1 JĘZYK JAKO SYSTEM

Systemowa organizacja języka – system stanowi zbiór elementów zorganizowany w taki sposób, że każdy element pozostaje w związku z innymi elementami i z całością, w której spełnia określone funkcje. Tak więc elementy język pozostają ze sobą w określonych związkach i każdy z nich pełni określoną funkcję w strukturze całości, tak iż usunięcie jednego elementu bądź zmiana relacji powodują przekształcenie w całości organizacji danego poziomu języka.

2 CZĘŚCI SKŁADOWE SYSTEMU JĘZYKOWEGO

1. system fonologiczny- podstawa sytemu językowego

2. system semantyczny- wyższa płaszczyzna

3. system syntaktyczny- najwyższa płaszczyzna

3 DEFINICJE JĘZYKA

1. Tadeusz Milewski - językiem nazywamy to, co w mowie jest równocześnie społeczne trwałe i abstrakcyjne. Wchodzi w skład mowy, przejawia się w niej i jest jej niezbędnym składnikiem.

2. Edward Sapir - język to czysto ludzki, nie instynktowny sposób komunikowania myśli, uczuć, pragnień za pomocą systemu celowo produkowanych symboli, które w pierwotnej postaci są słuchowe i wytwarzane przez narządy mowy.

3. Antoni Furdal - język to system znaków dźwiękowych wytwarzanych w sposób naturalny przez człowieka, a spełniających wobec społeczeństwa funkcję komunikatywną i poznawczą.

4 OPOZYCJA LANGUE-PAROLE W KONCEPCJI FERDYNANDA DE SAUSSURE’A

W obrębie zjawisk porozumiewania się odróżnił JĘZYK (LANGUE) jako abstrakcyjny, społecznie wytworzony system znaków od MÓWIENIA (PAROLE), które jest procesem indywidualnym, a zarazem realizacją języka.

LANGUE	PAROLE
abstrakcyjny kod: jednostki języka wraz z regułami ich doboru	jednostkowa, konkretna realizacja kodu
system społeczny; istota rzeczy	indywidualny akt woli i inteligencji mówiącego
to, co jednostka biernie przejmuje	to, co jednostka produkuje (zgodnie ze swoją intencją)

5 OPOZYCJA KOMPETENCJA JĘZYKOWA – PERFORMANCJA W KONCEPCJI CHOMSKY’EGO

• kompetencja językowa reguły gramatyki; nieuświadomiona zdolność generowania zdań, parafrazowania ich, odróżnienia poprawnych od błędnych

• performancja wykorzystanie kompetencji w konkretnym akcie mówienia; zależy od różnych czynników i kompetencji, ale i stanu psychicznego, zdrowia.

6 KOMPETENCJA JĘZYKOWA A KOMPETENCJA KOMUNIKACYJNA

• kompetencja komunikacyjna

  • znajomość gatunków mowy

  • kompetencja językowa

  • umiejętność rozpoznawania sytuacji komunikacyjnych i odpowiedniego doboru środków językowych

  • znajomość konwencji kulturowych

• Kompetencja językowa wrodzona zdolność do generowania poprawnych zdań, parafrazowania ich i odróżniania prawidłowych i nieprawidłowych.

7 CZTERY FAZY MOWY (WG T. MILEWSKIEGO)

1. MÓWIENIE – charakter indywidualny

2. ROZUMIENIE – charakter społeczny, konkretny

3. TEKST – charakter (wytwór) społeczny, konkretny

4. JĘZYK – charakter społeczny, abstrakcyjny

8 UNILATERALNE I BILATERALNE TEORIE ZNAKU

ZNAK

X Y

FORMA TREŚĆ

SIGNIFIANT SIGNIFIÉ

• teorie unilateralne – znakiem jest tylko forma; to, do czego znak odsyła (treść),znakiem nie jest

• teorie bilateralne – znakiem jest zarówno forma, jak i treść

9 TRÓJKĄT OGDENA I RICHARDSA

POJĘCIE Nie istnieje bezpośredni związek między dźwiękiem

a obiektem w rzeczywistości. Do identyfikacji obiektu

niezbędne jest pojęcie.

FORMA OBIEKT

10 PRZEDMIOT BADAŃ SEMIOLOGII

Przedmiotem badań semiologii są kody (systemy) językowe.

11 KOD JAKO SYSTEM ZNAKÓW

Kod to system znaków. Obejmuje wszystkie systemy znaków, które funkcjonują w świecie zwierząt, ludzi i maszyn. Z tego punktu widzenia każdy język jest pewnego rodzaju kodem, a wszystkie języki świata stanowią grupę kodów związaną pewnymi wspólnymi cechami, którymi przeciwstawiają się innym, niejęzykowym kodom.

12 WŁASNOŚCI KODÓW

1. odnoszące się do kanału przekazu informacji:

   • znaki wzrokowe (przemijające; trwałe)

   • znaki słuchowe (wokalno- audycyjne; instrumentalno- audycyjne)

   • znaki dotykowe (Braille)

2. odnoszące się do funkcji i struktury kodów:

   • symptomy

   • sygnały

13 SUBKODY JĘZYKA

Są to różne postacie jednego i tego samego kody realizowane tylko przy pomocy różnych kanałów informacji.

1. subkod wzrokowy:

   • przemijający (mowa mimiczna głuchoniemych)

   • trwały (pismo)

2. subkod słuchowy:

   • wokalno- audycyjny (język mówiony)

   • instrumentalno- audycyjny (mowa bębnowa murzynów)

1. subkod dotykowy (alfabet Braille’a)

14 KLASYFIKACJA ZNAKÓW (WG T. MILEWSKIEGO)

ZNAKI

SYMPTOMY SYGNAŁY

Apele sygnały semantyczne

Ikony (obrazy) sygnały arbitralne

Jednoklasowe dwuklasowe

bezfonemowe fonemowe

(język)

15 SCHEMAT KOMUNIKACJI JĘZYKOWEJ I FUNKCJE JĘZYKA WG BÜHLERA

CA – funkcja ekspresywna;

CB – funkcja impresywna (wywiera wpływ

na odbiorcę i jego zachowanie);

CD – funkcja semantyczna (informuje

o rzeczywistości; znaczenia; możemy się

czegoś dowiedzieć z wypowiedzi).

