1. Język w komunikacji
1.1. Główne składniki sytuacji komunikacyjnej
Sytuację komunikacyjną rozumiem jako zespół elementów towarzyszących wypowiedziom, używanym w dyskursie. Nie wszystkie te elementy da się systematycznie opisać. Wybierzmy więc te, które – jak należy przyjąć – występują w każdej sytuacji komunikacyjnej. Jest to zespół następujących czynników:
- typ nadawcy,
- typ odbiorcy,
- typ kontaktu,
- tworzywo,
- okoliczności fizyczne.
Nadawca może być:
- indywidualny lub zbiorowy,
- stały lub zmienny,
- wyrazisty lub niewyrazisty,
- znany lub nieznany,
- dostępny lub niedostępny.
Odbiorca może być:
pojedynczy lub zbiorowy,
rzeczywisty lub wirtualny,
aktywny lub pasywny,
zamierzony lub niezamierzony,
pośredni lub bezpośredni.
Typ kontaktu może zależeć od różnych czynników. Oto one:
relacje społeczne między nadawcą i odbiorcą, wynikające z ich ról społecznych, np. mąż i żona, dziecko i rodzic, usługodawca i usługobiorca, ekspert i laik, współprzechodzień, współpasażer, kolega, przyjaciel, znajomy;
równorzędność bądź nierównorzędność społeczna ról, bardziej lub mniej instytucjonalny charakter tychże ról, np. kierownik i podwładny w zakładzie pracy, współpracownicy w zakładzie pracy, przewodniczący i uczestnik obrad, lub nieinstytucjonalny, np. przyjaciele, rodzic i dziecko, idol i fani;
role interakcyjne, nadawca ma przewagę, obligatoryjna jest rola odbiorcy w dyskursie w przypadku niektórych aktów mowy, np. pytanie wymaga odpowiedzi, prośba – zgody na jej spełnienie lub usprawiedliwienia w przypadku odmowy, rozkaz – wykonania;
stopień trwałości, do trwałych kontaktów należą na przykład kontakty rodzinne, szkolne, koleżeńskie, do nietrwałych – na przykład kontakty klienta ze sprzedawcą, pasażera z innym pasażerem, petenta z urzędnikiem; nie ma ostrej granicy między trwałością i nietrwałością kontaktu - jeśli na przykład ktoś odwiedza lekarza sporadycznie, to jego kontakt jako pacjenta z lekarzem jest nietrwały, jeśli jednak wymaga systematycznego leczenia u jednego lekarza, kontakt nietrwały może zamienić się w trwały lub względnie trwały;
oficjalność lub nieoficjalność; im mniejszy stopień bliskości więzi między nadawcą a odbiorcą i równocześnie większy stopień instytucjonalności (partnerzy lub jedna ze stron występują jako przedstawiciele instytucji), tym większa oficjalność i odwrotnie;
bezpośredniość lub pośredniość,
Typ kontaktu: partnerski i niepartnerski
Partnerzy aktu komunikacji mogą przyjąć styl partnerski i niepartnerski. Styl partnerski polega na dbałości o realizację potrzeb, oczekiwań i preferencji własnych i partnera (bez oceniana, wywierania nacisku, z przedstawianiem własnego punktu widzenia). Odbiorca słucha, nadawca dba o zrozumienie przekazu przez partnera. Z obu stron są podobne oczekiwania. Styl niepartnerski to koncentrowanie się na własnych potrzebach lub rezygnacja z własnych potrzeb. W pierwszym wypadku (przy koncentrowaniu się na własnych potrzebach) rozmówca przerywa partnerowi, nie dba o to, czy partner zrozumiał. Innym przejawem stylu niepartnerskiego jest wydawanie nakazów i zakazów, domaganie się przyjęcia swoich poglądów. W drugim wypadku (przy rezygnacji z własnych potrzeb) rozmówca godzi się na nieuważne słuchanie przez partnera, przerywanie, uleganie naciskom.
