JĘZYKONZNAWSTWO OGÓLNE

1. Językoznawstwo jako nauka. Związek językoznawstwa z innymi naukami. Działy językoznawstwa.

Językoznawstwo - lingwistyka (łac. lingwa - język), wydzieliło się z nauk filologicznych jako samodzielna nauka na przełomie XVIII i XIX w. Wydzielono wówczas metody badań naukowych.

Językoznawstwo szczegółowe (opisowe) - odnosi się do opisu jednego języka lub dialektu ze stanowiska współczesnego ( opis synchroniczny) lub z pozycji historycznej (diachronicznej). Warunkiem opisu jest jedna faza jego rozwoju, opis w danym momencie jego rozwoju. Opisy można ze sobą zestawiać, porównywać wszystkie możliwe elementy tego opisu. Zestawienie to prowadzi do:

-Językoznawstwa porównawczego - jedna z dziedzin opisujących język szczegółowy, w jego obrębie można porównywać struktury języka ze względu na pochodzenie:

- językoznawstwo typologiczne (w obrębie całej grupy) - dzielenie ze względu na strukturę a nie pochodzenie,

- językoznawstwo genetyczne (historyczne) - porównuje strukturę języków z punktu widzenia pochodzenia jakie są rodziny języków, stosunki, powiązania między nimi.

Dyscypliny mogą się odnosić do struktury języka jako rzeczywistości opisującej język. Dyscypliny opisujące system języka: fonetyka, fonologia, leksykologia, słowotwórstwo, składnia, leksykologia, frazeologia, fleksja, onomastyka, semantyka.

Dyscyplina opisująca język, ale z punktu widzenia innej dyscypliny: stylistyka, dialektologia, geografia lingwistyczna, gramatyka historyczna, etymologia, leksykografia.

2. Definicja języka. Pojęcie znaku językowego. Cechy wyróżniające znaki językowe.

   JĘZYK – system znaków językowych

   wg Milewskiego- jest składnikiem mowy, który jeste społeczny, trwały, abstrakcyjny

   Furdal – system zanków językowych wytworzonych w sposób naturalny przez człowieka, który pełni f. Komunikatywną i poznawczą

   Chomsky – u podstaw języka istnieje świadomość językowa, jęz. ma char. Twórczy, jest zamkniętym zbiorem zdań, tworem naturalnym wypływającym z potrzeb;

   obok języka naturalnego tworzy się sztuczne, oprogramowania;

Edward Sapir - język to czysto ludzki, nie instynktowny sposób komunikowania myśli, uczuć, pragnień za pomocą systemu celowo produkowanych symboli, które w pierwotnej postaci są słuchowe i wytwarzane przez narządy mowy.

.

znak - pojęcie abstrakcyjne, odsyła nas do konkretnego przedmiotu. znak ma dwoistą strukturę. Zjawisko oznaczającego, zjawisko które jest oznaczane. wszystkie znaki układają się w strukturę i tworzą system znaków językowych. Istotą znaku jest warunkowe istnienie drugiego. Podstawą w/w kategorii jest funkcja + struktura. Znakami zajmuje się semiotyka

ZNAK

SYMPTOMY SYGNAŁY

(wysyłanie nieświadome- (dwukierunkowe, wysyłane

jednokierunkowe, celowo, żeby

znaki nielogiczne) nadawca je odebrał)

APELE SYGNAŁY SEMANTYCZNE

(asemantyczne, mają ( odwołują się do rzeczywistości pozajęzykowej)

wpłynąć na nic, nie pokazują nic

w znaczeniu semantycznym)

OBRAZy SYGNAŁY NIEUMOTYWOWANE

(sygnały umotywowane, mają tyle cech, (umowne, konwencjonalne, społeczne, nie odzw.

że odzwierciedlają rzeczywistość, w taki rzeczywistości, są reproduktywne, przekazują

sposób, że nie jesteśmy w stanie tego różne kody)

powtórzyć)

JEDNOKLASOWE DWUKLASOWE

(liczba tych znaków jest (charakter produktywny, są otwarte, jest ich tak

ustalona, zamknięta) dużo, że mogą pokazywać różne informacje)

BEZFONEMOWE FONEMOWE

(nie słyszymy, np. taniec pszczół) (słyszymy i wymawiamy)

ZNAK JĘZYKOWY

Pojęcie znaku językowego wprowadzili strukturaliści.

1916 - data umowna, Ferdynand de Sousseur, wydaje "Kurs językoznawstwa ogólnego".

Znak językowe - pojęcie rozumiane...

15 cech znaku językowego

1. Aribtralność, konwencjonalość znaku językowego, nieumotywowane, tzn. że między formą oznaczeniową, a oznaczaną nie ma związku, jest tylko znak umowny, tzn. związek ten jest nierozerwalny, forma oznaczająca jest taka sama, inna niż forma oznaczana.

2. Semantyczność - znaki językowe odsyłają nas do rzeczywistości pozajęzykowej, odwołują się do kategorii wyrazu (np. kot),

3. Dwuklasowość (dwoistość, dwustopniowość, podwójne rozczłonkowanie języka), język jest zbudowany na 2 poziomach, 1 z nich to element, który nie ma żadnego znaczeni, czyli fonemy. W 2 płaszczyźnie są elementy niosące znaczenie, układ hierarchiczny.