16 SCHEMAT KOMUNIKACJI JĘZYKOWEJ I FUNKCJE JĘZYKA WG R. JAKOBSONA

KONTEKST (f. poznawcza)

KOMUNIKAT (f. poetycka)

NADAWCA ODBIORCA

(f. emotywna) KONTAKT (f. fatyczna) (f. emotywna)

KOD (f. metajęzykowa)

• kontekst - dokładnie to, o czym mówimy

• kod – system znaków, który pozwala wygenerować dany komunikat

• f. emotywna – wyraża stosunek nadawcy do komunikatu

• f. poznawcza – relacje między komunikatem a obiektem zainteresować przekazu

• f. poetycka – aspekt estetyczny

• f. fatyczna – utrzymanie uwagi odbiorcy

• f. metajęzykowa – stwierdza, na ile komunikat jest zrozumiały dla odbiorcy

• f. konatywna – określone reakcje adresata

17 FUNKCJE JĘZYKA A FUNKCJE TEKSTU WG R. GRZEGORCZYKOWEJ

1. Funkcje systemu:

a) generatywne

b) poznawcze

1. Funkcje wypowiedzi:

1. ogół działań językowych społeczności:

- socjalizujące

• kulturotwórcze

1. poszczególnych wypowiedzi:

   • niezamierzone

   • zamierzone

Zamierzone dzielą się na informacyjne i pozainformacyjne.

Informacyjne dzielą się na: oceniająco-postulatywne i opisowe, które z kolei dzielą się na konstatacje (stwierdzenia) i hipotezy.

Pozainformacyjne dzielą się na: sprawcze, nakłaniające, ekspresywne i kreatywne.

Sprawcze dzielą się na:

• na mocy konwencji społecznych

• na mocy wiary (te dzielą się na ludowe rytuały i akty sakramentalne).

Nakłaniające dzielą się na:

• w celu wywołania działań (dzielą się na pytania i dyrektywy)

• w celu wpływania na stan mentalny (dzielą się na perswazję- działanie na świadomość i manipulację- działanie bez świadomości).

18 AKTUALNE ROZCZŁONKOWANIE ZDANIA NA TEMAT I REMAT (ZDANIE W PERSPEKTYWIE FUNKCJONALNEJ).

Jedno i to samo zdanie może być w różnych użyciach być wypowiedzią o czymś innym, może stanowić odpowiedź na różne pytania.

Zdanie = TEMAT (podmiot psychologiczny) – część wskazująca lub nazywająca przedmiot (to, o czym się mówi).

REMAT (orzeczenie psychologiczne) – informacja o pewnych cechach przypisanych danemu przedmiotowi (perspektywa funkcjonalna tekstu). Z punktu widzenia tradycyjnej składni remat jest orzeczeniem lub grupą orzeczenia. Np. w zdaniu: Wujek Janek czyta z zainteresowaniem książkę, tematem jest Wujek Janek, zaś rematem – czyta z zainteresowaniem książkę.

Zdania czysto rematyczne (z tematem rematycznym):

• bezpodmiotowe (Wieje...)

• zdania „normalne”, ale szyk przestawny, np. „Była sobie raz królewna”- to zdanie egzystencjonalne, powiadamia o istnieniu, występowaniu, pojawieniu się pewnych rzeczy i zdarzeń.

TEMAT REMAT

(to, o czym się mówi) (to, co jest powiedziane o temacie)

DATUM NOVUM

(informacja stara) (informacja nowa)

19 DEFINICJE TEKSTU

• tekst jako ciąg wyrażeń językowych połączonych ze sobą w sposób formalny

• tekst jako całość, w której pojedyncze zdania przyczyniają się do tworzenia całości znaczeniowej

• tekst jako ciąg wyrażeń językowych powiązanych w jedna całość za pomocą spójności semantycznej.

20 WARUNKI TEKSTOWOŚCI WG BEAUGRANDE’A I DRESSLERA.

Tekst to wystąpienie komunikacyjne, spełniające 7 warunków tekstowości:

1. kohezja – spójność strukturalna;

2. koherencja – spójność globalna;

3. intencjonalność – intencja nadawcy stworzenia spójnej wypowiedzi;

4. akceptabilność – nastawienie odbiorcy, że to, co usłyszy będzie spójną całością;

5. informatywność – zdolność teksu do przesyłania informacji;

6. sytuacyjność – otoczenie, w którym następuje komunikacja, określa odbieranie tekstu;

7. intertekstowość – każdy tekst jest umieszczony w kontekście innych tekstów (nie istnieje tekst nie uwikłany w przeszłość, pozbawiony ciągłości, musi z czegoś wynikać).

21 SPÓJNOŚĆ LINEARNA TEKSU (KOHEZJA)

Kohezja – spójność linearna (strukturalna) tekstu. Wówczas tekst to ciąg wyrażeń językowych połączonych ze sobą w sposób formalny.

22 SPÓJNOŚĆ SEMANTYCZNA (KOHERENCJA)

Koherencja – spójność semantyczna (globalna) tekstu. Wówczas tekst to całość, w której pojedyncze zdania przyczyniają się do tworzenia całości znaczeniowej.

23 WYZNACZNIKI DELIMITACJI TEKSTU

1)Pojawianie się na początku i końcu tekstu wyrażeń czy zdań służących nawiązaniu lub rozwiązaniu kontaktu językowego;

• na początku – funkcja fatyczna; zwroty do adresata, apostrofy, powitania, prośby o uwagę;

• na końcu wypowiedzi – podziękowania za odbiór, pożegnania, zwroty zapowiadające koniec wypowiedzi.