1.2. Komunikowanie publiczne a niepubliczne
| Komunikowanie publiczne | Komunikowanie niepubliczne | |
|---|---|---|
| Dominujące tematy wypowiedzi | Życie zbiorowe | Życie osobiste |
| Dominujące rodzaje ekspresji | Wyrażanie wiedzy i przekonań | Wyrażanie emocji |
| Dominujące cele wypowiedzi | Perswazyjny: propagowanie informacyjne, aksjologiczne, agitacja | Proste informowanie, proste nakłanianie, wyrażanie swoich przekonań, emocji i woli w funkcji fatycznej lub jako cel sam w sobie |
| Dominujące sposoby ukształtowania wypowiedzi | Środki nacechowane erudycyjnie1 | Środki nacechowane ekspresywnie |
| Dominujące gatunki mowy | Wielość gatunków | Rozmowa |
| Dominujący typ nadawcy | Indywidualny lub zbiorowy Stały Wyrazisty lub niewyrazisty Znany lub nieznany Dostępny |
Indywidualny Zmienny Wyrazisty Znany Dostępny |
| Dominujący typ odbiorcy | Zbiorowy Wirtualny Pasywny Zamierzony Występowanie odbiorcy – adresata |
Indywidualny Rzeczywisty Aktywny Zamierzony Niewystępowanie odbiorcy – adresata |
| Dominujący typ kontaktu | Określone role społeczne Nierównorzędność ról społecznych Jasne role interakcyjne Mały stopień trwałości Oficjalność: instytucjonalność, brak więzi między nadawcą a odbiorcą |
Cechy indywidualne Równorzędność ról społecznych Nie zawsze jasne role interakcyjne Duży stopień trwałości Nieoficjalność: brak instytucjonalności, więź między nadawcą a odbiorcą |
| Dominujące tworzywo | Język mówiony i pisany w równym stopniu | Język mówiony |
| Dominujące okoliczności fizyczne | Istotna rola czasu i przestrzeni oraz innych okoliczności | Mniej istotna rola czasu i przestrzeni oraz innych okoliczności |
2. RZECZYWISTOŚĆ W WYPOWIEDZI
2.1. Opisywanie rzeczywistości a jej sprawianie
Twórca teorii aktów mowy – John Austin podzielił wypowiedzi językowe na konstatacje i performatywy2. Konstatacje są to takie wypowiedzi, które coś stwierdzają. Konstatacjom przysługuje kategoria prawdy / fałszu. Na przykład na wypowiedź Profesor zaliczył studentowi komunikację językową rozmówca może zareagować To prawda/ to nieprawda. Na widok zapisu zal. w indeksie podobna reakcja nie miałaby sensu, ponieważ zapis w indeksie niczego nie stwierdza, tylko coś sprawia. Wypowiedź performatywna (sprawcza) nie może być prawdziwa lub nieprawdziwa, ale może być za to fortunna lub niefortunna. Fortunna jest wtedy, kiedy za jej pomocą dokonuje się jakaś czynność, niefortunna – w innym przypadku. Wypowiedź Profesor zaliczył studentowi komunikację językową jest stwierdzeniem, czyli konstatacją, zaliczam - jest wypowiedzią sprawczą, czyli performatywem. Performatywy nie są stwierdzeniami, ale wykonywaniem czegoś za pomocą słów. Performatywy są fortunne wtedy, kiedy rzeczywiście coś sprawiają. Zapis zal. jest fortunny wtedy, gdy dokonuje go nauczyciel akademicki w indeksie, będącym dokumentem. Podobnie wypowiedź marszałka Otwieram posiedzenie Sejmu jest fortunna wtedy, kiedy wypowiadana jest przez marszałka w sali sejmowej wobec zgromadzonych posłów, którzy przybyli z zamiarem uczestniczenia w posiedzeniu. Niefortunna byłaby w każdej innej sytuacji (choćby w tej, w której cytuję ten przykład). A oto inne jeszcze przykłady konstatacji i performatywów3:
Konstatacje odnoszą się do nazwanego elementu rzeczywistości. Niektóre z tych elementów można zweryfikować za pomocą obserwacji. Inne jednak nie są możliwe do weryfikacji. Niektóre wypowiedzi stanowią opis rzeczywistości, inne – jej interpretację. Granica między opisem a interpretacją jest trudna do uchwycenia, dlatego uznamy, że konstatacje pełnią funkcję opisowo-interpretacyjną, a performatywy – funkcję sprawczą. Można przyjąć, że mówiąc - zawsze coś sprawiamy: nie tylko otwieramy posiedzenie, dokonujemy aktu zaliczenia, uniewinnienia, przeproszenia itp., ale także stwierdzamy, wyrażamy uczucie itp. Niektóre z tych czynów mają większy wpływ na otoczenie społeczne, inne - mniejszy. Na przykład formuła sakramentalna powoduje, że powstał związek małżeński, którego przedtem nie było. Mamy tu do czynienia z najwyższym stopniem sprawczości. Wygłoszenie formuły usprawiedliwienia czy podziękowania zmienia atmosferę między nadawcą i odbiorcą wypowiedzi, czyli też coś zostało dokonane za pomocą słów. Stwierdzanie może zmienić stan mentalny odbiorcy, ale nie musi. W tym wypadku mamy do czynienia z najmniejszym stopniem sprawczości.
To są tylko nieliczne przykłady. Dokładniejsze badania nad językowym obrazem poszczególnych elementów rzeczywistości przemawiają na korzyść tezy, że w języku odzwierciedla się nie rzeczywistość, lecz nasze jej widzenie, co oznacza, język bardziej interpretuje rzeczywistość niż ją opisuje.
2.4. Pierwsza, druga i trzecia rzeczywistość
Określenia „pierwsza rzeczywistość” i „druga rzeczywistość” pochodzą z prac Michaela Fleischera4, określenie „trzecia rzeczywistość” zostało wypracowane w dyskusji z cyklu „Rozmowy o komunikacji”, odbywającego się w Łodzi i Krakowie5. Pierwszą rzeczywistością Michael Fleischer nazwał rzeczywistość fizykalną. Druga rzeczywistość to świat wyobrażeń kulturowych. Wyjaśnienie istoty trzeciej rzeczywistości musimy poprzedzić kilka innymi uwagami.
2.5. Sposoby przedstawiania rzeczywistości w wypowiedzi
Popatrzmy na przykład:
Kilkanaście godzin przed szykowaną od tygodni bitwą o odwołanie marszałka Sejmu Bronisława Komorowskiego z Platformy PiS nagle wycofał swój wniosek.
(„Gazeta Wyborcza” 3 października 2008 r., s. 1)
Zdanie to oparte jest na standardzie ‘ktoś wycofał coś’. Mamy tu do czynienia z wyrażoną analitycznie treścią: PiS wycofał wniosek (kilkanaście godzin przed bitwą).
Inne treści wyrażone są syntetycznie:
[ktoś] szykował bitwę od tygodni,
[był zamiar] odwołania marszałka Sejmu,
[marszałkiem Sejmu jest Bronisław Komorowski,
Bronisław Komorowski [jest] z Platformy,
wniosek [jest] swój [tzn. wykonany (tu: sformułowany) przez tego, którego nazwa jest podmiotem].
Syntetyczność wypowiedzi polega na tym, że niektóre relacje między treściami nie muszą być nazwane za pomocą słów – pominięte w syntezie słowa umieściłam w nawiasie kwadratowym.