4. Autonomiczność znaku językowego - otwartość znaków językowych, można mówić za pomocą z.j. o rzeczach odległych w czasie i przestrzeni.

5. Kreacyjność - można mówić o wszystkim co było, będzie, np. literatura s-f.

Definicja języka

- element społeczny (de S.) - langue, twór abstrakcyjny, który dany jest wszystkim,

- moment mówienia - parole, to element indywidualny.

3. Funkcje języka. Funkcja języka a funkcja wypowiedzi.

Funkcje języka utożsamia się z funkcjami wypowiedzi. W teorii strukturalnej zwrócono uwagę na funkcje języka. Jest na tyle ważne, że mówimy o językoznawstwie funkcjonalnym. Rozwinęła to szkoła praska. W teorii funkcji języka rozwinęły się dwa nurty:

- oparty na schemacie komunikatu językowego

- traktuje się język jako narzędzie komunikowania się języka

Początki rozumienia funkcji języka:

Karol Biller

D rzeczywistość pozajęzykowa

A B

nadawca odbiorca

C

znak, kod językowy – dźwiękowa forma mowy

Aby zaszła komunikacja muszą zaistnieć wszystkie powyższe funkcje. Karol Biller wyznaczył cztery funkcje języka w stosunku do poszczególnych elementów komunikacji.

1. funkcja ekspresywna

2. funkcja impresywna

3. funkcja przedstawieniowa

4. funkcja symboliczna

Akustyczna forma mowy pełni funkcje symboliczną. Język ma funkcję symboliczną.

Akustyczna forma mowy w stosunku do osoby mówiącej pełni funkcję ekspresywną.

Akustyczna forma wypowiedzi w stosunku do odbiorcy pełni funkcję impresywną.

Roman Jacobson rozbudował schemat Billera (patrz kartka A)

Antoni Furdal twierdzi, że:

Język służy do porozumiewania się pełnym lub niepełnym układem komunikacyjnym. Niepełny układ komunikacyjne jest wtedy, gdy nie jest brany pod uwagę odbiorca..

Nie można mówić i mieszać funkcji językowych z funkcjami wypowiedzi.

Renata Grzegorczykowa zaproponowała podział funkcji na funkcję językowe i funkcje wypowiedzi:

Funkcje

funkcje języka typy funkcji wypowiedzi

(patrz kartka B)

generatywna poznawcza

- zdolność tworzenia - język jako system, struktura

tekstów i ich rozumienia leksykalno-gramatyczna

przez rozmówców - utrwalamy doświadczenia

- myśliwy abstrakcyjnie

Funkcje języka to funkcje systemu znaków językowych. My budując dana wypowiedź musimy pamiętać jaka jest nasza prymarna intencja. Jest mało wypowiedzi, które pełnia tylko jedna funkcję. Wypowiedzi mają charakter opinii, ale z elementami ekspresji, perswazji, itp.

Funkcja symboliczna – tj. przedstawieniowa, reprezentatywna, referencyjna, denotatywna. W takiej wypowiedzi dominuje treść komunikatu. Są to wypowiedzi, które buduje się po to, by odbiorcę odwołać do rzeczywistości pozajęzykowej.

Funkcja ekspresywna – rozpatrujemy wypowiedź, w której nadawca przekazuje stosunek do treści komunikatu językowego – głównym celem jest pokazanie swego stosunku do komunikatu.

Funkcja impresywna (konotatywna) – kiedy nadawca budując swoją wypowiedź koncentruje się na odbiorcy – ma to formę apelu (np. Weź parasol, bo pada deszcz.)

Funkcja fatyczna – jest po to, aby między nadawca a odbiorcą został podtrzymany kontakt (np. Co u Ciebie słychać?). Wypowiedź budujemy po to, by skoncentrować się na systemie języka.

Funkcja poetycka tj. estetyczna – wypowiedź budowana, aby zająć się nią samą (np. gra językowa, reklama)

Funkcja poznawcza – znaki językowe są dowodem poznania rzeczywistości i narzędziem powstania rzeczywistości.

Funkcja emocjonalna – budujemy wypowiedź, by wywołać jakieś uczucia, lub odczucie u odbiorcy.

4. System fonologiczny to abstrakcyjny, wzajemnie zhierarchizowany układ cech dystynktywnych opisujący funkcjonalną stronę dźwiękowej formy języka. Opis systemu fonologicznego odwołuje się do konkretnego języka i jego dźwiękowej i polega w pierwszej kolejności na ustaleniu cech fonologicznie relewantnych z punktu widzenia komunikacji językowej, dalej ustaleniu inwentarza fonemów, ich dystrybucji, allofonii oraz fonotaktyki.

Z definicji tej nie wynika, że system fonologiczny dla danego języka jest jeden jedyny. Często istnieje wiele sposobów zhierarchizowania segmentów danego języka. Różnice te wynikają z różnych założeń teoretycznych opisu, z wyróżnienia innych cech, z różnic w interpretacji na poziomie akustycznym/ artykulacyjnym, w końcu z tradycji.