2. Występowanie w początkowych i końcowych fragmentach testu wypowiedzeń metatekstowych odnoszących się do całego tekstu (tekst o sobie samym, np. we wstępie zapowiedź o czym będzie mowa, czasem komentarz na temat kompozycji, komentarz treści, określenie gatunku)

   1. Istnienie ramy metatekstowej (np. zacznę od…, na początku opowiadania…, tu kończy się historia…)

24 RAMA METATEKSTOWA

Wypowiedzenie inicjalne oraz finalne o charakterze metatekstowym (ich tematem jest sam tekst).

25 MECHANIZMY SPÓJNOŚCI TEKSTU

1. jedność podmiotowa – dla testu istnieje 1 odbiorca i 1 nadawca; 1 perspektywa tekstu;

2. jedność przedmiotowa – dany tekst traktuje o jednym problemie (wypowiedź na 1 temat);

3. nadrzędny cel komunikacyjny tekstu (podporządkowanie temu celowi);

4. ustrukturyzowanie hierarchiczne (tekst jest całością zorganizowaną hierarchicznie).

26 RODZAJE TEMATYZACJI

Tematyzacja – tematy kolejnych zdań powtarzają część informacji ze zdań poprzednich (powtórzenie tego, co już zostało powiedziane).

1. Podział ze względu na odległość:

   1. styczna

   2. na odległość

2. Ze względu na stopień zniekształcenia/przekształcenia informacji

   1. powtórzenie rematu

   2. tematyzacja motywowana relacjami semantycznymi

   3. tematyzacja motywowana relacjami w sferze przedmiotowej (uzupełniamy temat naszą wiedzą o świecie).

27 WYRAŻENIA DEIKTYCZNE W TEKŚCIE

Niezmiernie ważną możliwością wyróżniającą język spośród innych znaków semiotycznych jest możliwość operowania tzw. przełącznikami, przede wszystkim zaimkiem osobowym, ale i wszystkimi innymi wyrazami należącymi do tej klasy. Odnoszą się do jednego za każdym razem aktu mowy, który zawiera w sobie te formy i w ten sposób odnoszą się one do własnych użyć (są zwrotne). Umożliwiają komunikację na poziomie intersubiektywnym.

Są to puste znaki, wolne od referencjonalnego odniesienia do rzeczywistości, zawsze gotowe do nowego użycia i stające się „pełnymi” znakami, gdy mówiący wprowadzi je do konkretnego aktu mowy (ja, ty, tu, wtedy, teraz). Rola tych znaków polega na tym, że odgrywają ważną rolę w procesie, który zamienia język w mowę.

28 CECHY TEKSTÓW W ZALEŻNOŚCI OD CHARAKTERU KOMUNIKACJI

1. Komunikacja :

   1. bezpośrednia (ustna, wielokanałowa; kod kinezyczny, proksemiczny, prozodyczny, sytuacyjno-kulturowy)

   • równoczesna obecność nadawcy i odbiorcy

   • pośrednictwo przekazu ustnego

   • znaczne uwikłanie w sytuację dialogową

   • stosunkowo duże rozchwianie tematyczne i dygresyjność

   1. pośrednia

   • przy użyciu pisma

   • brak możliwości użycia zaimków wskazujących

2. Komunikacja:

   1. prywatna (wspólna wiedza)

   • uczestnicy aktu komunikacji zwykle znają się osobiście

   • stosunkowo łatwy do przewidzenia zakres „wspólnej wiedzy”

   1. publiczna

   • znacznie ograniczony lub zinstytucjonalizowany zakres „wspólnej wiedzy”

   • duże rygory narzucone formie komunikacji

   • znaczną grupę stanowią komunikaty formułowane przez podmiot zbiorowy skierowane do jednego lub wielu odbiorców

3. Komunikacja:

   1. Literacka (sam tekst stwarza i podtrzymuje układ czasoprzestrzenny)

   • dominacja funkcji estetycznej

   • bogactwo swoistych konwencji znakowych

   • nadawca i odbiorca komunikatu nie jest tożsamy z autorem i czytelnikiem

   • swoista wtórność wobec gatunków i form wypowiedzi nieliterackich

   1. nieliteracka

   • nadawca i odbiorca wirtualny

     • kod kinezyczny związany z ruchem, np. mimik, gesty

     • kod proksemiczny oparty na odległości, możemy regulować odległość kontaktu ze względu na osobę, z którą rozmawiamy

     • kod prozodyczny linia informacyjna, akcent

     • kod sytuacyjno-kulturowy sytuacja kulturowa współgra z komunikatem.

29 CECHY KOMUNIKACJI „TWARZĄ W TWARZ”

1. dialogowość mowy – wynika z bezpośredniego kontaktu mówiących, czyli nadawcy i odbiorcy, między którymi istnieje relacja partnerska „ja-ty”. Między partnerami występuje przemienność ról mówiącego i słuchającego. Bezpośredni kontakt między rozmawiającymi powoduje, że w odmianie ustnej (szczególnie nieoficjalnej) występują środki językowe zwane operatorami kontaktu, których podstawową funkcją jest nawiązanie kontaktu między nadawca a odbiorcą, jego podtrzymanie, wygaszenie i zakończenie.

2. Spontaniczność procesu mówienia – ta cecha tekstów ustnych uwidacznia się w ich specyficznej budowie syntaktycznej. W mówionej odmianie polszczyzny występują zjawiska nieznane polszczyźnie pisemnej, ze względu na brak wcześniejszego przygotowania, doraźność operacji wypowiedzi twórczych, konieczność natychmiastowego mówienia. Są to potoki składniowe – ciągi wyrażeń, zdań luźno ze sobą związanych. Łączy się to z zatarciem granicy zdań, częstym brakiem logicznego powiązania między zdaniami, równoważniki zdań – różne dewiacje składniowe, segmenty treści zaczęte, a nie skończone, wadliwie zbudowane zdania, przejęzyczenia, pomyłki.

3. Wielokanałowa;

4. poza kodem językowym używane są znaki mimiczne i gestykulacja;

5. posługiwanie się przez mówiącego zaimkami wskazującymi skonkretyzowanymi znaczeniowo odpowiednim gestem.

