FILOZOFIA JAKO TYP POZNANIA 29 09 2012

Wśród naszych czynności  świadomych są takie, których sens polega na uzyskiwaniu informacji o czymś, na uchwyceniu istnienia i własności czegoś. Są to czynności poznawcze i bezpośrednio dana nam jest róŜnica między nimi a np. poŜądaniem, wytwarzaniem, oczekiwaniem, wyobraŜeniem sobie czegoś. W poznawaniu jakby wydobywamy coś z mroku, coś odkrywamy, przed nami odsłania się - przynajmniej częściowo - jakiś przedmiot lub sytuacja. Spośród rozmaitych właściwości naszego poznania wymieńmy tutaj dwie. 

Poznanie ludzkie jest aspektywne: spostrzeŜenia, pojęcia, sądy, rozumowania dotyczą danych przedmiotów z jakiegoś punktu widzenia, ujmują tylko pewne ich strony i przejawy. Osiągnięcie wszechstronnego i pełnego poznania jest raczej czymś wyjątkowym i zachodzić moŜe wobec prostych, wyselekcjonowanych lub wręcz skonstruowanych sytuacji. Poznanie ludzkie jest  refleksywne: kaŜda nasza czynność poznawcza oraz jej rezultat (wynik) moŜe stać się przedmiotem innej czynności poznawczej (i jej rezultatu).

ZauwaŜamy niekiedy, iŜ uzyskane na dany temat informacjesą ze sobą niezgodne. Te rozbieŜności zachodzą między wynikami poznawczymi róŜnych ludzi (podmiotów poznających), a nawet tego samego człowieka w róŜnym czasie i odmiennych okolicznościach. Mamy dostateczną podstawę do przypuszczenia, Ŝe przynajmniej niekiedy mylimy się,  Ŝe ulegamy złudzeniom. Prowadzi to do odróŜnienia między poznaniem prawdziwym (tzn. poznaniem, które trafnie, rzetelnie informuje o swym przedmiocie) i poznaniem fałszywym (tzn. poznaniem pozornym, poznaniem, które wzięte za prawdę wprowadza nas w błąd). Naturalna ciekawość oraz potrzeby i warunkidziałania zmuszają człowieka do takiego zorganizowania swego poznawania, aŜeby - w miarę moŜliwości - zabezpieczyć się od błędu. I w ten sposób podejmuje się trud uprawiania nauki.

Poznanie jest warunkiem i narzędziem sprawnego działania: czynności ludzkie są nieprzypadkowo skuteczne tylko dzięki od-powiedniemu poznaniu. Poznanie jest warunkiem samookreślenia, względnej autonomii osoby, jest sposobem bytowania: dzięki niemu człowiek przyswaja sobie świat, w którym Żyje, rozszerza się o to, co go transcenduje.

Potrzeba posiadania ogólnego poglądu na  świat, ogólnej wiedzy o świecie, wypływa zarówno z naturalnej ciekawości, jak i z podejmowania narzucających się zagadnień moralnych i praktycznych. Współczesna kulturanie ułatwia właściwej realizacji tej potrzeby.

POZNANIE JAKO CZYNNIK AUTONOMII OSOBY LUDZKIEJ 13 10 2012

Człowiek chce nie tylko sprawnie działać, lecz i wiedzieć, co, jak i dlaczego jest. Człowiek poznający nie przestaje jednak być człowiekiem poŜądającym, czującym, podlegającym rozmaitym nawykom. Skomplikowane nakładanie się i wzajemne warunkowanie róŜnych warstw, momentów i aspektów ludzkiego bytu sprawia,  Ŝe poznanie nasze podlega rozmaitym ukierunkowaniom, naciskom,  Ŝe działalność poznawcza z trudem zachowuje lub wywalcza sobie odpowiednią autonomię.

