Filozofia oznacza dosłownie "umiłowanie mądrości" -
termin jest obecnie używany w różnych znaczeniach.
Treść rozważań filozoficznych ulegała historycznym
zmianom i jest uzależniona od przyjętej koncepcji filozofii.
W starożytności utożsamiana z wiedzą, której źródłem
jest ciekawość, zdziwienie światem (Platon, Arystoteles)
oraz wątpienie. Inspiracją do filozofii była także świadomość
śmiertelności, skłaniającą do pytania o sens życia. Jako
podstawowe problemy filozofii Platon wymieniał Prawdę,
Dobro i Piękno. Immanuel Kant wymieniał cztery
podstawowe pytania filozofii:
- Co mogę wiedzieć? (na które odpowiedź daje metafizyka)
- Co powinienem czynić? (na które odpowiedź daje etyka)
- Na co mogę mieć nadzieję? (na które odpowiedź daje religia)
- Czym jest człowiek? (na które odpowiedź daje antropologia)
Współczesne działy filozofii
antropologia filozoficzna (filozofia człowieka) - dąży do
poznawania natury człowieka, stara się odpowiedzieć
na pytania w rodzaju: "Kim jest człowiek we wszechświecie?",
"Co kieruje człowiekiem i dlaczego?"
epistemologia (gnoseologia, teoria poznania) - nauka o warunkach,
istocie i granicach poznania; relacjach między podmiotem,
przedmiotem i treścią poznania
estetyka - zajmująca się określeniem piękna, sądów estetycznych
oraz sensem i funkcją wypowiedzi artystycznej; częściej obecnie
określana jako filozofia kultury
etyka - odpowiada na pytania dotyczące dobra, które powinno
kierować postępowaniem ludzi, wskazywać powszechnie ważne
podstawy sprawiedliwego i rozumnego życia i działania, krytycznie
analizując podstawy współczesnej moralności. Jej działy to m. in.:
metaetyka - badanie wypowiedzi etycznych
aksjologia - nauka o wartościach
filozofia dziejów (historiozofia) - zajmuje się istotą oraz sensem
procesów historycznych oraz uwarunkowaniem postępowania
człowieka przez jego historyczność
filozofia języka - rozważa pochodzenie, znaczenie i funkcje języka,
zarówno w jego codziennym kształcie, jak i w próbach tworzenia
precyzyjnego języka, służącego wymaganiom nauki i poprawnego
nazywania rzeczy
filozofia nauki - stara się odpowiedzieć na pytanie, co można uznać
za poglądy naukowe, a co nie, i dlaczego. Jej działem
jest metodologia nauk.
filozofia religii - stara się zrozumieć powody występowania religii
w świecie i ich znaczenie dla człowieka oraz odpowiedzieć na pytania
"Czy są religie lepsze i gorsze?" oraz "Jak ustalić, która z religii
jest prawdziwa?".
filozofia pokoju - stara się odpowiedzieć na pytanie "
Jak zagwarantować trwały i długofalowy pokój między narodami?",
jej główne działy to: polemologia oraz irenologia.
filozofia prawa - analizuje podstawy prawa stanowionego i norm,
jakim powinno takie prawo podlegać
filozofia przyrody - zajmuje się wyjaśnianiem przyrody jako całości,
w szczególności istotą materii, czasu i przestrzeni
filozofia społeczna - analizuje funkcje i sens państwa i społeczeństwa,
funkcjonowanie człowieka w społeczeństwie jako istoty społecznej
oraz krytyką społeczną. Jej działem jest filozofia polityczna
historia filozofii - bada i analizuje rozwój poglądów filozoficznych
na przestrzeni wieków.
logika - teoria uporządkowanego i ścisłego rozumowania; wywodzi
się z klasycznej logiki formalnej badającej pojęcia, sądy i wnioskowanie
oraz metody dowodzenia - współczesna logika podlega silnej formalizacji
i matematyzacji (logika matematyczna), posługuje się rachunkiem logicznym,
do którego wchodzą: system znaków (symboli) oraz należące
do niego reguły operacyjne
ontologia - wywodzący się z metafizyki dział filozofii badający
pierwsze zasady i pochodzenie bytu oraz jego strukturę.