30 BACHTINOWSKIE POJĘCIE GATUNKU (GENRU) MOWY

Genre mowy – nie wytwór, ale samo działanie. Skodyfikowana forma działania. Wg Bachtina mówimy tylko określonymi genrami. Nawet w najbardziej swobodnej rozmowie „odlewamy” nasza mowę w formy określonych genrów.

Gatunki mowy:

• potoczna (kawał, odpowiedź, pytanie)

• urzędowa (podanie, pouczenie)

• naukowa (referat, wykład, traktat, artykuł)

Elementy składające się na gatunek mowy:

• kategorie formalno-językowe (wiersz, proza, gramatyka);

• gatunek tworzy kategorie poznawcze – z danym gatunkiem mowy wiąże się ujęcie świata i jego wartościowanie

• kategorie pragmatyczne – łączą się intencjonalnością (poprzez dany gatunek osiągamy dany cel).

31 GATUNEK MOWY W UJĘCIU S. GAJDY

Kategorie tworzące wzorce gatunkowe:

1. formalno-językowe:

   • dobór słownictwa

   • dobór struktur gramatycznych

   • dobór formuł

   • właściwa struktura samego tekstu

2. kognitywne (poznawcze)

- każdy gatunek w pewien sposób przedstawiają rzeczywistość i ją wartościuje;

1. pragmatyczne:

   • z każdym gatunkiem wiąże się określona intencjonalność i celowość dzieła językowego.

32 GATUNEK MOWY W UJĘCIU A. WIERZBICKIEJ

Jest to wiązka aktów mentalnych, czyli różnych intencji komunikacyjnych (sprowadza wszystkie narzędzia wchodzące w skład gatunku do intencji komunikacyjnych).

• w centrum jest „ja”, które myśli chce, myśli, mówi, powoduje;

• wiedza, przypuszczenie, akt mowy intencje

33 RÓŻNICE MIĘDZY KOMUNIKACJĄ USTNĄ I PISANĄ

KOMUNIKACJA USTNA	KOMUNIKACJA PISANA
bezwysiłkowa, szybka	wymaga narzędzi, materiałów, warunków
tekst ulotny	tekst trwały
użycie niewielkiej ilości środków językowych z pamięci czynnej	użycie bardziej różnorodnych słów i struktur gramatycznych
spontaniczny dialog	publiczny monolog
synchroniczna (jednoczesność aktu nadawania i odbioru)	diachroniczna (rozsunięcie aktów w czasie)
syntopiczna (jedność miejsca)	diatopiczna (rozsunięcie przestrzeni)
wykorzystuje inne kody	wykorzystuje tylko kod werbalny
każdy jest nadawcą i odbiorcą	elitarny krąg nadawców, odbiorca bardzo szeroki

34 TYPOWE SYTUACJE I TYPOWE TEMATY KOMUNIKACJI USTNEJ

Zestaw sytuacji typowych dla komunikacji mówionej: na ulicy, w domu, w drodze, w pracy, w sklepie, w kawiarni, na spacerze, w kolejce itp.

Typowe tematy dla komunikacji ustnej: „dom i rodzina”, „praca”, „znajomi”, „hobby”, „pogoda”.

Wspólną cechą tych sytuacji i tematów jest zazwyczaj pewien stopień nieoficjalności, prywatności, większa troska o więź z partnerem i ominięcie odpowiedzialności za treść wypowiedzi.

W komunikacji ustnej uczestniczy prawie każdy (z wyjątkiem głuchoniemych, niemowląt) w roli nadawcy i odbiorcy.

35 RÓŻNICE MIĘDZY JĘZYKIEM USTNYM I PISANYM

TEKST MÓWIONY	TEKST PISANY
Dialog	monolog
Niespójność tekstu, fragmentaryczność, luki Powtórzenia	Spójność, poprawność
Metakomunikat – środki językowe oraz wyrażenia Służące nawiązywaniu kontaktu, pomaganie W rozumieniu komunikatu	Bardzo słaba warstwa metakomunikatu
Pauzy wypełnione przypadkową substancją językową, Powtórzeniami, wyrażeniami o dodatkowej funkcji (to, tak, więc, chcę powiedzieć)	-
Nacechowanie ekspresywne, emocjonalne	Logiczniejszy, skoncentrowany na temacie
Elipsy, równoważniki zdań	Długie zdania złożone podrzędnie
Brak imiesłowów przysłówkowych	Są imiesłowy przysłówkowe
Zubożone słownictwo	Bogate słownictwo

36 ORALNOŚĆ I PIŚMIENNICTWO W ASPEKCIE HISTORYCZNYM

Język powstał jako narzędzie porozumiewania się za pomocą znaków fonetycznych, czyli w żywej mowie i to przeznaczenie znalazło wyraz w jego budowie. Ze względu na samą naturę języka pismo ma charakter wtórny w stosunku do mowy.

Język jest starszy niż gatunek homo sapiens, ma ok. 100 tysięcy lat.

Pismo jest nieporównywalnie młodsze. Najstarsze techniki utrwalania komunikatów to pismo piktograficzne (przekazywało sytuację, informację całościowo).później przekształciło się w pismo ideograficzne (oddawało ono pewne pojęcia, również abstrakcyjne) – pismo logograficzne, hierograficzne.

W pełni rozwinięte pismo fonetyczne, czyli takie, w którym litery odpowiadają głoskom (a nie wyrazom czy pojęciom) stworzyli dopiero starożytni Grecy na kanwie spółgłoskowego alfabetu północnosemickiego ok. 1000 r.pne. z pisma greckiego rozwinęły się znane nam dziś alfabety, w tym również alfabet łaciński, który znalazł zastosowanie także w jęz. polskim po przyjęciu chrześcijaństwa przez Mieszka I w 966 r.

Jeśli zatem przez komunikację pisaną będziemy rozumieć teksty wytwarzane w piśmie fonetycznym, to możemy powiedzieć, że w skali całej ludzkości liczy ona dopiero 3000 lat.

