30 IV 2009

PROZA PO 1956 (DO 1980)

• cezura czasowa – są to daty polityczne:

• 1956 – koniec socrealizmu; teza: proza po 1956 zrywa bezapelacyjnie z modelem socrealistycznym – ale to nieprawda!!! świadomie poeci zrywają, nieświadomie jednak nawiązują

• 1980 – ok. 1980 wyczerpuje się pewien model literatury (koniec eksperymentu, powieści chłopskiej, w 1984 powstaje jej zwieńczenie – Kamień na kamieniu Myśliwskiego, 1983 – śmierć Andrzejewskiego)

1. Co nowego w prozie?

2. Najważniejsze nurty w prozie.

Ad 1. – co nowego w prozie?

• proza oscyluje na pograniczu prozy i eseju (hybrydyzacja literatury – gatunki mieszane, trudne do klasyfikacji), np. Jacek Bocheński Nazo poeta, Boski Juliusz, Hanna Malewska Apokryf rodzinny, Marian Brandys Koniec świata szwoleżerów, Andrzej Kijowski Dziecko przez ptaka przyniesione, proza Tadeusza Nowaka, niektóre utwory Stachury – quasi-poetycki

• Tomasz Burek Zamiast powieści (1971): to b. ważna pozycja dot. tej prozy:

• wskazuje, że proza po 1956 (proza fabularna) kompromituje konwencję gatunku (prozy), który się wyczerpał

• quasi-powieść: inny stosunek do wzorca powieści XIX-w. i inny stosunek do człowieka

• w miejsce powieści wchodzi eseizacja literatury (świat niezborny, rozbity; człowiek nie poznaje świata intelektualnie)

• wyraźna inspiracja Faulknerem i młodą prozą amerykańską (Hemingway, Steinback). Nawiązania do Faulknera (faulkneryzm):

• Jarosław Iwaszkiewicz Sława i chwała

• proza Buczkowskiego

• Włodzimierz Odojewski Zasypie wszystko, zawieje, Zmierzch świata

• stworzenie mitycznej krainy, która ma pozory krainy realistycznej

• zdania faulknerowskie: różne perspektywy czasowe (pół zdania w czasie przeszłym, pół w teraźniejszym)

• poczucie przemijalności świata

• widoczny wpływ nowej powieści francuskiej (Góry nad Czarnym Morzem) – słabo zarysowane tło historyczne, społeczne

• wpływologia – co jeszcze? Egzystencjalizm – wpływy szerokie, ale płytkie (tylko ogólna aura, motywy, bez głębszych rozróżnień filozoficznych), np. Hłasko, Iwaszkiewicz, Wzlot (odpowiedź na Upadek Camus)

Ad. 2. – najważniejsze nurty w prozie

1. po 1956 powraca tzw. „mały realizm”

• część pisarzy tego nurtu nazywana jest pisarzami „hłaskoidalnymi”

• wyraźna opozycja do socrealizmu

• rezygnacja z typowych schematów fabularnych

• pesymizm (powoduje go rezygnacja z urzędniczego optymizmu)

• Hłasko Baza ludzi umarłych

• zdeterminowanie społeczne bohatera

• mit nieszczęścia: moje życie jest skazane na klęskę już od poczęcia, nic mi się nie uda

• nowe tematy:

• półświatek – Marek Nowakowski (prostytutki, więźniowie, przestępcy)

• kultura młodzieżowa – Leopold Tyrmand

• peryferia kultury – alkoholizm jako temat np. Pętla Hłaski

• niemożność zerwania z socrealizmem – stąd nawiązania:

• determinizm historyczny – bohaterzy są pod wpływem historii

• wyraźny wpływ stylu reportażowego

• pisarze: Marek Nowakowski, Ireneusz Iredyński, St. Grzesiuk, Eugeniusz Kabatc [kabac]

• Marek Nowakowski:

• 2 etapy twórczości do 1980:

• pod urokiem półświatka

• inny – obiektywny

• opowiadania: ambiwalencja emocjonalna do świata przestępczego (pociąga go ten świat, ale widzi, co to za moralność. Obserwuje świat normalny i często ukazuje go jako gorszy, bo tu zasady wcale nie są moralne)

2. proza rozrachunkowa – pisarze uwikłani w stalinizm, socjalizm dokonują rozrachunku

3. nurt wiejski:

• pojawia się około 1960 i trwa do 1984 (wyraźne cezury czasowe)

• elementem wyróżniającym jest nie tylko tematyka wiejska

• współtworzą go pisarze, którzy ze wsi się wywodzą, ale nie są już z nią związani, pełnią wolne zawody (wyj.: Henryk Worcell – był chłopem i tworzył)

• niektórzy podejmują ten nurt z perspektywy kresu tej kultury

• esej Myśliwskiego O naszej kulturze chłopskiej:

• rozróżnienie między kulturą chłopską a ludową

• nasza kultura chłopska jest już kultura egzotyczną

• najważniejsze nazwiska:

• Wiesław Myśliwski – debiut w 1967, Nagi sad, Pałac

• Tadeusz Nowak – prozaik, ale debiutował prozą

• Edward Redliński – Konopielka (parodia tego nurtu)

• Julian Kawalec i inni (boom tego nurtu)

• Myśliwski:

• erotyzm przesiąknięty duchowością

• sztuka tworzenia narracji – opowiadania

• Pałac:

• narracja bohatera Jakuba – w momencie wybuchu wojny zagląda do opuszczonego pałacu, który jest mu obcy, jako niewiejski