Podział teorii filozoficznych
Podział ze względu na poznanie
empiryzm - filozofia zakładająca wyższość
poznania zmysłowego
nad rozumowym, w skrajnej postaci
odrzucająca wszystko,
co nie ma bezpośredniego odniesienia do
poznania zmysłowego.
Odwrotnością empiryzmu jest idealizm poznawczy.
racjonalizm - filozofia zakładająca możliwość
poznania za pomocą tworzenia spójnych i logicznych
systemów poglądów, w swojej skrajnej postaci odrzuca
ona jakąkolwiek wartość poznania pozaumysłowego.
idealizm poznawczy - filozofia odrzucająca możliwość
poznania zewnętrznej rzeczywistości.
Podział ze względu na byt
idealizm - filozofia uznająca pierwszeństwo idei nad
rzeczywistością materialną. Uznaje ona obiektywne istnienie
idei jako bytów samodzielnych i uważa byt materialny za wtórny
w stosunku do świata idei. W skrajnej postaci odrzuca istnienie r
zeczywistości materialnej i uznaje ją za złudzenie (idealizm subiektywny).
realizm - filozofia uznająca różne formy współistnienia idei i materii
w przeświadczeniu, że obie są bytami obiektywnymi, wzajemnie
dopełniającymi się.
materializm - filozofia odrzucająca obiektywne istnienie idei,
uważająca, że są one w całości wytworem człowieka, uznająca
za to obiektywne istnienie świata materialnego.
aktywizm - filozofia nie uznająca w ogóle bytów jako takich.
Według aktywizmu wszystko się tylko "dzieje" i nie ma żadnego
istnienia obiektywnego.
fenomenalizm - filozofia, która unika pojęcia bytu obiektywnego
i wprowadza w to miejsce pojęcie fenomenu, czyli zbioru odczuć
zmysłowych i/lub psychicznych odbieranych przez podmiot
(czyli w praktyce przez człowieka) i składających się na wrażenie "
istnienia" określonych zjawisk.
2. Filozofia a nauka, religia, pogląd.
Współcześnie na gruncie problemu stosunku filozofii do nauk
szczegółowych istotnego znaczenia nabrało pojęcie filozofii naukowej.
Za filozofię naukową, w przeciwieństwie do filozofii spekulatywnej,
uważa się taką filozofię, która buduje swe tezy jako uogólnienia lub
interpretacje wyników badań nauk szczegółowych i stara się stosować
wszystkie rygory myślenia naukowego przy ich uzasadnianiu.
Filozofia spełnia dwie funkcje: poznawczo - naukową i praktyczno
- ideologiczną.
3. Problem źródeł poznania (racjonalizm, empiryzm).
Typowym przedstawicielem racjonalizmu w filozofii był Platon.
Odrzucał pogląd, iż rzeczy poznać można tylko poprzez zetknięcie
się z nimi za pomocą zmysłów, bo zgodnie z nią poznanie ma
obejmować idee, postrzeganie zmysłowe nie nadaje się natomiast
do poznawania idei. Jeśli w ogóle można poznać idee, to jedynie
myślą, a nie zmysłami. Uważał, iż poznanie zmysłowe nie tylko
nie dosięga idei, ale także nie wystarcza do poznania rzeczy.
Musi ze zmysłami współdziałać myśl. Nie jesteśmy bowiem
w stanie samymi zmysłami ogarnąć różnicy pomiędzy barwą
a dźwiękiem, tożsamości, liczby, itp.
Arystoteles natomiast twierdził, iż zmysły mają w poznaniu
funkcję równie niezastąpioną, jak rozum. Trzeba zetknąć się
z rzeczywistością, aby coś o niej wiedzieć, umysł zaś może
zetknąć się z nią jedynie przez zmysły. Wrodzonych pojęć
nie ma w umyśle, jest on niezapisaną tablicą, którą zapisują
dopiero spostrzeżenia, od których trzeba zatem rozpoczynać poznanie.