Za umowną datę początków komunikacji pisanej w języku polskim uważa się 1130 r.

Średniowieczną Europę opanowała produkcja taniego materiału piśmiennego, czyli papieru (Włochy - XIII w., Polska – XV w.). To przyczyniło się do kolejnego wynalazku – druku i związanej z nim masowej produkcji taniej książki.

37 ROLA PISMA W ROZWOJU MYŚLENIA I JĘZYKA

Dla człowieka żyjącego w kulturze oralnej, język jest rodzajem działania przekonanie, że język może zmieniać świat.

Dla człowieka piśmiennego język ma charakter etykiet, nadawanych określonym pojęciom.

Powiązane z pewnym sposobem myślenia:

1. - kultura piśmienna – myślenie abstrakcyjne;

2. - kultura oralna – myślenie sytuacyjne.

Stworzenie systemu reguł ortograficznych oznacza zakończenie prac nad adaptacją alfabetu łacińskiego. W Europie 3 alfabety: łaciński, grecki, cyrylica.

W Polsce drukarze krakowscy ustalili ortografię:

• - XVI–XVIIIw.- norma zwyczajowa

• - od XVIII – norma skodyfikowana.

38 ROLA DRUKU W ROZWOJU JĘZYKA I CYWILIZACJI

• masowy i tani tekst drukowany stworzył podwaliny pod wielki rozwój i upowszechnienie szkolnictwa;

• stał się fundamentem gwałtownego od XVIw. Rozwoju kultury i nauki oraz postępu technicznego w późniejszych stuleciach;

• rozwój komunikacji ponadplemiennej i ponadnarodowej;

• ogromny przyrost słownictwa

• uporządkowanie składniowej organizacji tekstu oraz wzrost liczby modeli zdaniowych

• język ogólny nabrał prestiżu kulturalnego i został stopniowo poddany normie, najpierw zwyczajowej, a później skodyfikowanej w gramatykach i wydawnictwach poprawnościowych;

• język pisany stał się w zakresie morfologii i słownictwa bardziej odporny na zmiany niż żywa mowa; nabrał charakteru bardziej zachowawczego.

39 STYLE FUNKCJONALNE

Style funkcjonalne – uformowane i skonwencjonalizowane w obrębie języka literackiego sposoby kształtowania wypowiedzi związane z określonymi typami sytuacji użytkowania języka i komunikowania się członków danej społeczności; charakteryzują się doborem takich środków językowych, które uznane są za szczególnie przydatne ze względu na określony typ wypowiedzi i pełnione przez nie funkcje społeczne.

1. artystyczny

2. naukowy

3. publicystyczny

4. urzedowo-kancelaryjny

5. mówiony.

   40. CECHY JĘZYKA POTOCZNEGO W UJĘCIU BARTMIŃSKIEGO

• Pierwszy język człowieka;

• Jest to przede wszystkim pierwszy w kolejności przyswajania wariant języka, ten którego uczymy się w rodzinnym domu jako dzieci, który potem długo jeszcze wystarcza nam do porozumiewania się w codziennych sytuacjach życiowych;

• Język najprostszy, najbardziej konkretny, najbliższy;

• Pomaga nam zrozumieć, objaśniać nowe dla nas wyrazy i pojęcia, a także kontrolować wyrazy wieloznaczne, niejasne; (gdy chcemy, aby ktoś wyjaśnił nam znaczenie jakiegoś słowa, to prosimy, żeby zrobił to właśnie w języku potocznym).

• Bogata synonimika potoczna, np. głowa – arbuz, beret, czerep itp.

• Słownictwo ekspresywne, np. babsztyl, komuch, jełop, dzidziuś. Wyrazy neutralne w języku literackim mogą w odmianie potocznej wyrażać ironie, np. hrabina, lalka.

• Duża obrazowość, np. zerwać się z choinki, wieś zabita dechami

• Składnia obejmująca zdania niepełne, urwane, równoważniki zdań.

• Potok składniowy – ciąg wyrazów nie uporządkowanych logicznie i składniowo, luźno powiązanych

• Uproszczenia fonetyczne

• Dosadne porównania, np. ostry jak brzytwa, biedny jak mysz kościelna.

• Nieuzasadnione wtręty, powtarzanie wyrazów, np. moja droga, po prostu, nieprawdaż, znaczy się; służą one podtrzymywaniu dialogu.

  41. WARTOŚCI STYLU POTOCZNEGO

Styl – rozpoznawalny i uporządkowany inwentarz środków, zintegrowany przez zespół określonych zasad i wyposażony w określone wartości (wiedza o świecie).

Przyczyny dominacji stylu potocznego:

• przyswajany jako pierwszy

• najczęściej używany przez największa luczbę osób

• zawiera zasób podstawowych form i sensów

• utrwala elementarne struktury myślenia i percepcji, ściśle związanymi z elementarnymi potrzebami człowieka w aelementarnych sytuacjach egzystencjalnych

Antropocentryzm:

• styl pokazany ujmuje świat z punktu widzenia określonego człowieka

• najbardziej rozbudowana grupa słów odnosi się do człowieka

• orientacja przestrzenna odnosi się do ciała człowieka (góra-dół, prawy-lewy, przód-tył)

• nazwy części ciała = źródło metaforyki (główka kapusty, szyjka butelki, noga stołu, ramię dźwigu)

• ciało człowieka – punkt odniesienia dla miar (łokieć, stopa, po dziurki w nosie, po uszy)

• wyrażenia: o mały włos, na oko, w mgnieniu oka.

Konkretność – wyrazy konkretne liczniejsze od abstraktów.