Zachodzić moŜe niekiedy - zwłaszcza na krótką metę, przy pochopności poczynań, niedokładności rozeznań, w szczególnych warunkach zewnętrznych - antagonizmmiędzy czysto teoretycznym, bezinteresownym poszukiwaniem prawdy a innymi naszymi potrzebami i dąŜnościami. Nie wydaje się jednak, Ŝeby przez dłuŜszy czas człowiek mógł  Ŝyć i działać bez  świadomości prawdy, bez troski o prawdę, w zakłamaniu i fałszu. Zresztądziałanie oparte na błędnym rozeznaniu w rzeczywistości i w naturze partnerów działania wcześniej czy później zwróci się przeciwko działającemu i jego poczynaniom.

Nasze postępowanie kieruje się zrazu pewnymi przyzwyczajeniami, nawykami, narzuconymi nam przez sposób i okoliczności wychowania itd.; uznajemy to, co się wokół uznaje, czynimy tak, jak się zwykle czyni. Ale bądź szczególnie waŜne wydarzenia w naszym  Ŝyciu (powaŜnachoroba,  śmierć kogoś bliskiego, konieczność dokonania istotnego dla mnie lub kogoś innego wyboru, miłośćotwierająca przede mną nowe perspektywy), bądź narastające w nas poczucie krytycyzmu i zainteresowanieteoretyczne kaŜą zastanowić się nad całokształtem naszego  Ŝycia, nad jego sensem i celem, kaŜą uświadomić sobie przyjmowaną hierarchię wartości i jej podstawy, kaŜą rozwaŜyć sposób istnienia i pozycję człowieka w  świecie. Muszę albo potwierdzić, albo zrewidować dotychczasowypogląd na świat (a moŜe dopiero go uformować), ale juŜ na swój niejako rachunek, własnymi siłami poznawczymi. Muszę dokonać pewnych decyzji i wyborów.

Współczesna kultura bynajmniej nie ułatwia nam odpowiedniej realizacji tego zadania. Rozrost ludzkiej wiedzy i postępująca wciąŜ specjalizacja zawodowa uniemoŜliwiają jednemu umysłowi całkowite opanowanie chociaŜby jednego działu wiedzy. Czasy Arystotelesów i Leibnizów, czasy ludzi, o których z duŜym przybliŜeniem moŜna powiedzieć,  Ŝe dysponowali całą ówczesną wiedzą ludzką, bezpowrotnie chyba minęły.

Istnieje ogromne spartykularyzowanie  świadomości ludzkiej, ogromne uzaleŜnienie osoby od społeczeństwa we wszystkich prawie jej czynnościach. Samoświadomość i doświadczenie rodzaju ludzkiego - w całej swej pełni - nie integruje się, poniewaŜ nie moŜe się skonkretyzować w poszczególnych ludzkich umysłach. Specjalizacja i przebywanie w wąskim, przypadkowym kręgu społecznym (a takŜe unifikująca rola  środków masowego przekazu) powoduje uzaleŜnienie bytu ludzkiego od otoczenia, od innych. Z drugiej strony podział pracy i ról jest - w skali ludzkiej - warunkiem rozwoju. Jak przezwycięŜyć tę niezgodność między warunkami pełnej autonomii osoby a warunkami postępu? Jak w sposób racjonalny i krytyczny, w sposób godny osoby ludzkiej dokonać uformowania i wyboru  światopoglądu, uzyskać syntetyczny pogląd na świat i swoją w nim pozycję?

Istnieją dwie zasadnicze drogi do uzyskania owego poszukiwanego, synte-tycznego spojrzenia na całość spraw poznawczych i praktycznych, z którymi mamy do czynienia: scjentystyczna i klasycznie filozoficzna. Pierwsza polega na tworzeniu czy układaniu z róŜnych szczegółów - dostarczanych przez nauki  jakiejś spójnej mozaiki, będącej dla nas mapą całości tego, co jest. Druga polega na zastosowaniu do rozwaŜanej całości takiego ujęcia (aspektu), które jest najbardziej fundamentalne, np. rozwaŜając wszystko w aspekcie egzystencjalnym, zajmując się bytem jako bytem. Filozofia jest terenem poszukiwania i wartościowania tego rodzaju syntez. Propozycje syntez światopoglądowych płynąć mogą nie tylko ze strony filozofii czy filozoficznie traktowanych nauk szczegółowych, lecz równieŜ ze strony religii lub ideologii społeczno-poli-tycznych.