1. system fonologiczny- podstawa sytemu językowego

2. system semantyczny- wyższa płaszczyzna

3. system syntaktyczny- najwyższa płaszczyzna

5. Genologiczne zróżnicowanie języka

Genologia lingwistyczna łączy się z pojęciem genologii literackiej, kt. była pierwsza.

G.l. - opis gatunków komunikacyjnych. Pojęcie komunikatu jest bardzo szerokie (podanie, życzenia, list...)

Komunikat jest skonwencjonalizowany pod względem treści formy itd. Próba definicji komunikatu można połączyć z wyznacznikami gatunkowymi. Powołane są do spełnienia określonych funkcji, tworzą całość treściową i formalną. Komunikat jest nieprzerwanie podawany przez nadawcę. K. to mniej lub bardziej rozwinięta wypowiedź., ma funkcje, tworzy całość formalnie i treściowo. Podział wszystkich komunikatów często dokonuje się pod względem odmian języka. Najwięcej kłopotów sprawia opis odmiany potocznej, ponieważ jest bardzo duża różnorodność gatunków, zamyka się w niej wiele wyznaczników.

Rodzaje kom. ze względu na zewnętrzne czynniki decydujące o powstaniu określonego komunikatu:

Komunikat

utrwalony nieutrwalony

w postaci graficznej w postaci fonicznej

komunikat pisany ręcznie komunikat drukowany

komunikat finalny kom. przygotowujący

KOMUNIKATY UTRWALONE:

1. odręczny przygotowujący samoistny (szkic pracy naukowej)

2. niesamoistny (projekt etykietki)

3. odręczny finalny samoistny (podanie)

4. niesamoistny (napis „zaraz wracam”)

5. drukowany samoistny (artykuł)

6. niesamoistny (etykieta)

7. nagrany samoistny (list zapisany naCD)

8. niesamoistny (wiadomość na sekretarce)

KOMUNIKATY NIEUTRWALONE:

1. samoistny (przemówienie na wiecu)-istnieją bez względu na sytuację pozajęzykową

2. niesamoistny (pozdrowienie Dzień dobry)- nie mają racji bytu poza sytuacją jęz.

Potencjał ilokucyjny - co spowoduje, że zbuduję dany komunikat.

Struktura danego komunikatu, np. opisujemy tytuł, segmenty tekstu, jego elementy. Komunikat odręczny przygotowawczy - konspekt, struktura.

Przy wew. opisie kom. opisuje się także określoną tematykę, treść, świat przedstawiony, opisuje się rejestry stylistyczne.

Każda wypowiedź podlega uwarunkowaniom genologicznym.

Socjolingwistyka bada w jaki sposób budujemy swoje wypowiedzi. Przekaz ---> komunikat.

Przekaz obejmuje wszystkie kody i sposoby przekazywania informacji, rzadko przekaz jest jednorodny.

Są 4 sposoby porozumiewania się:

- kod językowy, werbalny,

- kinezyczny -ruch głowy, rąk, części ciała - w różnych kulturach ruchy mogą oznaczać co innego,

- proksemiczny - wykorzystanie przestrzeni w kontaktach z drugą osobą,

- prozodyczny - siła głosu, wysokość, akcent, gesty foniczne,.

Współdziałanie tych kodów jest skonwencjonalizowane.

6. Typy kontaktów językowych:

- kontakt twarzą w twarz - jednoczesny, jednorazowy, bezpośredni (nad.-odb.),

- możemy się kontaktować przez pismo, kt. jest bardziej wiarygodne,

- przez masmedia, przepływ jednokierunkowy,

- telefon, internet...

8.zroznicowanie języka na kuli ziemskiej

Obecnie jest ok. 3,5 tys języków na świecie - ta liczba maleje.

1. Najwcześniej wyodrębniły się anatolijskie języki. Plemię na obszarze dzisiejszej Turcji, do dziś nie zachowało się nic z ych języków. Najabardziej znany był celtycki (ok. 2000 pne).

2. Tocharskie, zachowały się teksty z XVII w. - najpóźniej odkryte, dziś nikt się nie posługuje.

3. J. Grecki - istniejące do dziś.

4. Plemię italo - celtyckie, z którego wydzieliły się 2 grupy: okolice Renu i Dunaju, celtycki - szkocki, walijski, bretoński.

Italskie - włoski, francuski, hiszpański, portugalski, rumuński, mołdawski, kataloński, łacina. Retroromański (???) - współcześnie istniejący.

5. J. germańskie - niemiecki, angielski, holenderski, szwedzki, duński, flamandzki, jidisz, gocki,

6. J. indoirańskie (odkryto między XVII/XVIII w.),

7. J. bałtyckie - litweski, łotweski.

8. J. ormiańskie

9. J. słowiańskie.

Do starożytności ekspansja indoeuropejskich była ogromna. Rodzina chińsko - tybetańska 1/4 ludności na świecie, dominuje chiński (wietnamski, tajski, syjamski, tybetański).