Od nich drogą stopniowej abstrakcji, drogą wydzielania czynników
ogólnych, umysł dochodzi do pojęć. Tu dopiero rozpoczyna się funkcja
rozumu: na podstawie materiału dostarczonego przez zmysły poznaje to,
co jest w rzeczach ogólne, a przeto istotne. Wiedza rozumowa jest celem,
natomiast wiedza zmysłowa jest niezastąpionym początkiem i podstawą.
4. Sokrates jako nauczyciel (rola i misja filozofa, mądrość,
intelektualizm etyczny, metoda sokratejska).
Sokrates zajmował się tylko człowiekiem. Jego poglądy e
tyczne dają się sformułować w trzech tezach:
CNOTA JEST DOBREM BEZWZGLĘDNYM - wytworzył nowe pojęcie
cnoty przez to, że spośród zalet człowieka wyodrębnił specjalne zalety
moralne. Zalety wyodrębnił na sam szczyt dóbr. Dla dóbr moralnych
człowiek powinien poświęcić dobra niższe i pozorne.
CNOTA WIĄŻE SIĘ Z POŻYTKIEM I SZCZĘŚCIEM - tylko to, co
dobre może być naprawdę pożyteczne. Szczęście natomiast
związane jest z cnotą, bo z cnoty wynika. Szczęśliwy jest bowiem ten,
kto posiada największe dobra, a największym dobrem jest cnota.
CNOTA JEST WIEDZĄ - wszelkie zło pochodzi z nieświadomości,
nikt umyślnie i świadomością zła nie czyni. Skoro dobro jest pożyteczne
i gwarantuje szczęście, nie ma powodu, aby ktoś, kto je zna, nie czynił go.
Wiedza jest zatem warunkiem dostatecznym cnoty.
Intelektualizm etyczny - Sokrates uważał, iż aby w działaniach ludzkich nie
przejawiał się rozdźwięk między wiedzą a czynem, między tym , co dyktuje
rozum, a do czego pcha namiętność potrzebna jest wiedza prawdziwa i pełna,
którą człowiek przejmuje się do głębi. Wiedza potrzebna do cnoty to wiedza
o sprawiedliwości i odwadze, to wiedza etyczna. Opiera się nie na czysto
teoretycznym roztrząsaniu, lecz na praktycznym rozsądku.
Sokrates własnym przykładem pokazywał, jak zdobywać wiedzę.
Metoda „nauczania”, jaką się posługiwał była metodą dyskusji,
współpracy umysłowej. Składała się z dwóch części, negatywnej i
pozytywnej, „elenktycznej” i „maieutycznej”, pierwsza uczyła,
jak usuwać fałszywe przekonania, druga - jak zdobywać prawdziwe.
Metoda elenktyczna, czyli metoda zbijania polegała na doprowadzaniu
do absurdu: fałszywą tezę przeciwnika Sokrates przyjmował poważnie
(„ironia” Sokratesa) i pytaniami zmuszał do wyciągania z tezy
konsekwencji dopóty, aż doprowadziły do twierdzenia sprzecznego
z tezą pierwotną. Celem było zdemaskowanie tego,
co jest tylko pozorem wiedzy, i oczyszczanie zeń umysłu.
Metoda maieutyczna to inaczej sztuka położnicza. Sokrates mniemał,
że każdy człowiek nosi w sobie wiedzę prawdziwą, ale jej sobie nie
uświadamia, że trzeba mu w tym dopomóc, trzeba wydobyć zeń prawdę,
przeto funkcja nauczyciela podobna jest do sztuki położniczej.
Sokrates spełniał ją przy pomocy pytań. Metoda jego była metodą
wspólnego szukania, metodą, która do dziś nosi nazwę heurystycznej.
Pytania złożone dzielił na najprostsze i nadawał im taką formę,
że zmuszały jedynie do odpowiedzi twierdzącej albo przeczącej.
Odwoływały się one nie do konkretnych wiadomości lecz do
zdrowego rozsądku. Filozof, według Sokratesa, to ktoś dany
ludziom przez Boga w celu budzenia w nich świadomości,
pobudzania ich, itp. Filozof nie pełni przy tym roli nauczyciela.