Treściom wyrażonym analitycznie można zaprzeczyć, treściom wyrażonym syntetycznie – nie można. Na przykład zdanie PiS nie wycofał wniosku… nie zaprzecza żadnej innej treści poza PiS wycofał wniosek wszystkie inne wymienione wyżej pozostają niezaprzeczone, a zatem [ktoś] szykował bitwę od tygodni, [był zamiar] odwołania marszałka Sejmu itd. Nadawca treści wyrażonych syntetycznie zakłada istnienie jakiejś uprzedniej wiedzy nadawcy o przedmiocie wypowiedzi. Treści wyrażone syntetycznie tę wiedzę aktualizują. Te same treści można przedstawiać na oba sposoby. Popatrzmy:
Ania poszła do pracy. Jan zniknął. Odbyło się posiedzenie Sejmu. Mam katar. Człowiek ma wielkie możliwości. Adam nie zaliczył konwersatorium. |
Pójście Ani do pracy… Zniknięcie Jana… Odbyte posiedzenie Sejmu… Mój katar… Posiadanie wielkich możliwości przez człowieka … Niezaliczenie przez Adama konwersatorium… |
|---|
Rzeczywistość można zatem przedstawiać wprost i nie wprost. Wypowiedzi analityczne przedstawiają rzeczywistość wprost, syntetyczne – nie wprost.
Ale są jeszcze inne przykłady wyrażania treści nie wprost. W jednym z dawnych polskich seriali6 odbywa się taki mniej więcej dialog:
- Są pytania, na które nie da się odpowiedzieć „tak” albo „nie”.
- Nie, proszę pana. Na każde pytanie można odpowiedzieć „tak”, „nie” albo „nie wiem”.
-Tak? A gdybym pana zapytał „Czy przestał pan już brać łapówki?”, to co by pan odpowiedział?
Wyrażenie przestać brać łapówki zawiera implikację ‘brać uprzednio łapówki’. Tak więc odpowiedź „tak” na postawione przez bohatera filmu pytanie oznacza ‘uprzednio brałem, teraz nie biorę’, odpowiedź „nie” zaś – ‘uprzednio brałem i nadal biorę’. Implikacja to wniosek konieczny, jaki wynika z semantyki użytych słów. W rozpatrywanym wyżej przykładzie też mamy implikację. Zdanie PiS wycofał wniosek implikuje PiS złożył wniosek, semantyka słowa ‘wycofać’ nasuwa logiczny wniosek: ‘wycofać można coś, co przedtem było wykonane’. Zdanie *PiS wycofał wniosek, ale przedtem go nie złożył zawiera logiczną sprzeczność. Nawet jeśli odbiorca nic nie wiedział o złożeniu wniosku, to dowie się o tym po zapoznaniu się ze zdaniem, które to złożenie implikuje. Popatrzmy na kilka innych przykładów:
| Wypowiedź | Treści implikowane |
|---|---|
| Ala zgubiła klucze | Ala miała klucze Ala nie ma kluczy |
| Jan kupił samochód | Jan dał komuś pieniądze za swój samochód Jan jest właścicielem samochodu |
| Polska weszła w skład Unii Europejskiej | Polska należy do Unii Europejskiej. |
| Studenci zdali egzamin | Studenci przystąpili do egzaminu |
Treści implikowane także nie podlegają negacji. Dlatego na przykład zdanie
*Ala zgubiła klucze, ale Ala nie miała kluczy
jest nielogiczne.
Implikacja to wniosek konieczny wynikający z wypowiedzi. Implikatura z kolei to treść wynikająca ze wspólnej nadawcy i odbiorcy wiedzy o świecie, przynajmniej założonej przez nadawcę. Nadawca zdania:
Poseł Kowalski zreferował projekt ustawy
spodziewa się, że odbiorca – podobnie jak on – wie o tym, że ‘poseł zasiada w sejmie’, ‘projekt będzie rozpatrywany przez Sejm’, ‘posłowie będą wypowiadać swoje opinie’, ‘będzie głosowanie nad projektem’, ‘projekt będzie przyjęty lub nie’, ‘projekt będzie lub nie będzie wprowadzony w życie’ itd. Różny jest stopień „oczywistości” tych implikatur. Implikatura jest wnioskiem nieobligatoryjnym, wynikającym z wypowiedzi. Tu też można zastosować test negacji. Na przykład:
Poseł Kowalski zreferował projekt ustawy, ale projekt nie będzie rozpatrywany przez Sejm…, posłowie nie będą wypowiadać swoich opinii …itd.