Niestety - wobec wspomnianej partykularyzacji świadomości ludzkiej, wąskiej specjalizacji naszych umysłów - trudno Ŝądać (od siebie i innych) kompetencji w rozmaitych dziedzinach wiedzy, w naukowym uprawianiu filozofii, w krytycznym osądzie róŜnych propozycji religijnych i ideologicznych. Wyjść z tej sytuacji - wydaje się - moŜna podobnie, jak i w innych dziedzinach kultury i  Ŝycia społecznego. Społeczeństwo ludzkie - o ile jest współŜyjącą i współpracującą grupą osób (a więc jestestw poznających, samookreślających się, których bytu nie moŜna sprowadzić do roli egzemplarza gatunku czy jednostki w zbiorze) -potrzebuje kompetentnych badaczy, bezkompromisowo poszukujących prawdy, wyspecjalizowanych w spełnianiu warunków uzyskiwania obiektywnego, rzetel-nego poznania. Społeczeństwo musi zatroszczyć się o ich wychowanie i wy-kształcenie.

Następnie musi partycypować w wiedzy i umiejętnościach naukowca i filozofa, musi z nich korzystać tak, jak korzysta z wiedzy i umiejętności lekarza, ekonomisty, rzemieślnika. JednakŜe udostępnienie wiedzy - w szczególności filozoficznej - moŜe być potraktowane rozmaicie, niekiedy wręcz szkodliwie. Jeśli mamy do czynienia z apologetyką lub propagandą z góry przyjętych czy głoszonych przez popularyzatorów poglądów, selekcjonując pod tym kątem podawany materiał, wtedy odbiorcy nie partycypują w wiedzy kompetentnych, lecz jeszcze bardziej uzaleŜniają się od innych. Stąd sprawa popularyzacji wiedzy nie jest sprawą społecznie błahą, drugorzędną.

POZNANIE NAUKOWE A POZNANIE POTOCZNE

Poznanie naukowe jest kontynuacją, a zarazem pod wieloma względami wprost zaprzeczeniem poznania potocznego, jakie zdobywamy i jakim posługujemy się w codziennym  Ŝyciu. Poznanie potoczne słuŜy często, jeśli nie przede wszystkim, celom praktycznym - poznanie naukowe w zasadzie ma cel teoretyczny: uzyskanie uporządkowanej wiedzy o pewnej dziedzinie. Poznanie potoczne jest  zlepkiem rozmaitych ujęć i punktów widzenia, jest zbitką aspektów, w której akcentowane są te czy inne aspekty w zaleŜności od potrzeb i okoliczności - poznanie naukowe dotyczy określonego przedmiotu rozwaŜanego w jakimś aspekcie.

W poznaniu potocznym dochodzą do głosu motywy iczynniki pozapoznawcze - poznanie naukowe świadomie i systematycznie je eliminuje, poniewaŜ emocje, upodobania czy pragnienia jako takie nie pełnią funkcji poznawczych, a mogą łatwo zniekształcić przebieg poznawania (mogą one natomiast być zewnętrzną „siłą napędową" podejmowanych badań). Na terenie poznania potocznego zasadniczo uprawniony jest do zabierania głosu kaŜdynormalny, dorosły człowiek - poznanie naukowe wymaga od podmiotu poznającego kompetencji, którą uzyskuje się przechodząc odpowiedni trening.