Lapoński, estoński, fiński, węgierski, baskijski - nie pochodzą z rodziny indoeuropejskiej.

Japoński i koreański - nie pochodzą z grupy chińsko - tybetańskiej.

J. autajskie - środkowa Azja, od Bałkanów, obecna Turcja, Mongolia, Tatarzy, Uzbekistan, Mandżuria.

Grupa semito - hamicka, mieszkańcy Płw. Arabskiego wraz z ekspansją islamu języki te rozprzestrzeniły się. Arabski - 150 mln, hebrajski - (nowohebrajski powstał teraz). Jest kilkanaście rodzin języków i kilkadziesiąt grup etnicznych.

Afryka środkowa - języki bantu (ok. 1000 języków),

Afryka pd. - buszmeńskie,

Ameryka - anglo- amerykański,

języki Indian (kilkaset)

Australia - angielski, aborygeński,

Dużą grupą są języki papuaskie (Nowa Gwinea), wyspy Oceanu Indyjskiego, austronezyjskie, grupa języków drawidyjskich, austroazjatyckie - Indochiny.

40 j. kaukaskich.

2 hipotezy - nostratyczna, poligeneza.

T. nostartyczna mówi o tym, że języki są ze sobą powiązane. Są między nimi podobieństwa.

Poligeneza - istnieje wiele źródeł języków używanych przez człowieka.

9. Klasyfikacja typologiczna zakłada tożsamość języków jeśli chodzi o sposób przekazywania informacji gramatycznej. Na tej podstawie można dzielić języki wg różnych kryteriów.

Wg kryteriów morfologicznych wyróżnia się

języki fleksyjne: polski, romański, łacinę.

j. aglutynacyjne - inf. przekazywane przez morfem gramatyczne, ale tylko 1 inf.,

j. alternacyjne - f. gramatyczna przekazuje oboczność,

j. analityczne - (chiński, bułgarski), słowo posiłkowe przekazuje inf. gramatyczną,

j. polisyntetyczne - głownie j. Indian amerykańskich i kaukaskich, w obrębie jednej jednostki zamknięto pełną informację.

Kryterium fonologiczne mówi o stosunku spółgłosek do samogłosek. Jeśli w języku jest więcej niż 70 % spółgłosek -spolgloskowy (i odwrotnie)

Kryteria prozodyczne - jaką f. spełnia akcent, intonacja, pauza. Czeski, rosyjski, łacina - j. prozodyczne. Nieprozodyczne mają stały akcent.

10. kontakty między jezykami

    Języków jest coraz mniej. Ich egzystencja jest uwarunkowana 3 zależnymi od siebie elementami: język - naród - państwo. Najlepiej jeśli można między nimi postawić znak równości., np. Polska. Są państwa gdzie jest podział na j. urzędowy, narodowy itd. Bywa tak, że jeden język obsługuje wiele państw (niemiecki, angielski). Są państwa wielonarodowe, w kt. posługuje się wieloma językami, ale jest 1 narodowy. Języki nigdy nie pozostają w izolacji, zawsze dochodzi do kontaktów międzyjęzykowych.

Afryka - większość państw była kolonizowana, język narodowy nie mógł odzyskać niepodległości podczas gdy dane państwa wyzwalały się spod kolonizacji. Np. w Senegalu gdzie językiem panstwowym i narodowym został j. kolonizatora. Za j. narodowy uznaje się np. w Tanzanii j. etniczny a za państwowy j. europejski. Gwinea: j. europejski utrymał się tlko na szczeblu urzędowym, j. narodowym jest j. rodzimy. Niemożliwe jest wyeliminowanie j. narzuconego przez kolonizatora, kt. doprowadził do rozwarstwienia społeczeństwa.

Funkcjonowanie obok siebie różnych języków doprowadziło do interferencji języków, która wiąże się z interferencją systemów, tzn. że system fonologiczny jednego języka wpływa na system f. innego. Największy wymiar interfer. dostrzegany jest w obrębie słownictwa. Int. to jedno zjawisko. Bilingwizm językowy - dwujęzyczność, posługiwanie się dwom językami, to zjawisko charakterystyczne dla krajów mieszanym składzie etnicznym.

Bywa tak, że dwa języki funkcjonują tak samo. Kanada: angielski, francuski. Belgia: flamandzki, francuski etc. Bilingwizm ma źródło w państwach mieszanych, jeśli istnieją blisko siebie mogą doprowadzić do zmian strukturalnych języka. Są dwie odmiany b.:

- dyglosja - skrajny przypadek dysproporcji współistnienia z języków, co może mieć charakter skrajnie stały. W zależności od sytuacji można używać jednego lub drugiego języka.

- egzglosja - na trwałe weszła zmiana prowadząca do tego, że małe narody nie wytwarzają języka artystycznego, językowego.

Interferencja jest zjawiskiem powszechnym. Liga języka wynika z dużego natężena interferencji językowej. Liga j. bałkańskich. Czasem do interferencji dochodzi celowo, powstają języki mieszane.

Języki sztuczne: Pidrzyny i języki kreolskie.