41. CHARAKTERYSTYKA NOWOMOWY

Jest to zbiór pewnym konwencji wypowiedzeniowych, utartych zwrotów, stereotypów, schematów, itp. typowych dla tekstów totalitarnych w wersji komunistycznej. To inaczej język władzy i kontrolowanych przez nią środków masowego przekazu, służący celom propagandowym i manipulowaniu wolą, nastrojami i zachowaniami społecznymi. Jest to forma swoistego kontaktu władzy ze społeczeństwem. Aby te cele osiągnąć, totalitarna władza musi mieć monopol informacyjny. Monopol ten przejawia się najsilniej w istnieniu państwowej cenzury prewencyjnej, którą objęte są przede wszystkim teksty publiczne. Cenzura w skrajnych przypadkach może dotyczyć także zachowań pozawerbalnych: ubioru, muzyki, stylu bycia itd., np. w czasach stalinowskich zakazana była muzyka jazzowa jako „muzyka imperialistyczna”.

O zjawisku nowomowy można mówić dopiero w odniesieniu do XXw., w związku z powstaniem wówczas ideologii marksistowsko-leninowskiej, obowiązującej w krajach realnego socjalizmu. Zasięg jej występowania znacznie się rozszerzył, w których komuniści co prawda nie rządzą (Francja, Włochy), ale odgrywają ważną rolę.

Funkcje nowomowy:

• funkcja perswazyjna – wpajanie rządzonym określonych ocen, postaw i przekonań, o zmuszenie ich do przyjęcia ideologii komunistycznej. Prowadzi to do „zniewolenia umysłu”, do odebrania samodzielności myślenia i zdolności do refleksji nad tym, co się dookoła dzieje

• funkcja zakłócająca – polega na dezinformowaniu obywateli przez podawanie informacji spreparowanych, przekształconych, sfałszowanych (jest to swoiście rozumiana funkcja komunikacyjna)

• funkcja manifestowania przez władzę wszechobecności i opiekuńczości – służą temu liczne i drobiazgowe informacje o działalności najwyższych władz państwowych ( sekretarza, prezydenta, premiera) o wizytach w zakładach pracy, kopalniach, na budowach. Chodzi o pokazanie, jak rząd troszczy się o obywateli – jest wszędzie i zawsze;

• funkcja rytualno-fatyczna – jest ona bliska poprzedniej, gdyż w komunikatach o wizytach musiały występować stałe formuły, które poza manifestacją wszechobecności włądców miały na celu podtrzymywanie kontaktu z „ludem miast i wsi”, np. towarzysze i obywatele, ludu pracujący miast i wsi, towarzyszki i towarzysze. Dodatkowo silna rytualizacja tekstów wyraża się w stosowaniu zwrotów konwencjonalnych i stereotypowych, np. dalsze zacieśnienie braterskiej współpracy, szerokie poparcie, wyciągać wnioski z doświadczeń historii, wszyscy uczciwi ludzie, bijące serce partii, agenci imperializmu.

• Funkcja kontrolna – w tekstach komunistycznych chodziło o wywieranie nacisku, m.in. na dziennikarzy i pisarzy, którzy przez użycie języka propagandy mieli demonstrować swoją lojalność wobec władzy, a jednocześnie wpływać na świadomość wolę społeczeństwa.

• Funkcja magiczna – zadaniem języka ie jest opisywanie czy poznawanie rzeczywistości, ale jej swoiste tworzenie w słowie, tak by była zgodna z założeniami ideologicznymi i obowiązującymi w danej chwili tezami propagandy; kreowanie rzeczywistości za pomocą słów, którym nadawano moc sprawczą. Dla kreowania rzeczywistości dokonywano manipulacji na słowach przez nadawanie im wartościowania, którego dotąd nie miały, albo naużywano wyrazów o neutralnym bądź pozytywnym zabarwieniu, np. batalia o lepszą przyszłość, oddani partii, głęboko związani z narodem, bronić wartości socjalistycznych.

• Tabu językowe – w ustroju komunistycznym nie wolno było używać takich słów jak strajk, bunt, stalinizm, kryzys, inflacja, recesja. Zastępowano je określeniami jak: wydarzenia grudniowe, przerwy w pracy, przestoje, okres błędów i wypaczeń, kult jednostki, praska wiosna, przyjść z bratnią pomocą.

Właściwości nowomowy:

• przewaga wartościowania nad znaczeniem – słowo ma narzucać wartości, a nie przekazywać informacje

• reguły rytualności – nowomowa stanowi połączenie wykładników pragmatycznych (jest środkiem uprawiania manipulacji, propagandy) i rytualnych

• magiczność – wypowiedź nie służy przekazywaniu informacji ani opisywaniu rzeczywistości, lecz jej stwarzaniu. Slogan ma kreować rzeczywistość: naród z partią, partia z narodem; byliśmy, jesteśmy, będziemy; jedność wszystkich Polaków; Polska Zjednoczona Partia Robotnicza jest przewodnią siłą narodu;

• arbitralność decyzji – ponieważ język jest narzędziem w rękach autorytarnej władzy, reguluje ona odpowiednimi przepisami używanie poszczególnych słów (tzw. słowa z rozdzielnika). W ten sposób powstają teksty-matryce, które stają się obowiązujące w przemówieniach m.in. pierwszych sekretarzy PZPR.

• Antykomunikacyjność – wyklucza wszelki dialog, dyskusję, czy negocjacje. Służy wyłącznie do przekazywania rozkazów, obwieszczeń, instrukcji, pouczeń. Jest to mówienie jednostronne, a podmiotem mówiącym jest władza.

• Totalitarna natura – pełniąc rolę uniwersalnego metajęzyka, nie podlega metajęzykowemu opisowi, tzn., że przypisując jej prawo oceniania wszelkich rodzajów wypowiedzi, nie pozwala się na jakiekolwiek jej ocenianie i komentowanie. Nie podlega więc zmianom, ma być bezkrytycznie akceptowana i stosowana.

  41. ROZWÓJ JĘZYKA OGÓLNOPOLSKIEGO W XX W.

Język ogólnopolski – jest narzędziem porozumiewania się przeznaczonym dla wszystkich Polaków, jest silnie znormalizowany.

Ma dwie podstawowe odmiany – ustną i pisemną (różnią się stopniem znormalizowania, jakością i ilością zasobu leksykalnego). Wyróżnić też można odmiany terytorialne oraz różne style.