Słucha go bowiem kto chce. Nie odpowiada on za zmiany w
odczuwaniu słuchacza. Filozof musi do końca pozostać wierny
swoim ideałom. „Rozprawianie” nadaje jego życiu sens.
ludzkiego poznania. W szczególności sceptycyzmem nazywana
sceptycznej za warunek szczęścia. Jak twierdził Sekstus
Empiryk "celem sceptyka jest niezakłócony spokój wobec
pzypuszczeń, a wobec rzeczy mu narzuconych umiarkowane
ich doznawanie". Gwarantuje taki stan ducha połączenie
powstrzymywania się od sądów (epoche)i spokój duszy (ataraksja).
"Dogmatyczna" wiara powoduje zamęt i obawę, natomiast prawda jest taka,
że nie dysponujemy wiedzą o naturze rzeczy, a wszystkie sądy na ten temat
są równosilne (izostenia). Każdemu twierdzeniu można przeciwstawić
odmienne - równie prawdziwe.
Tales z Miletu, gr. Θαλης (ok. 620 p.n.e.-540 p.n.e.), grecki filozof,
matematyk, astronom i kupiec, zaliczany do siedmiu mędrców starożytnej
Grecji, uważany za ojca matematyki greckiej i pierwszego uczonego
i filozofa europejskiego. Talesowi z Miletu przypisywano wiele twierdzeń
z geometrii, m.in. twierdzenie nazywane dziś twierdzeniem Talesa.
Uważany jest za twórcę tzw. szkoły jońskiej oraz za tego, który
zapoczątkował systematyczną rozbudowę pojęć i twierdzeń geometrycznych.
Poglądy filozoficzne przypisywane Talesowi:
[Sformułowanie problemu "zasady" (arche) - substancji, z której
powstały wszystkie rzeczy. Było to pierwsze zagadnienie filozoficzne.]
[Wskazanie, że tym pratworzywem była woda, gdyż jest ona niezbędna
do życia, a świat był - jego zdaniem bytem ożywionym. ] [Twierdzenie,
iż "świat jest pełen bogów". ] [Nazwanie duszy zasadą ruchu.
Tales twierdził, że oznaką życia jest ruch, a zatem tam
gdzie istnieje ruch musi istnieć życie. ]
[Wiara w nieśmiertelność duszy, uważał, że każdy organizm
ożywiony posiada duszę. Pogląd ten dał podstawy pod
stworzenie kierunku filozoficznego nazywanego
hylozoizmem, co w grece oznacza "materię ożywioną".] .
Ziemię uważał za zasadę przyrody, lecz nie zajmował sie przyrodą.
że jest jedno. Związane to było z nauką Jończyków, że zasada świata
jest jedna. Nie wolno przypisywać mu wszelakich własności,
Twierdził, że Bóg jest jeden, cały patrzeniem, myśleniem,
słuchaniem. Ksenofanes rozumiał bóstwo w sposób
Wysunął na czoło teorię jedności. W sprawach poznania wypowiadał się,
że sam nie wie czy ktokolwiek pozna kiedyś prawdę.
Punktem wyjścia jego rozważań ontologicznych było proste zdanie
"Byt jest, a niebytu nie ma", z którego wywnioskował następnie
wszystkie własności bytu. Parmenides stwierdził więc, że byt
jest wieczny, nie ma początku ani końca (bo musiałby powstać
lub przeistoczyć się w niebyt, a niebytu nie ma), ponadto jest
nieruchomy i niezmienny (bo zmienić mógłby się jedynie
w niebyt), niepodzielny, stały i jeden.
Uzasadnieniem dla punktu wyjścia stało się utożsamienie myśli
i rzeczy - wedle Parmenidesa umysł miał zachowywać się biernie
i odtwarzać tylko coś istniejącego.
Sokrates Wiara w absolutne znaczenie dobra i cnoty. Sokrates głosił,
że cnota (gr. arete, starożytne pojęcie oznaczające tężyznę życiową, s
zlachetność, dzielność) jest dobrem bezwzględnym, czym przeciwstawiał
się relatywizmowi sofistów. Jest też dobrem najwyższym, o które człowiek
winien zabiegać, nie licząc się z niebezpieczeństwami i śmiercią
("Czyż nie wstydzisz się dbać o pieniądze, sławę, zaszczyty,
a nie o rozum, prawdę i o to, by dusza stała się najlepsza?").