Pidrzyny - skrzyżowanie j. angielskiego i chińskiego, handel.

j. kreolskie - mowa ojczysta, na Haiti było to poł. fr./etniczny.

Esperanto (zamenhoff)

języki oprogramowania

11. mowa, a pismo

    MOWA PISMO

    -pierwotna i dźwiękowa -wtórne i graficzne

-naturalna, właściwa dla każdego -osiągnięcie cywilizacyjne

-związana z danym aktem mowy -niezależne od aktu mowy

-nietrwała -względnie trwałe

-zmienna -względnie niezmienne

-zmiany występują linearnie w czasie -zmiany wyst. Niekoniecznie linearnie

w przestrzeni

-dwuklasowy system zanków łączliwych - system jednoklasowy (globalny) lub

(z gramatyką) dwuklasowy

12. Teorie językoznawcze.

- lingwistyka porównawczo – historyczna XIX wieku

Lingwistyka XIX wieku – to lingwistyka porównawczo – historyczna. Rozwinęła się na gruncie języka niemieckiego. Badania w kierunku obserwacji rozwoju języka. Porównywano języki z różnych obszarów języków indoeuropejskich.

1816-1820 – pojawiły się cztery bardzo ważne prace:

- F. Boppa (1816) „O koniugacji indoeuropejskiej” – Bopp zauważył, że w obrębie koniugacji powstają wyrazy, które mają wspólny morfem rdzenny (tzw. gniazda). Wprowadził pojęcie „rodziny wyrazów”. Badano język historyczny i porównywano rodziny wyrazów ze sobą.

- Rosmus Rask (1818) – na podstawie słownictwa pokazał związki między językiem północno – germańskim i porównał grekę i łacinę.

- Jacob Grimm (1819) „O gramatyce historycznej języka niemieckiego” – porównywał obszar języka, gdzie porównywano materiał z punktu widzenia historycznego i porównywano ten materiał ze sobą

- Humbold (1820) – wyznaczył metodę opisu porównawczego języka; wyznaczył metodologię badań. Językoznawstwo określa się jako naukę.

Wydzieliły się cztery podstawowe zakresy badań językowych:

5. Językoznawstwo opisowe w tradycyjnym znaczeniu

6. Językoznawstwo opisowe w ujęciu historycznym

7. Językoznawstwo historyczno-porównawcze

8. Językoznawstwo opisowo - porównawcze

Te badania dały metody badawcze, które mają charakter trwały. Badania językoznawców mieszczą się w tych nurtach.

Językoznawstwo XIX-wieczne możemy dzielić na dwie fazy:

I – nurt badań historycznych

II – nurt – lata 60, 70-te XIX w. – to kres czasu fascynacji teorią Darvina, która była ewolucyjna i wpływała na inne nauki. Wiele z nauk powoływało się na mechanizmy rządzące tą teorią.

- założenia szkoły młodogramatyków

Schleicher napisał książkę, udowadniał, że językoznawstwo tak jak przyroda jest nauka ścisłą. Zrodziła się koncepcja w obrębie szkoły MŁODOGRAMATYKÓW inspirowane metodologią badań przyrodniczych sformułowanych przez Darvina.

MŁODOGRAMATYCY - skoncentrowani w Lipsku (Niemcy). Herman Poul, Burgman, Leskien – szkoła, która skupiała się wokół budowy historycznej języka i nad historią języków świata. Rozwinęła się teoria prajęzyka (Boppa). Młodogramatycy swoje badania poświęcili na ustalenie zasad, że język pochodzący z prajęzyka ulegał zmianom i udowadniali jak to się stało, że z jednego języka powstawały nowe. Pracowali bardzo ciężko badając tak ogromny materiał. Sformułowali szereg praw rozwoju języka. Te zasady nazwali prawami językowymi i te prawa mają wymiar głównie w obszarze fonetycznym.

Teoria bezwyjątkowości praw głosowych

Teoria ta polegała na tym, że:

-jeśli mamy jeden język (prajęzyk) to z tego języka rozwija się inny język i było takie pytanie: Jak głoski tego języka zachowują się w poszczególnych językach? Odp.: Rozwijały się tak samo, ale tylko wtedy kiedy były zachowane identyczne warunki fonetyczne.

Np. sen sen son san

(pol.) (czes.) (ros.) (chorw.)

s _ n _ (staro-cerkiewno-słowiański)

(jer) (jer)

Pierwszy jest rozwinął się w samogłoskę, a drugi zanikł.

To doprowadziło do wniosku, e w dawnych językach ludzie posługiwali się takimi głoskami jakimi były jery. Te samogłoski maj inne właściwości artykulacyjne. To było wyprowadzane z praw przyrodniczych. Prawa głosowe zachowują się nieco inaczej niż przyrodnicze. Prawa przyrodnicze działają powszechnie. Prawa językowe są ograniczone przestrzennie i maja charakter historyczny. Wyjątki albo wynikają z krzyżowania się praw głosowych albo zapożyczeń. Wymagały kompletności badań. Wg młodogramatyków rozwija się taki nurt, w którym zakłada się, że naukowe podejście jest tylko z pozycji historycznej.