Fakty nazwane w zdaniach z negacją są wprawdzie mało prawdopodobne (w świetle posiadanej przez nas wiedzy), ale przecież możliwe. Nie ma w przytoczonych przykładach nielogiczności. Implikatury oparte są nie na logice, ale na naszym standardowym widzeniu świata.
Popatrzmy na inne przykłady:
Ania przyszła do pracy pięć po ósmej [z naszej wiedzy o świecie wynika, że rozpoczyna pracę o ósmej, implikatura: ‘Ania się spóźniła’]
Wszyscy studenci zdali za pierwszym podejściem [możliwe implikatury: ‘byli dobrze przygotowani’, ‘egzaminator był łagodny’ itp.]
Samochód Kowalskiego znaleziono na podwórku Malinowskiego [implikatura: ‘Malinowski zabrał Kowalskiemu samochód’, ewentualnie ‘Kowalski pożyczył Malinowskiemu samochód’ itp.]
Nowakowa pojechała na wczasy z Zielińskim [implikatura: ‘Nowakowa ma romans z Zielińskim’].
Implikatury zawierające treści zniesławiające kogoś nazywa się insynuacjami.
3. InteNCJE I CELE WYPOWIEDZI
3.1. Akty mowy a intencje i cele wypowiedzi
Typy aktów mowy
| Dyspozycje nadawcy | Typ aktu mowy | Model aktu |
| Związane z wiedzą | Wyrażanie wiedzy: sąd asertywny | Akty informacyjno- weryfikacyjne: - powiadomienie, - oznajmienie - potwierdzenie - zaprzeczenie |
| Wyrażanie niewiedzy: pytanie | Akty weryfikacyjne: - pytanie rozstrzygnięcia - pytanie uzupełnienia |
|
| Wyrażanie przekonania o stopniu prawdziwości przekazywanej treści: sąd modalny | Akty weryfikacyjne: Wyrażenie pewności / przypuszczenia / niewiedzy / wątpliwości / przekonania o wykluczeniu możliwości |
|
| Wyrażanie nadziei / obawy | Akty modalno - emotywne | |
| Związane z emocjami | Wyrażanie emocji: sąd wartościujący | Akty emotywne (wartościujące) |
| Związane z wolą działania | Nakłanianie Odbiorcy: sąd behawioralny |
Akty nakłaniania: - prośba, polecenie, żądanie, rozkaz, - rada, odradzanie - ostrzeżenie - pozwolenie - odmowa pozwolenia |
| Nakłanianie i wyrażanie zamiaru działania |
- groźba |
|
| Wyrażanie zamiaru działania |
- wyrażenie zgody na podjęcie działania - wyrażenie braku zgody na podjęcie działania |
nakłanianie, perswazja, argumentacja
Istota perswazji
Perswazja jest złożonym działaniem językowym, które ma na celu zmianę lub utrwalenie stanu mentalnego, postawy lub woli działania u odbiorcy. Jeśli ma być to tylko utrwalanie, mamy do czynienia z dążeniem do zmiany ilościowej. Jeśli nadawca chce coś w odbiorcy zmienić, celem perswazji jest zmiana jakościowa. Nadawca nie zawsze wie, z jakim rodzajem zmiany ma w chwili działania językowego do czynienia.
Na perswazję można spojrzeć trojako:
z punktu widzenia nadawcy (który ma określony cel komunikacyjny wobec odbiorcy);
z punktu widzenia odbiorcy (który ma do dyspozycji wypowiedź, dokonuje jej interpretacji i określa intencje nadawcy według przyjętych kryteriów, na tej podstawie może – zgodnie z intencją nadawcy lub nie – orzec, że podlega lub nie podlega perswazji),
z punktu widzenia obserwatora (który dystansuje się zarówno do nadawcy, jak i do odbiorcy).