Nie są to zapewne wszystkie róŜnice. Zresztą nie od razuwiedza ludzka w danej dziedzinie staje się naukowa, nie od razu osiąga samoświadomość swego charakteru. Nie od razu teŜ wiadomo, na czym ma polegać kompetencja czy prowadzący do niej trening. W wyniku rozwoju poznania naukowego stało się jasne,  Ŝe sposoby uprawiania danej wiedzy muszą być proporcjonalne do jej przedmiotu (i celu badań) i odpowiednio zróŜnicowane. Wyłoniła się potrzebaspecjalizacji metod i treningu. Poznanie naukowe stało się zespołem czy zbiorem (mniej lub bardziej powiązanych) poszczególnych nauk.

Określenie nauk

W miarę rozwoju i zróŜnicowania się nauki, jak i rozwoju rozwaŜań o naukach (czyli metanauk) - dziś mówi się o okresie rewolucji naukowo-technicznej - trudniejszą rzecząstaje się uzgodnienie poglądów na istotę nauki w ogóle. Oto krótkie przedstawienie dyskusji na ten temat: „Co jest wspólną cechą nauki? śe jej twierdzenia są prawdziwe, powiadali jedni; Ŝe są uważane za prawdziwe, mówili inni; a jeszcze inni, Że są inter-subiektywne i sprawdzalne; Że powszechnie uznawane;  Że nowe;  Że wolne od ocen;  Że usystematyzowane;  Że zaspokajające potrzeby umysłowe; a jeszcze inni znajdowali w twierdzeniach nauki tę tylkowłasność wspólną, Że dają zadowolenie umysłowe".

Niemniej jednak moŜna stwierdzić,  że dominuje pewna ogólna koncepcja poznania naukowego, którą moŜna nazwać racjonalną koncepcją nauki , oraz moŜna zaproponować ogólną charakterystykę tego poznania. Nie będziemy tu szli za tymi, którzy jedną z nauk (np. matematykę lub fizykę) traktują jako naukę-wzorzec i zawęŜają pojęcie naukowości. Nauka czynnościowo (funkcjonalnie) wzięta to zespół czynności poznawczych, zmierzających - w sposób uporządkowany, metodyczny - do osiągnięcia wiedzy o czymś. „Metodyczny" znaczy tu: systematyczny, planowy, według określonej metody. M e t o d a t o l ° sposób systematycznie stosowalny, czyli dobór iukład czynności przyporządkowany określonemu celowi, nadający się do powtarzania (do wielokrotnego stosowania), 2° zespół reguł wyznaczający sposób postępowania (działania) w danej sprawie. Ten sposób uzyskiwania wiedzy - dostosowany do przedmiotu i celu nauki - jest tym, co przede wszystkim wyróŜnia poznanienaukowe od innego typu wiedzy i róŜnicuje poszczególne nauki.

Nauka jako wytwór to uporządkowany zbiór zdań (niekiedy tylko pytań) zawierających wiedzę interesującą (tzn. zaspokajającą ogólnoludzkie potrzeby poznawcze) oraz intersubiektywnie sensowną (komunikatywną) i intersubiektywnie sprawdzalną (kontrolowalną), czyli taką, iŜ kaŜdy normalny, dorosły człowiek, który w wyniku przejścia przez określony trening i zdobycia odpowiednich sprawności stał się w danej dziedzinie nauki kompetentny, jest w stanie ją zrozumieć i po zrozumieniu wykonać odpowiednie czynności wykazującewartość (prawdziwość) lub brak wartości (fałszywość) tej wiedzy. Nauka jako wytwór jest rezultatem (wynikiem) pewnego etapu rozwoju nauki jako czynności. Nauka pojęta socjologicznie to dział kultury, określona działalność społeczna wraz z uprawiającymi ją i korzystającymi z niej (dysponującymi nią) osobami, instytucjami itd.

Każdą naukę można scharakteryzować przez podanie jej przedmiotu, aspektu, celu oraz metody. Przedmiot to to, czym się nauka zajmuje, co bada. Aspekt to punkt widzenia, z jakiego nauka rozważa swój przedmiot (a także odpowiadająca mu strona przedmiotu). Metoda w szerszym sensie to nie tylko stawianie pewnych pytań oraz sposób ich rozstrzygania (szukania na nie odpowiedzi), lecz także sam wybór przedmiotu, aspektu i celu badań. Wiedza, która nie ma określonego przedmiotu, aspektu, celu i metody, jeszcze się nie ukonstytuowała jako odrębna nauka lub nie osiągnęła niezbędnej samoświadomości swego charakteru.