Język jest tworem indywidualnym. Rodzi się w psychice człowieka i w psychice rodzą się zmiany historyczne.

Zarzuty – brak uwzględnienia charakteru społecznego języka. Pod koniec badań młodogramatyków pojawiają się inne teorie językoznawcze. Rodzą się na zasadzie negacji pewnych aspektów młodogramatyków.

- J. Boudouin de Courtenay i szkoła kazańska

De Courtenay był Polakiem. Założył kazańską szkołę lingwistyczną. Przyczynił się do rozwoju językoznawstwa. Był prekursorem strukturalizmu. Sprzeciwił się teorii młodogramatyków. Mówił, że język jest również tworem społecznym, nie tylko rodzi się w psychice. Uważał, że język należy badać z punktu historycznego, ale jest i drugi aspekt języka – statyczny tzn. , że możemy określać stosunki współczesne (nie tylko z punktu historycznego). Musimy badać aktualny stan języka. Wprowadził badania synchroniczne – współczesne. Zastanawiał się nad dźwiękową strona języka i wydzielił to. Uważał, że w stronie dźwiękowej języka są dwie warstwy:

1. antropofonika – utożsamiał ją z współczesną fonetyką. Możemy opisywać język z pozycji współczesnej fonetyki

2. psychofonika – utożsamiał ją z współczesną fonologią.

Zmiana fonetyczna wyrazu doprowadza do zmiany znaczenia w obrębie psychofoniki. Zadał sobie pytanie Czym jest język? Jaki jest jego stosunek do całości mowy?

Badania szkoły kazańskiej doprowadziły do rozwoju badań fonologicznych. Doszło do rozróżnienia głoski (dźwięk) i inwariantu (fonemu – abstrakcyjny odpowiednik). B. de Courtenay pod koniec życia zwrócił się znowu ku badaniom historycznym.

- założenia lingwistyki strukturalnej; podstawowe koncepcje Ferdynanda de Saussure’a; szkoła praska; szkoła kopenhaska

F. de Sausurre jest prekursorem strukturalizmu. Korespondował z de Courtenayem . Wiele poglądów przejął w swojej teorii de Courtenay.

W 1916 r. wychodzi „Kurs językoznawstwa ogólnego” de Saussurey’a. Ta książka wyszła dzięki jego studentom. „ Jedynym prawdziwym przedmiotem językoznawstwa jest język sma w sobie i ze względu dla siebie”.

Strukturalizm opisuje język sam w sobie. Opisuje strukturę języka. Badania historyczne zaczynają być krytykowane.

Podstawowe założenia strukturalizmu:

- pojęcie langue, parole

Musimy mówić o języku (langue) – system języka jest warstwą abstrakcyjną

- parole – aspekt indywidualny języka

- gdy łączymy langue i parole mówimy o aspekcie społecznym

Język jest abstrakcyjny, społeczny i indywidualny. Jest złożonym zjawiskiem.

Pokazanie systemowości języka wg de Sausuure’a:

-między znakami, które są w języku istnieją relacje systemowe tzn. istnienie jednego znaku warunkuje istnienie drugiego znaku (dźwięczność, bezdźwięczność). One układają się na zasadzie opozycji.

W języku istnieją tylko różnice.

Pozycja paradygmatyczna (skojarzeniowa) – biel – czerń

Pozycja syntagmatyczna (sąsiedztwo kontekstu) biały – śnieg

NAJWAZNIEJSZA DLA DE SAUSSURE’A JEST PŁASZCZYZNA SYNCHRONICZNA

tj. język współczesny

De Saussure dał podstawę na patrzenia języka z pozycji funkcjonalnej. Znaki są powoływane żeby spełniać określone funkcje.

SZKOŁA PRASKA – wykształciła się tu fonologia. Szkoła praska to okres międzywojenny. Przedstawicielami m.in. R. Jacobson i Mikołaj Trubiecki. Szkoła ta dokonywała syntezy założeń Courteneya i de Saussure’a , ale bardziej de Saussure’a. Dlatego jest to szkoła strukturalna. Strukturalizm praski określa się jako funkcjonalizm. Funkcje między poszczególnymi znakami łatwiej jest pokazać w obrębie jednego podsystemu języka. Wyróżniamy następujące podsystemy języka:

- fonologiczny

- morfonologiczny – zajmuje się wymianą głoskową w obrębie morfemów

- morfologiczny – fleksja i słowotwórstwo i podsystem składniowy

Dokładnie opisano system fonologiczny. Dano podstawy pod system morfologiczny.