5.4.3. Propaganda7
Propaganda należy do perswazji, ściślej: do propagowania. Ma charakter instytucjonalny, opiera się na systemie ideologicznym. Propaganda jest elementem systemu, nie jest jednostkową strategią. Oddziałuje na postawę ideologiczną.
5.4.4. Indoktrynacja
Indoktrynacja to propaganda w warunkach przymusu ideologicznego, zmuszanie obywateli do publicznego wyznawania założonych postaw. Indoktrynacja odwołuje się do polityki, ideologii, religii. Indoktrynacja jest ingerencją w osobowość w celu spowodowania zmiany, jest zawsze inwazyjna. Można mówić o asymetrycznej sytuacji rządzących i rządzonych. W indoktrynacji występują elementy przymusu, a to już jest poza perswazją.
5.4.5. Demagogia
Krzysztof Szymanek8 pisze, że demagogia to sposób niewłaściwej argumentacji, argumentacja logicznie niespójna – niewłaściwa argumentacja w szeregu argumentacyjnym, np. On nie może kandydować na prezydenta, bo jego dziadek był członkiem Wermachtu. Demagog operuje wyłącznie argumentacją niemerytoryczną (zob. pkt 5.5.4.). Odwołuje się do potrzeb i emocji odbiorcy, kreuje nadawcę, czyli siebie jako kogoś, kto te potrzeby zaspokoi.
5.4.6. Szantaż
Jest to wymuszanie określonego zachowania się pod groźbą zrobienia odbiorcy, czyli osoby typowanej na wykonawcę czegoś złego, np. pozbawienia życia, skrzywdzenia, kompromitacji (ujawnienia kompromitującej treści). Istota szantażu polega na uświadomieniu ofierze szantażu konsekwencji odmowy narzuconego postępowania. Szantaż jest przymusem. Znajduje się już poza perswazją.
5.5. Technika perswazji: argumentacja
Literatura:
Krzysztof Szymanek, Sztuka argumentacji. Słownik terminologiczny. Warszawa 2005.
Krzysztof Szymanek, Krzysztof A. Wieczorek, Andrzej S. Wójcik, Sztuka argumentacji. Ćwiczenia w badaniu argumentów. Warszawa 2005 [praca zawiera przykłady argumentacji].
Andrzej Markowski w pracy: Leksyka wspólna różnym odmianom współczesnej polszczyzny. Wrocław 1992 wyróżnia ekspresywność, erudycyjność i ekspresywność słownictwa jako cechy przynależności wyrazów do różnych odmian języka.↩
J. Austin, Jak działać słowami. W: tegoż, Mówienie i poznawanie. Rozprawy i wykłady filozoficzne. Warszawa 1993, s.543-729. Rozdział I, s.550-560.↩
W przykładach uwzględnione zostały wyniki dalszych przemyśleń na temat proponowanego przez Austina podziału wypowiedzi.↩
Zob. np. Michael Fleischer , Podstawy konstruktywistycznej i systemowej teorii komunikacji. W: Język w komunikacji, tom 1. Pod red. G. Habrajskiej. Łódź 2001, s. 83-104.↩
Spotkania odbywają się co miesiąc na przemian w jednym lub drugim mieście. Organizatorami są prof. dr hab. Aleksy Awdiejew oraz prof. dr hab. Grażyna Habrajska. Do stałych uczestników należy prof. dr hab. Michael Fleischer z Wrocławia. W spotkaniach uczestniczą też pracownicy Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, w tym Elżbieta Laskowska.↩
„07 zgłoś się”, odcinek „Ścigany przez samego siebie”.↩
Przedstawione rozumienie propagandy, indoktrynacji, demagogii i szantażu wypracowane zostało w moich dyskusjach z prof. Aleksym Awdiejewem i prof. Grażyną Habrajską.↩
Krzysztof Szymanek, Sztuka argumentacji. Słownik terminologiczny. Warszawa 2005. Hasło: demagogia.↩