzastych liści. W drugim roku wytwarza masywną łodygę. Pod ziemią posiada krótkie kłącze. Zwykle nie wytwarza rozłogów.

Łodyga--Wyrasta od 50 do 200 cm. Wewnątrz dęta, walcowata, na dole owłosiona, górą naga, głęboko bruzdkowana, nierozgałęziona lub słabo rozgałęziona w górnej części.

Liście--Łodygowe najczęściej naprzeciwległe, zebrane po trzy, cztery, czasem skrętoległe; dolne ogonkowe, górne siedzące. Są nieparzysto-pierzastosieczne z 6-15 parami listków. Na spodniej stronie przeważnie owłosione długimi włoskami.

Kwiaty--Drobne, pachnące, obupłciowe z przedprątnością, co zapewnia obcopylność. Zebrane są w baldachokształtne kwiatostany szczytowe lub kątowe. Kielich niewyraźny, przekształca się na owocach większości gatunków w puch. Korona zrosłopłatkowa, lejkowata, lekko asymetryczna z 5 odgiętym łatkami. Kolor zmienny, od białego przez róż do lila. Pręciki trzy, zrośnięte z rurką korony, słupek jeden, z długą szyjką zakończoną trójdzielnym znamieniem. Zalążnia trójkomorowa, ale zalążki rozwijają się tylko w jednej komorze (dwie zamierają).

Owoc--Orzeszek, podłużnie jajowaty, z trzema żeberkami na wypukłej stronie i jednym żeberkiem na stronie płaskiej. Kolor od beżowego do brunatnego. Na szczycie najczęściej 10 białawych lub kremowych włosków lotnych.

Występowanie-Brzegi wód, mokre łąki, torfowiska niskie.

Roślina lecznicza.

Surowiec zielarski : korzenie Radix valerianae. Zawierają liczne biologicznie czynne substancje: estry kwasu izowalerianowego, kwas walerenowy, waleranon, walerenal i inne.

Działanie: Kłącze i korzeń kozłka lekarskiego są stosowane w ziołolecznictwie w leczeniu zaburzeń neurowegetatywnych, jako łagodny środek uspokajający oraz ułatwiający zasypianie. Gotowe preparaty farmaceutyczne mają postać kropli zawierające alkoholowy wyciąg z kłącza (krople walerianowe), tabletek, kapsułek. Preparaty te zwyczajowo nazywa się walerianą. Wchodzi także w skład mikstur o działaniu uspokajającym.

Zbiór i suszenie : Surowca nie pozyskuje się z siedlisk naturalnych, lecz wyłącznie z uprawy. Dzięki temu nie zmniejsza się jego liczebności, ponadto surowiec pozyskany z uprawy ma lepsze własności, więcej substancji czynnych.

Roślina wydziela słodki, miodowy zapach, będący dla kotów afrodyzjakiem.

SUROWCE LECZNICZE: korzenie kozika oraz kłącze wraz z drobnymi szarobrunatnymi korzeniami, o grubości 2-3 mm i długości ok. 20 cm.

WŁAŚCIWOŚCI: uspokajające, rozkurczowe.

Dzięki zawartości walepotrianów oraz olejeku eterycznego i kwasu walerenowego, wyciąg z kozłka działa pozytywnie na ludzi zdenerwowanych, przy czym u osób w stanie równowagi nerwowej działanie to jest niewielkie. Kozłek uspokaja, znosi stany lękowe, uczucie niepokoju i zagrożenia, przynosi odprężenie psychiczne. U niektórych osób zmniejsza agresywność. Jego systematyczne stosowanie przywraca właściwy rytm dobowej aktywności układu nerwowego i pomaga w zasypianiu. Można stosować go również w wypadkach małych napadów padaczkowych (gdy przebiegają bez utraty przytomności).