Mikołaj Trubiecki w podsystemie fonologicznym wyróżnił, że:

- punktem wyjścia do badań fonologicznych stała się opozycja, z której wynikała zmiana znaczenia (port : tort; mata : tata). Wyróżnił cechy dystynktywne i cechy delimitacyjne

- istnienie jednej cechy jest możliwe dzięki istnieniu drugiej cechy (wara : wiara)

W tym czasie rozumienie inwariantu zostało określone pojęciem fonem, jako podstawowa jednostka systemu fonologicznego. Badania fonologiczne doprowadziły do pojęć wariantu fonologicznego pozycyjnego (zależy od kontekstu), warianty fakultatywne (zależą od cechy indywidualnej)

Praska szkoła rozwinęła podsystem fonologiczny języka. Rozwinęły się w obrębie praskiej szkoły badania stylistycznego. Powiedziano, że styl to jakaś struktura tekstu, bo tekst jest strukturą. Tekst jest tworzony w ten sposób, że nadawca celowo dobiera elementy tego tekstu. Nadawca konstruując tekst chce osiągnąć jakiś cel. Język to system. Dali teorię systemowi językowemu.

Karol Biller był językoznawca odrębnym. Był głównym twórcą aktu komunikacji językowej. Mowa jest po to, abyśmy się porozumiewali. Porozumiewanie jest między nadawcą a odbiorcą. Biller jest autorem funkcji języka.

SZKOŁA KOPENHASKA – L. Jemslow – szkoła ta była drugim centrum strukturalizmu. Językoznawcy z tej szkoły nazwali siebie glossemantykami (od glossa – język). Lingwiści z tej szkoły byli najbliżsi teorii de Saussuera. Uważali, że ich zadaniem jest badanie struktury języka. Zajęli się rozwijaniem poglądu de Saussurea, który dotyczył treści i wyrażania w języku.

W strukturze języka są dwie płaszczyzny:

1. płaszczyzna (plan) treści (to rzeczywistość, o której mówimy)

2. płaszczyzna (plan) wyrażania (środki, za pomocą których mówimy)

Każda z tych płaszczyzn ma dwie odrębne sfery:

1. substancję – rzeczywistość obiektywna

2. formę – psychiczny obraz dźwięków które wymawiamy)

Substancja planu treści – obiektywna rzeczywistość, o której mówimy.

Forma w planie treści – psychiczny obraz rzeczywistości, subiektywny obraz rzeczywistości

Substancja w planie wyrażania (substancja to ruchy narządów mowy)

Zadaniem językoznawstwa jest ustalenie relacji między formą treści a wyrażania.

-lingwistyka funkcjonalna, koncepcje Andre’a Martineta

Językoznawstwo funkcjonalne jest kontynuacją szkoły praskiej. Elementy języka służą określonej funkcji. Wszystko co mówimy służy określonej funkcji. Przedstawicielem językoznawstwa funkcjonalnego jest Francuz Andre Martinet, który twierdziła, że nie można badać języka dzieląc go na badania diachroniczne i synchroniczne. Istnieje realny związek między synchronią a diachronią.

Trzy sposoby wyrażania funkcji:

1. leksykalny – wyrazy, które się nie dzielą, ale znaczą np. rak

2. morfologiczny – przez końcówki fleksyjne, spójniki, przyimki

3. szyk – Piotr bije Pawła. Paweł bije Piotra – Odwrócenie szyku zmienia znaczenie.

Język opisuje się według podsystemów języka.

- dystrybucjonizm amerykański

Strukturalizm amerykański określany jako dystrybucjonizm amerykański i deskryptywizm amerykański.

-behawioryzm - teoria dziś krytykowana, negowana. Strukturalizm amerykański nawiązywał do teorii behawioralnej, omijano psychikę.

Chciano opisać języki indiańskie – językoznawcy mają materiał tylko w formie nagrań. Opisują na podstawie tego tylko język.

L. Blumfield – język jest częścią zachowania człowieka. Opisuje się tylko języki, a nie odnosi do intuicji.

Dystrybucja to zbiór kontekstów (fragmentów tekstów). To również wydzielanie jednostek z określonego zbioru otoczeń. W dystrybucji nie odnosimy się do znaczeń.

Chłopiec myje psa.

C hłopiec myje . zaimek „się” umieszczony w innym kontekście

Chłopiec przejechał .

Chłopiec przejechał się. (w domyśle np. na rowerze, a nie dosłownie)

-lingwistyka transformacyjno – generatywna

Chomsky – drzewka derywacyjne. Był przedstawicielem językoznawstwa generatywno – transformacyjnego.

Podstawowe są dwa pojęcia:

- transformacja – przemiana jako wzajemny stosunek między dwiema konstrukcjami gramatycznymi. Przemiana jednej konstrukcji w drugą pod pewnymi warunkami.

• generowanie – tj. wytwarzanie – jest to termin kluczowy. Ustalanie reguł, dzięki którym można wytwarzać zdania.

I Kompetencja a performancja

Kompetencja – pojęcie, które nawiązuje do wiedzy użytkownika języka, którą ma w świadomości. Dzięki kompetencji ma taką znajomość języka, że może się wypowiadać i tworzyć zdania. Dzięki temu można parafrazować zdania i odróżniać, które zdania są prawidłowe, a które nie. Utożsamia się z langue de Saussurea.

Performancja – to parole tj. użycie wiedzy. Zależy ono od kompetencji i czynników pozajęzykowych (np. pamięci, stanu samopoczucia).

Sama gramatyka generatywna jest idealnym użyciem kompetencji języka.