- Tożsamość dobra i wiedzy. Według Sokratesa cnota jest wiedzą
("Jest to jedno i to samo wiedzieć, co jest sprawiedliwe i być sprawiedliwym.").
Ludzie czynią źle z niewiedzy, czy raczej wiedzy pozornej. Stanowisko
takie nazywa się intelektualizmem etycznym. Wynika z niego,
że cnoty można się nauczyć, a od nas samych zależy,
czy dobro to nabędziemy.
- Wypracowanie metody dochodzenia do prawdy,
a tym samym do cnoty: jest nią specjalnego rodzaju dyskusja,
zwana dialektyką. W swoich rozmowach z Ateńczykami
Sokrates posługiwał się dwiema metodami:
- metoda elenktyczna - sprawdzanie i zbijanie twierdzeń
rozmówcy poprzez wyprowadzanie z nich konsekwencji
doprowadzających w końcu do tezy absurdalnej lub
sprzecznej z twierdzeniem pierwotnym (aporii);
- metoda maieutyczna (dosł. położnicza) - polega na dopomożeniu
uczniowi w uświadomieniu sobie prawdy, którą już posiada,
poprzez umiejętne stawianie pytań; metoda ta zakłada,
iż każdy człowiek posiada intuicyjną wiedzę o dobru.
Według świadectwa Arystotelesa Sokrates stosował metodę indukcyjną:
ustalał definicję np. odwagi, uogólniając i szukając wspólnych
cech poszczególnych wypadków odwagi. Ten pogląd nie jest
jednak zgodny z innymi poglądami Sokratesa, znanymi nam z
pism Ksenofonta i Platona.
że prawdziwy wieczny byt to idee, a rzeczywistość materialna jest
tylko marnym odbiciem wiecznotrwałych idei. Zdaniem Platona,
relacja między światem idei a światem rzeczywistym jest podobna
do relacji prawdziwych przedmiotów i ich odbić w mętnym świetle.
na drodze od idei do przedmiotów materialnych następuje wiele
przekłamań, podobnie jak to jest z odbiciem przedmiotów w
migotliwym świetle świecy. Wyjaśnia to niekompletność,
zmienność i niedoskonałość świata materialnego.
Świat idei Platon wyobrażał sobie niemal "namacalnie".
Świat ten składał się z nieskończonej liczby idealnych i
które są bardziej "realne" i "rzeczywiste" od przedmiotów
materialnych. Obiekty te są "wieczne", co znaczy, że nie
były nigdy stworzone, ani nie mogą ulec zniszczeniu.
Idee tworzą hierarchię - najwyższą ideą jest idea dobra,
obdarzająca inne idee bytem i poznawalnością.
Dusza i Demiurg - Budowniczy Świata
Oba światy - świat idei i świat materialny są według
Platona odseparowane i nawzajem się nie przenikają.
Jedynymi odstępstwami od tej reguły jest ludzka
Według Platona ludzi od reszty świata materialnego
odróżnia to, że mają duszę, która pochodzi wprost ze
świata idei. Podobnie jak inne idee jest więc ona wieczna, n
iestworzona i niezniszczalna. Dusza, należąc do świata idei
może poznawać idee. Inną cechą duszy jest zdolność do
została uwięziona w ciele, które jest jej grobem. Jej celem
jest zatem odrzucenie ciała przez śmierć i powrót do świata
idei. Platon dzielił duszę na trzy części: na boski rozum
oraz należące częściowo do świata postrzeżeń
szlachetniejsza popędliwość i niższa pożądliwość.
Świat materialny jest bezrozumny, ale zdaniem
Platona w przyrodzie istnieje harmonia i ład.
Jest to zrozumiałe jedynie, gdy przyjmiemy celowość świata,
a zatem jego stworzenie. Istotą, która zbudowała świat
materialny jest właśnie Demiurg. Z jednej strony
wzorował się on na ideach, co powoduje pewne
zbliżanie się rzeczy materialnych do doskonałości.