Większe dawki wyciągów z kozłka znoszą stany skurczowe mięśniówki gładkiej jelit. Dlatego kozłek może być polecany w celu zmniejszenia wzdęć brzucha i przeciw różnego rodzaju dolegliwościom bólowym. Zawarte w nim związki działają rozkurczająco na drogi żółciowe, umożliwiając poprawę w przepływie żółci do dwunastnicy. Dodatkowo znoszą one stany skurczowe mięśniówki moczowodów i naczyń krwionośnych.

Ziele to polecać można osobom cierpiącym na zaburzenia czynności serca (np. szybkie bicia), zaburzenia przewodu pokarmowego (kolki, bóle brzucha), a także osobom z nasiloną nerwicą narządową. Kozłek lekarski pomaga też w zwalczaniu zaburzeń okresu przekwitania.

Dawniej kozłek stosowano w zwalczaniu pasożytów przewodu pokarmowego jak np. owsiki, glisty oraz w zwalczaniu łupieżu czy łojotoku, zwłaszcza kiedy stosowano go zewnętrznie.

Warto podkreślić, że działanie wyciągów kozika ujawnia się w pełni dopiero przy regularnym ich przyjmowaniu przez dłuższy czas. Ważne jest też, by pamiętać o właściwym przetwarzaniu tej rośliny.

Przemysł zielarski stosuje korzenie kozika do przygotowania mieszanek o nazwach: NERVOGRAN, NERVOSAN, CARDIOSAN. Wyciągi z kozika wchodzą w skład leków: NERVOSOL, NEOSPASMINA, INTRACTUM YALERIANAE, TINCTURA YALERIANAE, PASSISPASMINA.

Przepisy stosowania

NAPAR. Przygotowujemy go w następujący sposób: w naczyniu umieszczamy łyżkę suszonych rozdrobnionych korzeni kozłka i zalewamy je szklanką wrzątku. Naczynie przykrywamy i odstawiamy na ok. 25 minut. Po ostygnięciu i przecedzeniu pijemy w 2-3 porcjach w stanach skurczowych przewodu pokarmowego oraz w stanach nadmiernego pobudzenia nerwowego. Naparu używać można również do w przypadku owsików do lewatyw.

NALEWKA. Do naczynia wrzucamy 100 g suszonych korzeni kozłka i zalewamy je 1/2 litrem 70-procentowego alkoholu. Całość odstawiamy w szczelnie zamkniętym naczyniu na ok. 10-14 dni. Należy pamiętać, żeby w tym okresie codziennie wstrząsać zawartością naczynia. Po przecedzeniu pijemy po 20-40 kropli w stanach nadmiernego zdenerwowania, przy szybkich biciach serca, nerwicy oraz bólach kurczowych brzucha.

Zbiór i konserwacja

Warto pamiętać, iż najsilniejsze działanie wykazują preparaty uzyskiwane ze świeżego surowca. Wykopu korzeni dokonujemy w październiku i listopadzie w pierwszym roku życia rośliny lub wiosną roku następnego (aż do maja). Korzenie należy dokładnie wypłukać i zostawić do wysuszenia. Do suszenia wybieramy miejsca ocienione i przewiewne o temperaturze nie przekraczającej 35°C. Uwaga: to ostatnie zalecenie jest szczególnie ważne, ponieważ związki zawarte w tym zielu ulegają łatwemu rozkładowi w podwyższonych temperaturach.

Po wysuszeniu surowiec przechowujemy w miejscach suchych.

Substancje lecznicze

W korzeniach kozłka obecny jest olejek eteryczny, którego czynne związki to irydoidowe triestry (nazywane walepotrianami). Najważniejsze z nich to: waltraty, dyhydrowaltraty i acetowaltraty. Ponadto znajduje się tu glikozyd - walerozyd. Olejek eteryczny zawiera terpeny / i ?-pinen, ?-felandren, seskwiterpeny. Estry borneolu z kwasem izolerianowym nadają roślinie charakterystyczny zapach.

Ponadto kozłek zawiera kwas walerenowy, aleranon, walerenal i wiele związków pochodnych. W sumie wyizolowano z kozłka kilkadziesiąt związków, których proporcje zależą od miejsca, gdzie roślina rosła.