1. Lata 1900-1918:

- rozwój staropolski

• niepomyślne warunki polityczne (zabory: pod zaborem pruskim było ciężko, ale pod austriackim nastąpił rozwój polszczyzny, powstawały uniwersytety w Krakowie i we Lwowie)

• inteligencja głównym użytkownikiem języka (1% społeczeństwa)

• duży analfabetyzm (60%)

• skażenie języka polskiego obcymi wyrazami

• powstanie klasy robotniczej – pomost językowy

• rozwój prasy

• początek kultury masowej

• rozwój techniki

• teatr

1. Lata 1918-1939:

   • niepodległość- pełna możliwość rozwoju języka, cel: ujednolicenie

   • słownictwo organizacyjno-społeczne

   • powstanie nowej terminologii – styl urzędowy

   • inteligencja – 6% społeczeństwa

   • bariery między warstwami społecznymi – przeszkoda dla języka ogólnopolskiego

   • kino dźwiękowe, telefon, radio

   • powstanie w 1920r. w Krakowie Towarzystwa Miłośników Języka Polskiego

   • powstanie w 1930r. w Warszawie Towarzystwa Krzewienia Poprawności i Kultury Języka

   • nowa gramatyka

   • gromadzenie materiałów do „Słownika staropolskiego”

   • rosnący poziom nauczania: nowy program, metody, rozwój literatury metodycznej, nowa terminologia gramatyczna, likwidacja analfabetyzmu

2. Lata 1939- ostatnia dekada XX w.

   • upowszechnienie radia i telewizji

   • język ogólny przestaje być językiem elity i staje się językiem kultury masowej

   • tendencja do normalizacji

   • pojawienie się nowomowy

   • później walka społeczeństwa z nowomową

   • standaryzacja, wewnętrzne ujednolicenie

   • normalizacja ortografii, sformułowanie przepisów interpunkcyjnych

   • przejawy precyzowania wartości treściowej

   • zanik przyrostków żeńskości w nazwiskach kobiet (-owa, -ówna)

   • szerzenie się skrótowców.

     41. JĘZYK JAKO SAMOISTNA WARTOŚĆ KULTURY

   • stanowi źródło wiedzy o przeszłości kraju i narodu

   • stanowi źródło wiedzy o człowieku w ogóle, jego sposobach percypowania i kategoryzowania zjawisk

   • język można uważać za autoteliczną wartość kultury porównywalną ze sztuką czy nauką.

     41. NORMA I BŁĄD JĘZYKOWY

Poziomy języka:

• system

• norma zwyczajowa i norma skodyfikowana

• teksty

Norma (wg Buttler, Kurkowskiej, Satkiewicz) zbiór zaaprobowanych przez dane społeczeństwo jednostek języka oraz reguł określających zasięg realizacji związków między tymi jednostkami.

Błąd językowy nieświadome odstępstwo od normy językowej; wybór złego elementu systemowego, gramatycznego lub stylistycznego. Wyróżniamy błędy powyżej normy i poniżej normy.

41. NORMA ZWYCZAJOWA A NORMA SKODYFIKOWANA

Kodyfikacja = normalizacja odbicie normy w gramatykach czy słownikach. Zespół działań normatywnych, stabilizujących normę językową za pomocą ustalenia przepisów zalecających lub zakazujących. Polega na wyborze jednego z istniejących w języku wariantów, uznanie go za obowiązujący w określonym obiegu komunikacyjnym i potępieniu innych nie dopuszczonych do danego obiegu.

Norma zwyczajowa jest dynamiczna; jest to skodyfikowany uzus. Obiektywny stan funkcjonowania języka. Normą staje się to, co szerzy się w języku osób wykształconych. Jednak uzus jest pojęciem szerszym od normy zwyczajowej. Termin uzus obejmuje bowiem wszelkie środki będące w obiegu, a więc i błędy językowe, efemerydy związane z modą w języku i zapożyczenia.

41. WARIANCJA NORMY JĘZYKOWEJ

Współwystępowanie dwu elementów obsługujących tę samą kategorię językową. Wariancja ma też uwarunkowania regionalne. Warianty objęte normą tworzą trzy zasadnicze typy:

1. dublety środki o tej samej funkcji i podobnej frekwencji w tekstach (np. zajęcy : zająców)

2. opozycja środków recesywnych i ekspansywnych (postaci : postacie)

3. opozycje wariantów skodyfikowanych i nieskodyfikowanych (tą : tę).

   41. KRYTERIA OCENY INNOWACJI JĘZYKOWYCH

       1. Kryteria wewnątrzjęzykowe:

1. Wystarczalność (nowy obiekt, a więc i nowa nazwa; potrzeba onomazjologiczna, czyli nazewnicza)

2. Ekonomiczność

   • innowacje regulujące, np. tętą; oczymaoczami

   • innowacje precyzujące, np. dziecięcydziecinny, kulturalnykulturowy

   • uniwerbizacja, np. gramatyka opisowaopisówka

     1. Kryteria zewnątrzjęzykowe:

1. narodowe

2. autorytetu kulturalnego (teraz dziennikarze)

3. uzualne (potoczne staje się skodyfikowane)

Każde odejście od normy = innowacja.

41. PODZIAŁ SEMIOTYKI WG CH. MORRISA

    1. Syntaktyka bada relacje między znakami wewnątrz danego systemu (reguły rządzące odmianą jednostek języka, tworzeniem konstrukcji i ich przekształceniem).

    2. Semantyka bada relacje między znakami a rzeczywistością, do której odsyłają (reguły przyporządkowujące znakom językowym oraz ich konstrukcjom fragmenty rzeczywistości pozajęzykowej).

• referencjalna

• prawdziwościowa

  1. Pragmatyka bada relacje między znakami a użytkownikami (reguły przypisujące znaki językowe klasom sytuacji komunikacyjnych ze względu na zróżnicowanie stylistyczne, socjalne, terytorialne, chronologiczne, idiolektalne).

50 PERFORMATYWY I KONSTATACJE WG AUSTINA (akty mowy)

Konstatacje opisują świat; podlegają warunkom prawdziwości, np. Jest wtorek. Przykro mi.