PODZIAŁ NAUK

ZróŜnicowanie nauk, rozmaitość związków między nimi powoduje, iŜ zagadnienie ich klasyfikacji (mające zresztą długą historię) jest bardzo skomplikowane i trudne5. MoŜna dzielić nauki z róŜnych punktów widzenia, akcentując bądź ich przedmiot, problematykę, bądź metodę, bądź cel i zastosowanie. Ponadto zachodzą niekiedy znaczne róŜnice co do sposobu pojmowania i uprawiania pewnych nauk, występują róŜne ujęcia i style uprawiania, róŜne (meta)teorie, np. psychologii, socjologii, językoznawstwa, historii, a nawet matematyki czy logiki. Nie będziemy tu przypominać dziejów zagadnienia ani wchodzić we współczesne dyskusje i róŜne szczegóły. Poprzestaniemy na wyróŜnieniu następujących grup nauk:

1) nauki filozoficzne: przede wszystkim teoria bytu (metafizyka) i teoria poznania (gnozeologia),  obok których wymienia się kosmologię (filozofię przyrody), antropologię lub psychologię filozoficzną (filozofię człowieka), teodyceę (filozofię Boga), aksjologię (filozofię wartości), etykę, estetykę i inne;

2) nauki niefilozoficzne formalne: logika formalna imatematyka;

3) nauki niefilozoficzne realne: przyrodnicze (jak fizyka z chemią, astronomią i kosmologią fizykalną, biologia,antropologia przyrodnicza, nauki o ziemi) i humanistyczne, czyli społeczne (np. psychologia, socjologia, historia z archeologią, językoznawstwo, nauki o poszczególnych dziedzinach kultury, jak historia  i teoria sztuki, historia iteoria literatury, muzykologia, filmologia, prawo-znawstwo,religioznawstwo, etnografia i etnologia). Niektóre z nauk humanistycznych są ujmowane (w pewnych szkołach) w sposób zbliŜający je do przyrodoznawstwa (np. psychologia, socjologia) lub nauk formalnych (np. językoznawstwo). Niektóre z nauk są właściwie zbiorem rozmaitych dyscyplin powiązanych wspólnym tematem (np. semiologia jako ogólna teoria znaków, pedagogikajako zespół nauk o wychowaniu) albo dają formalne ujęcie róŜnych, lecz pod pewnymi względami analogicznych dziedzin (np. cybernetyka, teoria informacji). Mamy wreszcie rozmaite nauki „stosowane", słuŜące wprost działaniu i wytwarzaniu, zbliŜające się ku umiejętnościom, jak (np.) medycyna, agronomia, róŜne teorie walki i gier, polityki, strategie i technologie. WyróŜnia się równieŜ metanauki, czyli nauki o naukach, o poznaniu.

W tej grupie mieszczą się tak nauki filozoficzne (teoria poznania), jak i niefilozoficzne, tak formalne (jak logika), jak i nieformalne (psychofizjologia i psychologia poznania, socjologia poznania, teoria utworu naukowego i np. tłumaczenia tekstów naukowych, historia nauk itp.). Niektórzy obok wspomnianych nauk wymieniają i teologię (nauki teologiczne) jako pewien szczególny typ wiedzy, spełniający (niektóre) formalne właściwości poznania naukowego, lecz treściowo nadbudowany nad religią, związany z Objawieniem. Zespołem nauk związanych z daną religią jest apologetyka, rozwaŜająca wartość (prawdziwość) doktryny religijnej czy wiarygodność  źródeł Objawienia, szukająca racjonalnych motywów wiary6. Na temat stosunku filozofii do poznania naukowego zachodzi znaczna roz-bieŜność poglądów.