Składnia – wieloznaczność zdań. Jedno zdanie może mieć wiele znaczeń. Tą samą treść można wyrazić w inny sposób.

W każdym wypowiedzeniu jest ukryta struktura.

II Struktury powierzchniowe a głębokie

Struktura głęboka i powierzchniowa – przy zdaniach wieloznacznych jednej strukturze odpowiadają więcej niż jedna struktura głęboka.

Wewnętrzne zróżnicowanie języka.

Mamy odmianę ogólną, ponadregionalną.

- czynnik terytorialny, rozróżnia się tu gwary i dialekty,

- wpływ na rozwój języka ma środowisko grupujące się wokół zwodów, zamyka się to w zróżnicowaniu w obrębie słownictwa, leksyki, kt. mogą być akceptowane, lub możemy się posługiwać kodyfikacyjnie lub profesjonalnie,

- czynnik indywidualny, nasz stosunek do języka, normy językowej,

Zadaniem państwa i szkolnictwa jest propagowanie ponadregionalnej odmian języka.

Zróżnicowanie języka pod kątem zróżnicowania regionalnego: zachowanie się w środowiskach wiejskich, małych miasteczkach. Zatarcie wymowy regionalnej wiąże się z ruchami migracyjnymi. Odmiany regionalne tylko u starszych ludzi, młode pokolenie psługuje się jednocześnie ponadreg. i reg.

Odmiana regionalna, oprócz Kaszub, tylko w odmianie mówionej.

Wyróżni się 5 dialektów: małopolski, wielkopolski, śląski, mazowiecki, kaszubski. Dialekty różni się od j. ponadregionalnego w warstwie leksykalnej, fonetycznej.

Zróżnicowanie na gwarę miejską (Poznań, Zamość, Warszawa, Lublin, Kraków, Łodź). Gwary miejskie są efektem łączenia się gwary miejskiej i wiejskiej.

Elementy dialektalne i gwarowe przechodzą w postać regionalizmów charakterystycznych dla danego terytorium. Nie są piętnowane, są dopuszczalne w ujęciu normy wariatywnej.

JEśli do języka wchodzą dialektyzmy to są piętnowane w ujęciu normy ponadregionalnej.

Odmiana środowiskowa i zawodowa.

Socjolekt - warunkiem jego powstania jest spełnienie czynników pozajęzykowych. Np. silnie związana ze sobą grupa, stabilna, nie zmieniająca się, kt. ma poczucie odrębności. Istotą jest używanie swego rodzaju słownictwa i frazeologii. Jest 6 grup socjolektów:

- nieformalna, o mniej lub bardziej tajnym charakterze, np. środowisko przestępcze lub gwara partyzancka, ich celem jest utajenie informacji poprzez słownictwo niezrozumiałe, wysoka specjalizacja,

- odmiany środowiskowe związane np. z klubami (brydż, myśliwi, żeglarze), wspólną cechą jest leksyka,

- język grup jest mniej lub bardziej zinstytucjonalizowany, np. żołnierze, studenci, uczniowie. Leksyka jest naładowana emocjonalnie,

- odmiana zawodowa, 2 obszary: występuje tu terminologia i profesjonalizmy, ma charakter oficjalny,

- biolekty - ze względu na płeć, kobiety - więcej emocji, zdrobnień itd., mężczyźni - wulgaryzmy...

- idiolekty - odnoszą się do zróżnicowania pojedynczego człowieka, np. są opisy idiolektu polityków, ludzi mediów itp.

Odmiana funkcjonalna języka. Wiąże się z doborem określonych tekstów językowych uzależnionych od rodzaju tekstu. Każda wypowiedź ma swoją specyfikę. Na pewno mówimy o odmianie mówionej i pisanej., np. język artystyczny - trudno go jednoznacznie zdefiniować, wyszukane słownictwo, składnia...

Cechą charakterystyczną jest element wyróżniający, coś co nie pojawia się w innych odmianach. Bezdyskusyjna jest odmiana naukowa - rzetelność, obiektywizm. Potoczna lub literacka również.

Dyskusyjne: urzędowy, publicystyczny, swoisty język mediów...

Odmiany standardowe, ponadregionalne języka - niezróżnicowany stylistycznie, środowiskowo. Zasób słów jest zrozumiały dla wszystkich w obręb wchodzi słownictwo nieopatrzone żadnym kwalifikatorem.

SCHEMAT KOMUNIKACJI JĘZYKOWEJ I FUNKCJE JĘZYKA WG BÜHLERA

CA – funkcja ekspresywna;

CB – funkcja impresywna (wywiera wpływ

na odbiorcę i jego zachowanie);

CD – funkcja semantyczna (informuje

o rzeczywistości; znaczenia; możemy się

czegoś dowiedzieć z wypowiedzi).

16 SCHEMAT KOMUNIKACJI JĘZYKOWEJ I FUNKCJE JĘZYKA WG R. JAKOBSONA

KONTEKST (f. poznawcza)

KOMUNIKAT (f. poetycka)

N ADAWCA ODBIORCA

(f. emotywna) KONTAKT (f. fatyczna) (f. emotywna)

KOD (f. metajęzykowa)