Performatywy zmieniają świat; podlegają warunkom skuteczności, np. dziękuję, czczę, mianuję, przepraszam, twierdzę, przypuszczam. Performatyw może mieć postać konstatacji.

51 SKŁADNIKI AKTU MOWY WG AUSTINA

1. Lokucja – wyprodukowanie pewnego ciągu dźwięków, niosących – na mocy kodu – określoną informację.

2. Illokucja – zamierzona przez mówiącego intencja (prośba, żądanie, komplement)

3. Perlokucja – wpływ aktu mowy na odbiorcę.

   52. BEZPOŚREDNIE I POŚREDNIE AKTY MOWY WG SEARLE’A

1. Bezpośrednie akty mowy – zawierają odpowiedni czasownik performatywny

2. Pośrednie akty mowy – nie zawierają czasownika performatywnego.

   53. WARUNKI SKUTECZNOŚCI OBIETNICY (AKTU MOWY) WG SEARLE’A

Nadawca, wypowiadając zdanie Z obecności odbiorcy, uczciwie i skutecznie obiecuje, że P wtedy i tylko wtedy, gdy:

1. Spełnione są warunki wejścia i wyjścia (N i O słyszą się i rozumieją),

2. Zdanie Z zawiera sąd, że P

3. W wyrażeniu, że P, N orzeka o przyszłym akcie A, który ma dokonać N,

4. O wolałby dokonanie A przez N od niedokonania A przez N; N w to wierzy,

5. Nie jest pewne, czy N w normalnych warunkach dokonałby A,

6. N zamierza dokonać A

7. N ma intencję, by Z zobligowało go do uczynienia A

8. N chce wytworzyć u O przekonanie, że wypowiadając Z, zobowiązuje się do wykonania A,

9. Semantyczne reguły języka N i O są takie, że Z jest poprawnie i uczciwie powiedziane wtedy i tylko wtedy, gdy warunki 1-9 są spełnione.

Przy groźbie odbiorca wolałby, żeby nadawca nie wykonywałby aktu A (pkt.4).

53. KLASYFIKACJA AKTÓW MOWY WG SEARLE’A

Kryteria klasyfikacji aktów mowy:

2. cel illokucyjny,

3. kierunek relacji między światem a słowami

4. nacisk illokucyjny

5. status nadawcy i odbiorcy

6. stan mentalny (przekonania, wola, emocje)

Klasyfikacja aktów mowy:

1. Asercje – (sugeruję, wątpię, przypuszczam, twierdzę). Słowa mają reprezentować stany rzeczy. Stan mentalny przekonania. Asercje można zmieścić na skali prawda – fałsz.

2. Dyrektywy – (rozkazuję, każę ,proszę, radzę, pozwalam, zapraszam). Świat ma się zmieniać według słów. Stan mentalny wola. Nadawca chce skłonić odbiorcę do wykonania czynności A. Odpowiedzialność leży na odbiorcy.

3. Komisywy – (obiecuję, przyrzekam). Świat ma się zmieniać według słów. Stan mentalny wola. Akty te wyrażają pojęcie odpowiedzialności za wykonanie czynności A (odpowiedzialność leży na nadawcy).

1. 55 ZASADA KOOPERACJI GRICE’A

Jest to zbiór praw regulujących zachowanie konwersacyjne. Ma następujące brzmienie: „Uczyń swój udział konwersacyjny w przewidzianym dla niego momencie takim, jakiego wymaga zaakceptowany cel lub kierunek rozmowy, w którą jesteś zaangażowany”.

Warunki:

1. N i O rozpoznają cel konwersacji

2. N i O rozumieją systemowe znaczenie używanych wyrażeń

3. N i O potrafią na zasadzie wnioskowania odczytać znaczenie intencjonalne.

56. MAKSYMY KONWERSACYJNE GRICE’A

    1. Maksyma ilości:

1. uczyń swój wkład tak informatywny, jak to jest wymagane na danym etapie wymiany.

2. Nie czyń swego udziału bardziej informatywnym, niż jest to wymagane

   2. Maksyma jakości – staraj się czynić swój udział takim, aby był zgodny z prawdą

1. nie mów tego, o czy sądzisz, że jest fałszywe

2. nie mów tego, dla czego nie masz należytego uzasadnienia

   2. Maksyma odniesienia – mów na temat

   3. Maksyma sposobu – mów zrozumiale, unikaj niejasności i wieloznaczności; mów zwięźle i w sposób uporządkowany.

57 MAKSYMY GRZECZNOŚCI

1. Maksyma taktu – minimalizuj koszty innym (np. pożyczasz książkę, ale sam po nią idziesz)

2. Maksyma szlachetności – maksymalizuj koszty własne i minimalizuj korzyści własne

3. Maksyma aprobaty – maksymalizuj pozytywną ocenę innych, minimalizuj ocenę negatywną

4. Maksyma skromności – maksymalizuj negatywną ocenę własną, minimalizuj pozytywną

5. Maksyma zgodności – maksymalizuj zgodę, minimalizuj niezgodę

6. Maksyma sympatii – maksymalizuj sympatię, minimalizuj antypatię .

   58. ETYKIETA JĘZYKOWA

Jest to zbiór przyjętych w danej społeczności wzorów językowych zachowań grzecznościowych, zwyczajowo przyporządkowanych określonym sytuacjom pragmatycznym.

W Polsce składają się na nią dwie podstawowe normy:

1. Okazywanie szacunku partnerowi dialogu, z jednoczesnym umniejszaniem roli własnej osoby;

2. Przejawianie zainteresowania sprawami ważnymi dla partnera oraz jego najbliższej rodziny.

Zasady:

• współodczuwania (w pomyślnych i niepomyślnych dla partnera sytuacjach)

• aprobaty i życzliwości dla poczynań partnera

• demonstrowania chęci przebywania w towarzystwie partnera

• deklarowania pomocy partnerowi

• składania dowodów pamięci

• dyskrecji.