Z drugiej strony zbudował świat z odwiecznie istniejącej
materii, czy też bezrozumnego tworzywa (dechomenon),
co powoduje, że odbicie idei jest niedoskonałe.
Arystoteles
Forma i materia
Uważał on, że idee "nie przyczyniają się też w żaden sposób do
poznawania innych rzeczy [...] ani do wyjaśniania ich istnienia,
bo nie znajdują się w poszczególnych rzeczach, które w nich uczestniczą [...]".
Jego zdaniem istota rzeczy (substancja, ousia) zawiera się w niej samej.
W miejsce dualizmu platońskiego powstał jednak inny: materii i formy.
Forma była odpowiednikiem idei platońskiej; nie jako osobny, niezależny
byt, lecz jako coś nadające kształt i postać materii. Relację między
formą a materią można więc sobie wyobrazić jak relację między
naczyniem a wodą, albo gliną i palcami garncarza. Formy w
zasadzie nie mogą istnieć bez materii, a z drugiej strony sama
materia bez form nie posiadałaby kształtu, koloru, ruchu i innych
cech; byłaby czystym chaosem. Tak więc znany nam z doświadczenia
świat jest nierozerwalną kombinacją materii i idei-form.
Hierarchia bytów
Istnieje ciąg stworzeń od najprostszych do najbardziej złożonych.
Czym w danym bycie jest więcej formy (jest ona bardziej złożona)
a mniej materii, tym zajmuje ona wyższe miejsce w hierarchii. I tak:
byty nieożywione takie jak np: kamień zawierają w sobie bardzo dużo
materii i mają przy tym bardzo prostą i nieruchomą formę.
Rośliny mają bardziej złożoną formę, która podlega powolnym zmianom.
Zwierzęta mają jeszcze bardziej złożoną formę, która daje im możliwość
ruchu i reagowania na zmiany. Wreszcie ludzie posiadają bardzo złożoną
formę zwaną duszą, która posiada unikalną cechę bycia świadomym
o samej sobie.Z połączenia tych ontologicznych założeń powstała teoria
czterech przyczyn, jakie muszą być spełnione do zaistnienia danej rzeczy:
przyczyna materialna (causa materialis) - rzecz powstaje z materii;
przyczyna formalna (causa formalis) - powstaje przez ukształtowanie
materii przez formy; przyczyna sprawcza (causa efficiens) - powstanie
rzeczy musi być określone przez czynnik działający uprzednio;
przyczyna celowa (causa finalis) - powstanie rzeczy musi
służyć pewnemu celowi.
Cnoty
Arystoteles rozróżniał cnoty dianoetyczne bedące
właściwością rozumu (najważniejsza z nich jest roztropność (phronesis))
oraz cnoty etyczne, które wynikają z tradycji i społecznej zgody,
a wiążą się z istniejącym porządkiem społecznym.
Z cnót etycznych najwyższa jest sprawiedliwość,
którą dzielił na rozdzielającą (słuszny podział dóbr)
i wyrównującą (kompensację krzywd); podstawą jednak
jest konstytuującą wspólnotę ludzką przyjaźń. Postawa moralna
(hexis) powstaje zatem nie w wyniku samego rozumienia,
ale praktyki życia i moralności otoczenia.
Nie bez znaczenia jest ćwiczenie, przyzwyczajenie i uczenie się.
Teoria złotego środka
Arystoteles uważał, że zbyt skrajne czy rygorystyczne podejście
do moralności oraz całkowite ignorowanie żądz cielesnych
ma zwykle fatalne rezultaty, gdyż żądze te są sposobem,
w jaki ciało komunikuje silnie zależnej od niego duszy swoje potrzeby.
Wynika z tego, iż człowiek powinien podążać drogą „złotego środka”
- nie ignorować żądz, ale też nie ulegać im całkowicie. Żądze te
muszą wcześniej czy później zostać zaspokojone, ale w sposób
umożliwiający harmonijny rozwój także rozumnej części duszy,
która to powinna oprócz nabywania wiedzy kultywować
również umiejętności panowania nad żądzami,
poprzez silną wolę, odwagę i rozsądek.