• konstrukcja fabularna – wielka metafora

• spotkanie z pałacem: odsłania jego typ wrażliwości, zaczyna wchodzić w zachowania osób jemu dalekich

• Jakub się boi – wyobraźnia podsuwa mu obrazy nagiej hrabiny

• erotyzm chłopski

• moralność plemienna: nasze – dobre, obce – złe

• moralność ta odsłania pierwotną moralność („nie wiem, dlaczego to zrobiłem”)

• wojna wpisuje się w archaiczny porządek

• pewne poczucie zbliżającej się wojny – wyrażone językiem symboli (np. łuna na niebie)

• b. duże uwrażliwienie na świat przyrody (Jakub wypuszcza bydło z obory, gdy szaleje ono podczas początku wojny)

• religijność ma ch-r obyczajowy, nie przekłada się na moralność (mity)

• góra – dół, centrum – granice: wyraźne zarysowanie przestrzeni (wykorzystała to O. Tokarczuk w Prawieku…)

• Nagi sad:

• ojciec i syn wybierają się do dworu, gdyż ojciec chce pokazać syna dziedziczce

• rytuał ubierania się

• ważniejsze w przestrzeni chłopskiej jest symbolika niż pragmatyka (kapelusz – mimo upału – by kłaniać się dziedziczce)

• podobnie jest u Nowaka: bohater nie chce iść do Kościoła, bo nie ma butów, a nie ze względu na wiarę (etos wiejski: trzeba się pokazać, autorytet rodziców u dorastającego chłopaka)

• Nowak:

• metaforyka wzięta ze świata przyrody, przestrzeni sakralnej

• baśniowość i alegoryczność tego świata

• moralność bohatera podporządkowana jest prawom przyrody

• świat symboliczny: bohaterowie czytają świat jak księgę, mądrość nieracjonalna

• religijność przeniknięta wiejskimi wierzeniami

• operowanie granicą naturalną – brak wyjścia za tę granicę

• obcość budowana na zasadzie konfrontacji

• królestwo snu, świat pojawia się w marzeniach bohatera

• to nie świat konieczności (obciążony znaczeniami), ale możliwości (świat wiejski, realne miesza się z nierealnym)

4. nurt kresowy

• jasne mity, którymi twórcy operują

• obecny zwłaszcza na emigracji

• Juliusz Stryjkowski, Piotr Wojciechowski, Włodzimierz Odojewski, Andrzej Kuśniewicz

• Kresy – wschodnia część PL zabrana przez układ jałtański; Rosja zabrała 47% ziem II RP, a oddała z 2 strony tylko 33%

• z Kresów wyemigrowało lub przesiedlono na ziemie np. Bieszczad tyle ludzi, co wyemigrowało podczas I wś.

• brak polityki wobec mniejszości narodowych

• hasło: 1 państwo – 1 naród: ok. 97% to Polacy, reszta to niedobitki

• co się działo wtedy w PL literaturze? Jak podejmowano temat Kresów? Andrzej Chciuk, uczeń Schulza, który wyjechał na emigrację Z tej literatury emigracyjnej można wziąć elementy o Kresach (jakby z literatury krajowej):

• odwołanie się do słuchacza, do jego serca

• czasoprzestrzeń budowana tak: z 1 strony granice wymierne na mapie, np. Poznań, z 2 strony granica w naszej głowie (wyznacznikiem jest język), granice aksjologiczne, geograficzne

• kraina spokoju i szczęśliwości

• wyrazistość granic – kreślone „jak nożem”

• Stryjkowski:

• pisze o obszarach wschodniej Galicji

• Austeria, Głosy w ciemności

• tygiel kulturowy: narodowości się przenikają, ich dialogowość

• zestawione to z szaleństwem nadchodzącej wojny

• Austeria:

• austeria to karczma żydowska

• opis losów Żydów sprzed Zagłady, ale tak, że zapowiadają wydarzenia z Holokaustu

• karczmarz wadzi się z Bogiem

• losy chasydów

• Kuśniewicz:

• miesza style i języki

• narracja pamięci

• po części Konwicki (ul Wilna)

5. powieść historyczna – dużo nowego, nawet w nawiązaniu do powieści piastowskiej (po II wś.), centrum tematycznym staje się XIX w.

6. proza eksperymentu literackiego

7. esej po 1956

8. temat wojny:

• starsi pisarze: wojna jako koniec (Iwaszkiewicz Sława i chwała, Dąbrowska Przygody człowieka myślącego)

• młodsi pisarze: wojna okazuje się otwarciem: niszczy emocjonalność młodych ludzi i przekłada się na to, jak żyją teraz (Jan Józef Szczepański, Wojdowski Chleb rzucony umarłym, Grynberg, niektóre opowiadania Czycza)

• Łuny w Bieszczadach: podkopać AK, ale ukazać bohaterstwo żołnierzy

• Józef Szczepański, Buty:

• oddział partyzancki pod koniec wojny, do którego dołączają własowcy (pochodzenia rosyjskiego, ale nastawieni anty- do ideologii) – są elementem niepewnym, mogą stać się zagrożeniem

• rozkaz jest taki, że trzeba ich zlikwidować, choć jest ich tylu, co partyzantów

• trzeba to zrobić sprawnie, niekoniecznie etycznie

• przeciwstawienie: życie literaturą (humanitaryzm) – życie rzeczywistością

• powstańcy muszą sobie radzić z przyziemnymi sprawami: nasi nie mieli butów, płaszczy, tamci mieli – wtedy możemy im zabrać, jak ich zabijemy (obraz niebohaterski)

4